Заң техникасын үйреніп қана заң жасауға болатынына көзім жетті

Алдан Смайыл, Мәжіліс депутаты, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері:

«Алаш айнасы» газетi мен Қазақ радиосының бiрлескен жобасы

«Айтөбел» хабарының жазбаша нұсқасы
Авторы: Едiл Анықбай
Хабардың тiкелей толқындағы уақыты: 101 ҒМ, сәрсенбі күні сағат 14:05-15:00

– Алдан мырза, осы уақытқа дейін «Айтөбел» хабары көптеген үлкен кісі­лерді қонақ қылды. Өткеніміз, жетке­німіз, артықшылығымыз, шыққан биі­гіміз, сонымен қатар кемшін тартқан тұстарымыз да тасада қалған жоқ. Әң­гі­менің әлқиссасы еліміздегі әлеу­мет­тік-мәдени дамуымызға шолудан бас­талса...
– Парламентте жұмыс істегеннен кейін әлеуметтік өмірімізге тікелей қатысты заң­дар жөнінде айта аламын. Өткен шақыры­лымда қолға алып, қызу талқылаған, ру­хани өмірімізге сәйкес келетін маңыздысы мәдениет туралы заң еді. Бұл заңды өзіміз асыға күткен болатынбыз. Мәдени өмірі­мізге керекті заңдар сонау 90-жылдардан бері жаңартылмаған-тын. Мысалы, мәде­ниеттің ішіне әдебиет, кино, театр да кіре­ді. Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдар­ла­масы осы заңға сәйкес жүзеге асы­рылады. Ең қызықтысы, заң жобасы Үкі­меттен ке­ліп түскенде оқысақ, оның ішінде әде­биет де­ген сөз жоқ. Ал әдебиет – барлық өнер­дің негізі ғой. Әдебиетсіз ән, театр, кино жоқ. Бірінші рет біз осы қазақ заңнамасы тари­хында мәдениет заңына әдебиет деген сөзді енгізіп, ғылыми сараптама жа­са­дық. Екінші, сол мәдениет дегеннің өзіне тіке­лей анық­таманы қайтадан жазуға тура кел­ді. Мә­де­ниеттің қазақ қоғамына, сая­си, тұр­мыстық өміріне әсері қандай болуы керек? Бұны біз қалай реттеуіміз керек? Мәдениетті жер-жерде қалай дамытамыз? Мәдениетке республикалық атқарушы органдардың ықпалы қандай? Мәдени өмірдің бостандығы қандай болуы керек? Міне, осының барлығын жаңағы заңға қайтадан талдап енгізуге тура келді. Оны біз атқардық деп ойлай­мыз. Қазір енді, өздеріңіз білесіздер, экрандағы фильмдер қазақшаланып, жылжымалы жолдармен беріліп жатса немесе тікелей аударылса, ресейлік, түркиялық, басқа да шетелдік фильмдер мемлекеттік тілде сөйлесе, ол – мәдениет туралы заңның арқасы. Демек, Қазақстан­ның телеэкрандарында қазақ­шаланып берілу заңда қарасты­рылып, қа­был­данған болатын және жүзеге асып жатыр. Одан кейін – кино саласы. Біз сол кино саласын жан-жақты зерттедік. Ұлт­тық кино қандай болуы керектігі туралы анықтама жоқ еді. Кейбір жердегі анық­та­маларын іздестір­сек, мысалы, Қазақ­стан­ның бір киножо­басы жасалды делік, оған шетелдің кино­ак­терлерін, режиссерін не­месе техникасын тарттыңыз. Егер сол сырт­тан тартылған адамдардың үлес сал­мағы Қазақстанның қатысуынан 30 па­йыз­дан аспаса, соны ұлттық фильм деуге болады. Ал 30 пайыз­дан асып кетсе, ұлттық фильм деуге кел­мейді ғой. Ұлттық фильм дегеніміз – қазақ халқының дәс­тү­рін, тарихын, рухын, өне­рін дәріптеп көр­се­тетін және соны басқа әлемге танытатын кино деген сияқты анық­тама бердік. Осы мәселе біраз тар­тыс­қа түсті. Егер біз анық­тама жазбасақ, қағида енгізбесек, ұлттық фильмнің аты­мен неше түрлі фильмдерді шығара беруге болады. Сондықтан заң қабылданғаннан кейін, ұлттық фильмге деген көзқарас өзгереді. Содан кейін об­лыс­тардың мәде­ниетінсіз республика­ның ұлттық мәдениеті деген жоқ. Өнер адам­дары – өңірлерде. Ол жерлерде мәде­ниет орындары бар, тарихи ескерт­кіштер ай­мақ­тарда жатыр, археологиялық қазба жұ­мыстары да байтақ далада жүр­гі­зіледі. Міне, осыларды облыстар қа­лай жол­ға қойып отыр? Қалалық, облыс­тық, аудан­дық әкімдіктер­дің оған қатысы қан­ша? Оларды облыстық бюджеттен қа­лай қар­жыландыру керек? Республикалық бюд­жеттен қаржы бөлу үшін не істеу ке­рек? Әрбір облыстың мәде­ни бағдарла­малары болады, сол бағдар­ламаны об­лыс­тың өзі ғана қабылдай ма, жоқ, оған Мәде­ниет жә­не ақпарат ми­нистр­лігінің қатысы бо­луы керек пе? Осы­ның барлығы бір қара­ғанға қарапайым мәселелер се­кілді. Бірақ өнерге, мәде­ниетке келгенде, әр­қайсы­сының тағдырлы маңыздылығы бар.
