Бүгінгі тірлік -түркілік бірлік
Тағдыр тәлкегімен еңсе көтерместей болған көкбөрі рухты түркі жұрты қайта өрлеп келеді. Түркілік бірлік өте баяу жүргенімен, оның келешегіне үмітіміз зор. Өйткені түбіміз, тегіміз, тіліміз, дініміз, діліміз бір болғандықтан, түркі бірлігінің іргетасы қандай дауылға да найқалмай қасқайып тұратынына сеніммен қараймыз. Отаршылдық салдары бүгінгі бірігуге тым көп кедергі мен қиындық қалдырғаны жасырын емес.
Тарыдай шашыраған түркілер
Түркі әлемінде алты мемлекет: Қазақстан, Әзірбайжан, Түрікменстан, Түркия, Өзбекстан және Қырғызстан ғана тәуелсіз ел болса, қалған түркі халықтары басқа мемлекеттердің құрамында өмір сүріп жатыр. Былайша айтқанда, жарты түркі әлеміне азаттықтың ауасын жұту бақыты бұйырмай келеді. ҚХР-да Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы; Ресейде Башқұртстан, Татарстан, Кабардин-Балқар Республикасы, Қарашай-Шеркес Республикасы, Дағыстан, Алтай Республикасы, Долған-Ненец автономдық округі, Саха, Тыва, Хакасия; Чувашия, Молдовада Ғағаузия, Өзбекстанда Қарақалпақстан бар. Соның ішінде Кабардин-Балқар Республикасында, Қарашай-Шеркес Республикасында, Дағыстанда, Алтайда, Сахада, Хакасияда жергілікті түркі халықтары азшылықты құрайды. Тіпті кейбірінде түркі жұрты 12-14 пайызға әрең жетеді. Бұл басқа елдің ішкі шаруасы десек те, түбі бір халықтың бүтін тағдыры емес пе? Ешкім ұлт пен тілге кедергі жасамайды, жұрт туының жығылмауы әрбір ұлттың өзінің ерік-жігеріне байланысты. Өзге елдің құрамындағы кейбір түркі елдердің әлеуеті өзге тәуелсіз елдермен салыстырғанда әлдеқайда мықты. Мәселен, өнеркәсібі өркендеген татар елінде мұнай мен көмірдің қоры мол. Татарстанның жер қойнауындағы болжанған мұнай қоры 1 млрд тоннадан асып жығылады. 127 мұнай кеніші бар татар елінде қоры жөнінен Ресейде екінші орын алатын Ромашкинское мұнай кеніші бар.
Ал азат алты түрік елінің өзара бірлігі қуантарлықтай емес. Сол геосаяси, экономикалық қуаты, энергетикалық әлеуеті орасан зор алты түркі елі өз мүмкіндіктерін толық пайдалана алмай отыр. Мәселен, тәуелсіз түркітектес алты елдің жиынтық жалпы ішкі өнім көлемі 1 триллион 430 млрд доллардан асып жығылады. Осы алты елдің халқының жиынтығы 111 243 000 адамнан асады. Бұл – біле-білсек, өте үлкен геосаяси күш.
Түркілердің бірігуіне не кедергі?
Түрікшілдік идеясы бұрын отаршылдыққа қарсы ағартушылық сарында сипат алған болса, қазіргі кезде бұл идея ортақ интеграцияға қызмет етеді. Демек, игілікті көздейтін түркі идеясы қандай да бір кедергілерге кез болуы тиіс емес. Алайда біз түркілік интеграцияға үлкен талпыныстар барысында қиындықтарға тап болып жүрміз. Ең бастысы, түркі бірлігіне бірқатар батыл қадамдар жасалғанын айтуымыз керек. 2009 жылдың 3 қазанында Нахичеванда Түркітектес елдердің кеңесі құрылды. Қазіргі кезде ТҮРКСОЙ, Түркітілдес елдердің парламенттік ассамблеясы, Астанадағы Түркі академиясы, оның жанынан ашылған түркі әлемінің мұражайы жұмыс істеп тұр. Осындай жетістіктерге Елбасының ерік-жігері арқасында қол жеткіздік. Алайда Түркі кеңесіне түркі елдерінің төртеуі ғана Қазақстан, Түркия, Әзірбайжан және Қырғыз елі еніп отыр. Ал беймарал Өзбекстан мен бейтарап Түрікменстан Түркі кеңесіне атсалысқан жоқ. Түркі кеңесі саяси одақ емес, оның үлгісі Британдық ұлттар қауымдастығына, Араб мемлекеттерінің Лигасына ұқсас келеді. Сондықтан бұл – қатып қалған саяси ұйым емес, ортақ мүдделерді тоғыстыратын еркін алаң. 1993 жылы 12 шілдеде құрылған ТҮРКСОЙ-дың қызметіне бүгінде 14 түркі елі белсене араласады. Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзірбайжан, Түрікменстан, Түркия, тәуелсіздігі танылмаған Солтүстік Кипр Түрік Республикасы және басқа елдің территориясындағы федералдық субъекті немесе автономды аймақ болып саналатын Алтай Республикасы, Башқұртстан, Ғағаузия, Хакасия, Саха, Тыва, Татарстан ТҮРКСОЙ ұйымының шаңырағын көтеріп келеді.
