Монополияға қарсы күресу үшін құзырет қажет

Кеше Үкімет отырысында тауар нарығындағы бәсекелестік жүйесін жетілдіру мәселелері қаралды. Жиын қорытындысына сәйкес, Премьер-министр Серік Ахметов осы саладағы үлгілік заң жобасымен жұмысты жалғастыруды жүктеп, экономиканың жекелеген секторында бәсекелестікті жетілдіруді тапсырды.
Жаһанданған заманда бәсекелестіксіз бизнес дамымайтыны – ақиқатқа айналған дү­ние. Оның ішінде тауар нарығына шығу үшін барлық тарапқа бірдей жағдай жа­саудың, бөгет болатын кедергілерді сы­рып тастаудың өзектілігі – айтпаса да түсі­нікті. Қазақстанның экономикалық интег­ра­циясы, оның ішінде Кеден одағының һәм алдағы ДСҰ жағдайында бизнестегі бәсе­келестіктің өзектілігі арта түспек. Осы­ған орай, атқарылған шараларға, сондай-ақ алдағы уақытта ненің аса қажеттігі жа­йын­да Министрлер Кабинетінің алдында баян­даған Бәсекелестікті қорғау агенттігі­нің төрағасы Болатбек Қуандықов сарап­та­ма арқылы біраз жайттың бетін ашыпты. Агенттік бизнестің ірі ойыншылары тара­пынан бағаға қатысты мәмілелесіп кету жағдайына, жосықсыз бәсекеге, нарық субъектілерінің өзінің үстем және моно­полиялық жағдайына қарсы іс-қимылдар­ды соңғы уақытта үдетіпті. Тауар нарығын­дағы елуден астам жайтты електен өткізіп, бәсекелестіктің бәсі артпай отырған ор­та­ларды тап басқан. Атап айтқанда, темір жол, фармацевтика, отын-энергетика ке­ше­нінде, телекоммуникация секторында бәсекелестік кем де кем екен. Соған орай, Еуразиялық экономикалық комиссия ая­сында трансшекаралық нарықтарға, эл­ектр энергетикасына, халықаралық тасы­малдау мен роумингке сараптама жасау қолға алынған. ТМД аясындағы астық на­рығы да сараптауға жолданыпты. «Бәсеке­лестікті тежейтін жүйелі проблемалар бар­шылық. Бұл ретте ең алдымен заңна­ма­ның олқылығын баса айтқым келеді. Сонымен қатар, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке негізсіз араласулары да қылаң беріп қалып жатыр», – дей келе, агенттік басшысы Болатбек Қуандықов бірқатар кешенді шараларды Үкімет мүшелерінің талқысына шығарды. Оның ішінде ең ал­ды­мен заң­намалық жетілдіру мәселеле­ріне де баса назар аударылды. Бұдан бө­лек, агенттік төрағасы бизнес рөлі мен белсенділігінің шектеулер жойылған са­йын артатынын меңзеп, осы мақсатта бір­қатар шараларды атқаруды алға тартады. «Оның ішінде рұқсат беру және келісудің тұтастай жүйесіне тексерулердің әдісна­масы қайта қаралуы тиіс. Бизнесті ашу және жүргізу кезінде түрлі рәсімдерді оң­ай­лату қажет­тілігі мәселесі әлі де өзекті бо­лып тұр. Сон­дықтан да, бизнесті қолдау­ға арналған бағ­дарлама аясында «өнімсіз» кедергілерді анықтап, рұқсат беру рәсім­дерін барынша шапшаңдата түскен ләзім», – дейді Болат­бек Қуандықов. Алайда агенттік басшы­сы мемлекетке масыл бол­ғандардың бюд­жетке жүктемені де ауыр­латқанын естен шығармады. Бұлар да бәсекені дамытуға тежеу болатыны айқын, өйткені бәсекелес­тер арасында теңсіздік орын алады. «Мәсе­лен, ауыл шар­уа­шылы­ғы тауарын өндіру­ші­лер соған мысал бола алады. Әлгі шар­уа­лар өңдел­ген жерінің әр гектарына бюд­жеттен субсидия ретінде қаражат алады. Ал сол өңделген жерден өнім алып жатыр ма, жоқ па, онда ешкім­нің де шаруасы бол­май отыр», – дейді Б. Қуандықов.
Бәсекелестікті қорғау агенттігінің мәлі­меттеріне қарағанда, монополияға қарсы күрес аясында Доминанттар тізілі­міне енгізу жұмысында да жайсыздықтар орын алмай тұрмайды. Әлгі тізілімге енуден бас тартатындар тіпті сотқа шағымданып, тер­геуге жүгініп, оның өзі 1,5 жылдан асатын көрінеді. Бұл ретте агенттік басшысы Бо­лат­бек Қуандықов Қазақстандағы интер­коннект нарығын мысалға алады. «Ұялы операторлар бір жарым жыл бойы Доми­нант тізіліміне енуден бас тартып, сотқа шағым жасап келді. Соның салдарынан са­лалық реттеуші Көлік және коммуника­ция министрлігі бір жарым жыл бойы ба­ғаға сарап жасай алмады, ал біздің агент­тік доминанттардың үстем жағдайды теріс пайдалануға қатысты әрекеттерін тексере алмады. Шындығында, Қазақстанда ин­тер­коннект тарифтері өте жоғары әрі бұл ұялы байланыстың түпкілікті бағасына әсер етеді», – дейді Болатбек Қуандықов. Сөйтіп, соттасып жүріп агенттік ұялы бай­ланыс бағасының Қазақстандағы құны жоғары екенін дәлелдеген. Сот үкімі күші­не енгеннен соң байланыстың бағасы тү­се­тінін де агенттік күтіп жүргенге ұқсайды. «Әлгіндей реестрге енгізуге қатысты кері кететін қадам болмаса, біз еліміздегі ұялы байланыстың бағасын бір жыл бұрын-ақ төмендететін едік», – деп күйінеді агенттік басшысы Болатбек Қуандықов.
