Мемлекет пен дін арақатынасы қандай болуы керек?
Әлемдік тәжірибеде мемлекет пен дін арақатынасының, негізінен, үш үлгісі қалыптасқан. Біріншісі – дін мемлекеттен бөлек. Әлем елдерінің көпшілігі зайырлы ел болып табылады. Екінші үлгі бойынша, дін мен мемлекет біріккен, мәселен, араб елдері, Сауд Арабиясы. Ал үшінші үлгі бойынша, дін мемлекеттен автономды түрде бөлек, бірақ мемлекет тарихи қалыптасқан дәстүрлі дінге басымдық береді. Оның мысалы – орыс православиесі.
Мемлекет-дін қатынастарының ең тиімдісі – мемлекеттен дін бөлек, яғни зайырлы мемлекет үлгісі. Бұл үлгінің артық жері – демократиялық қағидаттары барынша сақталады, ар-ождан бостандығына кедергі аз. Дінаралық тыныштық пен тұрақтылыққа жағдай жасалады.
Алайда бұл үлгінің кемшін тұсы – сырттан ағылған теріс пиғылды миссионерлердің әрекетіне кең өріс ашылады. Сан алуан конфессияларға жіктелу үрдісі тоқтаусыз дами береді. Мемлекет пен дін біріккен екінші үлгінің қатқыл және жұмсақ типін ажыратуға болады. Қатқыл типі – теократиялық мемлекет. Бұл, әсіресе, араб елдеріне тән. Ал жұмсақ типі Еуропа, Латын Америкасындағы христиандық-католиктік елдер. Мешіт немесе шіркеулер кейбір елдерде мемлекеттің ресми ұйымы болып есептеледі. Олай болса, мемлекеттік діннің белгілері қандай? Онда, біріншіден, діни мекеменің барлық шығынын мемлекет көтереді, екіншіден, мемлекеттік шенеуніктер діни мекемені басқару ісімен айналысады, үшіншіден, тек мемлекеттік діннің өкілдері ғана ресми мемлекеттік шараларға шақыртылады, төртіншіден, діни мекеменің ішкі қызметін реттеу үшін актілер бекітеді, яғни діни мекемеге мемлекеттің кейбір функцияларды, яғни неке, бала туу, өлуді тіркеу құқығын береді, бесіншіден, мемлекеттік діннің басшысы мемлекет ісіне белсенді түрде араласады. Осындай сипаттағы мемлекеттік дін Британияда (англикандық), Швеция, Норвегия, Дания, Исландияда (лютерандық), Испания, Парагвайда (католицизм), Грецияда (православие), Иордания, Иран, Мароккода (ислам) қалыптасқан. Аталған елдерде мемлекеттік діндер ғасырлар бойы халықтың дүниетанымы және өмір салтымен біте қайнасқан дәстүрлі діні болып есептеледі. Ислам Пәкстанда, Иранда, Сауд Арабиясында, Мысыр, Иорданияда мемлекет дін ретінде ата заңымен бекітілген. Бұл үлгілердің Қазақстан жағдайына үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Сол секілді мұсылман елдерінде дін ел өмірінде және саясатта маңызы қандай болу керектігі өзекті мәселеге айналды. Бұл арада екі сценарий бар: біріншісі – зайырлы мемлекет. Екіншісі – діни мемлекет. Мұсылмандық әрі зайырлы мемлекеттің типтік үлгісі ретінде Түркияны алуға болады. Бірақ бұл елде болмашы мәселелер саяси сипат алып жатады. Мысалы, хиджаб мәселесі. Араб елдеріндегі қоғамдық қатынастарда шариғаттың рөлі үлкен. Алайда бұл діни мемлекеттер тұрақсыздық жайлап, лаңкестік топтардың ошағы болып қалып отыр. Орталық Азия елдерінде оқтын-оқтын жарылыс жасап, лаңкестік әрекеттер ұйымдастырып отыратын ислам атын жамылған саяси топтардың басты ұраны аймақта ислам халифатын құру екені баршамызға мәлім. Сондықтан бұл үлгі Қазақстан жағдайына мүлде тиімсіз.
Әлемде кең тараған мемлекет дәстүрлі дінге басымдық беретін үлгінің ойланатын тұстары баршылық. Дін мемлекеттен бөлек десек те, мемлекеттік саясат бөлінбеуі тиіс. Діни ағымдар мен секталардың шабуылынан сақтану үшін мемлекетімізге үшінші үлгіні саралау керек сияқты.
Ойтүйін
Сөз соңын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Тәуелсіздік белестері» кітабында жазылғандай: «Діннің тұтастығы – қашанда елдің тұтастығы. Діни алауыздық ұлттық алауыздыққа соқтыратыны тарихтан белгілі... Қазақ даласында ислам дінін орнықтырғандардың бірі – данышпан бабамыз Ахмет Йассауи осы жағдайларды ескере отырып, түркі жұртындағы ислам дәстүрлерін қалыптастырады. Осы дәстүрмен, мінеки, ата-бабаларымыз ғасырлар бойы өздерінің ұлттық сана-сезімдерін қалыптастырып келеді. Сондықтан ұлттық сипатқа айналған дәстүр мен дүниетанымымызға сырттан келіп, түзету жасағысы келетіндерге жол бере алмайтынымызды ашық айтамыз» деген ойларымен аяқтағымыз келеді.
Керек дерек
Қазақстан Тәуелсіздік алған жылдардан бері 2000-дай мешіт, 170-тен астам православтық приход, 30-дан аса католиктік костел, 1000-нан астам протестанттық ғибадат орындары ашылған. Егер 1991 жылы Қазақстанда бір ғана еврейлік синагога болса, қазір олардың саны 20-ға жеткен.