Өкінішке қарай, түркі елдерінің интеграциясына кедергі келтіретін жайттар аз емес. Көгілдір отынға бай Түрікменстан мен Өзбекстанды Түркі кеңесінен көре алмай отырмыз. Одан бөлек, түркі әлемі тарыдай шашырап орналасқан. Орталықазиялық түркі елдерінен Әзірбайжан мен Түркияның шекарасы алшақ орналасқан. Түркі елдерінің бірі латын әліпбиін, енді бірі кириллицаны қолданады. Қазақстанның түркі елдерімен тауар айналымы мәз емес. 2009 жылы бұл көлем 3,7 млрд долларды құраған еді, бұл – өте аз көрсеткіш. «Түркист» сайты «Биыл түркі бірлігін қандай үлгіде көргіңіз келеді?» деген сауалнама жүргізген екен. Соның нәтижесі бойынша жауап бергендердің 48 пайызы тәуелсіз елдердің конфедерациясын құру керек десе, 23 пайызы әскери және саяси одақты қалаған. Әрине, конфедерация құрмай-ақ, түркі жұртын біріктіретін тетіктер баршылық. Түркілік интеграцияны геосаяси мазмұннан гөрі өркениеттік, гуманитарлық, мәдени, ақпараттық, сауда-экономикалық тұрғыдан нығайту барынша маңыздырақ болып отыр. Осындай саладағы ықпалдастық кемеріне жеткен кезде саяси одақ құруға негіз қаланбақ. Өйткені үлкен саяси шешімдер қабылдау үшін де оған негіз керек қой. Сондықтан кемелденген түркі интеграциясы бірнеше жылды қажет етеді. Әлі күнге дейін түркі кеңістігіне ортақ мәдени-ағартушылық, спутниктік телевизиялық каналдар аша алмай келеміз. Онсыз геосаяси бірігуге қадам жасау мүмкін емес. Сондықтан бұл интеграцияда жоғары лауазымды саясаткерлерге ғана емес, интеллектуалдық ортаға, мәдениет және өнер қайраткерлеріне үлкен миссия артылып отырғанын ұғыну керек.
Біріншіден, ТҮРКСОЙ-дың жұмысын бұрынғыдан да жандандыру, екіншіден, түркілік мәдени-ақпараттық орта құру, үшіншіден, түркі елдерінің кәсіпкерлеріне жеңілдіктер жасау қажет.
Керек дерек
Түркі жұртының жалпы саны 170 миллионнан асады. Түркия – 60 млн, Түрікменстан – 5 млн, Өзбекстан – 25 млн, Әзірбайжан мен Иран – 40 млн, Кавказ (Әзірбайжанды қоспағанда) – 2 млн, Қазақстан – 12 млн, Қырғызстан – 3 млн, Ресей – 15 млн, Қытай – 13 млн, Еуроодақта – 2 млн (Ұлыбританияны, Германия мен Францияны есепке алмағанда), АҚШ – 0,8 млн, Германия – 3 млн, Франция – 0,4 млн, Ұлыбритания – 0,4 млн, Моңғолия – 80 мың, Жапония – 0,1 млн, Канада – 0,1 млн, Бразилия – 0,1 млн, Аргентина – 0,1 млн, Украина мен Белоруссия – 0,3 млн, Латын Америкасы (Бразилия мен Аргентинаны есептемегенде) – 0,8 млн, Австралия – 60 мың, әлемнің басқа аймақтары – 1,4 млн адам.