Осындай қордаланған мәселелерге назар аудартқан Бәсекелестікті қорғау агент­тігінің төрағасы тауарлы нарықта бә­се­келестікті қолдау жүйесін жетілдіруге қатысты бірнеше ұсыныстарын ортаға сал­ды. Оның айтуынша, біріншіден, реттеудің нормативтік-құқықтық механизмін жетіл­діру керек. Көптеген дамыған елде қолда­ны­лып жүрген Реттеушілік әсер ету анализі деген әдісті кәдеге асырудың қажеттігі ай­тыл­ды. Екіншіден, экономикалық белсен­ді­лікті ынталандыру. Бұл Кедендік одақ жағ­дайында барлық шектеулерді азайту­ды қарастырады. Үшіншіден, кәсіпкерлік қызметке мемлекеттің негізсіз араласуын азайту. «Қолданыстағы «Бәсекелестік ту­ра­лы» Заңға сәйкес, одан арғы қызметінен бас тартылған мемлекеттің қатысуындағы кәсіпорын ұйымдары жекешеленуі немесе мемлекеттік мекемеге қайта ұйымдасты­рылуы қажет болатын. Алайда, бұған қа­ра­мастан, мемлекеттік органдар ведом­ствоға тәуелді ұйымдарды бәсекелестік ор­таға өткізуге асықпай отыр. Қазіргі таң­да бас тартылған 440 кәсіпорынның 226-сы әлі күнге бәсекелестік ортаға берілмей келеді», – дейді Б. Қуандықов. Ондай ке­леңсіздіктің төркіні мемлекеттік сатып алу туралы заң нормасының кемшілігінен туын­дайды. Б.Қуандықов айтқандай, мо­но­полияға қарсы органның бас тартуына қарамастан, мемлекеттік кәсіпорындар қызметтерін жалғастырып, мемлекеттік тапсырыс алып отыр. Осыған қатысты қа­таң шара қабылдауды дәйектеген агенттік жетекшісі мемлекеттік тапсырыстан бас тартылған кәсіпорынның нарықта қала беруіне жол беретін Үкіметтің қаулысын жою қажет деп санайтынын жеткізді. Ос­ын­дай шаралар жеке кәсіп пен бәсеке­лестікке серпін бермек.
2014 жылдан бастап Кедендік одақ елдері нарығының қатысушылары үшін мемлекеттік сатып алуларға тең мүмкіндік пайда болады. Осы ретте Қазақстан нары­ғына емін-еркін кіретін шетелдік компа­ниялар тарапынан бәсекелестікпен қабыс­пайтын әрекеттер, картельдік келіссөздер мен адал емес іскерлік тәжірибелер көрініс беруі кәдік. Ал оның жағымсыз салдары болмай қоймайды. Алайда бұған төтеп беретін, қадағалайтын құзірет, мәселен, Ресейдегідей картельдермен күрес жө­ніндегі басқарма, сату-сатып алу, сауда-саттық, аукциондардың процедурасын қа­да­ғалайтын басқарма сияқты тиісті құ­ры­лымдар монополияға қарсы органда жоқ екен. «Мұндай жағдайда еліміздің мо­нополияға қарсы органы бақылау жа­сау құзыретіне ие емес екенін еске салғым келеді. Сондықтан да, картельдермен, сатып алуларды жүзеге асыру барысын­дағы сауда мәмілелерімен күресті күшейту қажет деп есептейміз. Бұл үшін Бәсеке­лестікті қорғау агенттігіне, оның ішінде, мем­лекеттік сатып алу, сауда-саттық, аук­циондар рәсімін бақылауды жүзеге асыру функцияларын беру мәселесі шешімін тапса игі», – дейді Болатбек Қуандықов. Сондай-ақ Үкімет отырысында сатып алу­дың барлық түрлерін қамтитын, меншік пен қаржы формасына тәуелсіз мемлекет­тік сатып алу туралы бірыңғай заңды әзір­леу қажеттігі айтылды. Бәсекелестікті қор­ғау агенттігінің басшысы дамыған елдер­дегідей монополияға қарсы реттеу сала­сын жетілдіруді ұсына отырып, Астана қа­ла­сында басқармасы мен хатшылығы орналасатын Еуразиялық бәсеке желісін құру қарастырылып жатқанын айтты.
Талқылауды түйіндей келе, С.Ахметов соңғы екі жыл бойына, Қазақстан, Ресей және Беларусьтің монополияға қарсы заң­намаларын ортақ түсінікке келтірудегі ма­ңызды құжат болатын бәсекелестік туралы моделдік заңның кең көлемде талқыла­нып келе жатқанын атап өтті.
«Сонымен бірге, бәсекелестікті дамыту бойынша ұлттық заңнамаларды да жетіл­діру қажет. Монополияға қарсы ведомство жүргізген талдау, республика экономика­сы­ның көпшілік сегменттерінде бәсекелес­тік дамуының жеткіліксіздігін көрсетеді. Мұның ішінде мемлекеттік сатып алулар, темір жол, фармацевтік салалар, жылу-энергетикалық кешен, телекоммуникация­лық секторда, сондай-ақ қолданыстағы рұх­сат беру мен келісу жүйесіндегі бәсеке­лестікті дамытудың жеткіліксіздігі бар», – деді С.Ахметов. Осыған орай, Үкімет бас­шысы БҚА-ға ұлттық мүдделердің сақта­луы есепке алынған бәсекелестік туралы моделдік заңның мәтінін келісу бойынша жұмысты жалғастыруды тапсырды.