– Әрине, заң қағаз жүзінде қабыл­данады. Оның орындалуы екінші саты ғой. Өзіңіз айтып отырған осы заңдар­дың көзбен көрінетін нәтижелерін мы­салмен келтіріп айтуға бола ма?
– Жоғарыда айтқанымдай, фильм­дердің аударылуы, біріншіден, аударма­сыз фильм эфирге шықпайды десе де болады. Екіншіден, ауыз толтырып айта­рым – ұлттық фильмдер. Осы заң қабыл­дан­ғаннан кейін, ұлттық фильмдерге де­ген талап күшейді. Парламенттегі әлеу­мет­тік мәдени даму комитеті араласып, ұлттық фильмдердің сценарийлерімен таны­сып, талқылап, баспасөз бетінде сол туралы пікірлерімізді беретін болдық. Шын­ды­ғын­да, жоғарыдағы мәдениет заңы­ның тұрғысынан алғанда, осыған де­йін шық­қан фильмдерге мәжілісмендер та­рапынан баға берілмей қалғандары жоқ. Ал Үкіметтің қадағалауына келер бол­сақ, ол – басқа шаруа.
– Қазақ мемлекетіндегі тарихи жер-су атауларының қайта қалпына келу процесі, яғни ономастикада мәсе­лелер туындап отырған секілді...
– Ономастика мәселесін мен 2007 жыл­дан бастап көтердім. Сол кезде мен Парламентке депутат болып келдім. Күні бүгінге дейін ономастика туралы әкімші­лік-аумақтық құрылыс жөнінде заң бар, соның ішінде ғана айтылады. Қазіргі қол­даныстағы тіл туралы заңда ономастика деген шағын ғана бөлім бар, сол екеуінде ғана ономастика комиссиясының не үшін құрылатындығы ғана айтылған. Ономас­тика комиссиясының құзыреті туралы жоқ. Мысалы, ауылдарға, көшелерге, по­сел­ке­лерге т.б. атау беру үшін қалалық, аудан­дық әкімдіктердің жанынан құры­лады дейді. Міне, осымен шектелген. Біз бұған халықаралық тәжірибені алға тарт­тық. Мысалы, дамыған елдерде ономас­тикаға үлкен маңыз береді. Тіпті кей­біреулерінде, бір ел­дің ішінде екі-үш заңмен реттеледі. Ре­сейде ономастика мәселесі ғана төрт заң­мен реттеледі. Географиялық атаулар, әкім­шілік құқық­тық, тіл және арнайы оно­мастикалық мәсе­лелерді қарайтын жеке-жеке заң бар. Ал біз ономастикада шек­те­ліп келдік. Сондықтан жер атауларын қай­таруда көп­теген қиындық туды, әлі де туып келе жатыр. Бұл – заңның біздің өмірімізге сәйкессіздігінен. Біз осы мәсе­лені көтеріп, ономастика туралы жеке заң­ның тұжы­рым­дамасын жазып бердік. Сол кезде осы тұжырымдамамды арқалап, Пре­зи­дент Әкімшілігінің арнаулы бөліміне бар­дым, Мәдениет және ақпарат минис­тр­лігіне де жібердім, Мәжіліс төрағасы бол­ған Орал Мұхамеджанов мырзаның қо­лын қойдырып, сол кісі арқылы Премь­ер-министрге дейін жібердім. Соның нә­ти­жесінде ономастика туралы жеке заң қа­былданды. Оның өзі «Ономастика ту­ра­лы қолданыстағы заңдарға өзгерістер ен­гізу» деп аталады. Оны мәдениет және ақпарат министрі дайындап, Парламентке енгізді. Қазір Мәжілісте талқылауда. Мен сол заң жобасын талқылау жұмыс тобы­ның төрағасымын. Бұл заң туралы қыс­қаша ғана айтайын. Бұрынғы аудандық, қалалық, облыстық мәслихаттар бар емес пе, солар ономастика комиссиясының ке­лі­су-келіспеуіне қарамай, жер аттарын өз­герте беретін. Ономастика комиссия­сы­ның ұсыныстары көбіне қабылдан­байтын. Мәслихаттың ниеті қандай, солай бола­тын. Мысалы, бізге еніп кеткен атауларды қызғыштай қоритындар қата­ры көп болса, өзгертілмей, сол күйінде қалатын. Бұл заңның ерекшелігі – оно­мастика комис­сия­сының келісімінсіз қай деңгейдегі бол­сын мәслихат шешім қа­былдай алмай­ды. Ең үлкен құзырлы ор­ган – Республи­калық ономастика комис­сиясы болып табылады.
– Еліміздің солтүстік, орталық, шы­ғыс өңірлерінде, тіпті әр аймақта тари­хи атаулар қайтарылмай, кешегі ке­ңес­тік кезеңдегі атымен тұрғаны шын­дық қой. Осы заң күшіне енгеннен ке­йін жер-су, ауыл, аудан аттары ауы­сып, бұл процестің жылдамдауы мүм­кін бе?
– Көптеген жер-су атауларының қай­тарылмай жатуына себеп – ономастика ко­миссиясы критерийлерінің анық­тал­ма­уынан болатын. Біз мына заңға «Оно­мастика комиссиясының критерий­лері» деген тарау енгізіп отырмыз. Онда қазақ­тың тарихи-географиялық жер-су атау­ларының қайтарылу қажеттілігі ар­найы айтылған. Осы қалпында қабыл­данатын болса, тарихи атауларды қай­таруға заң­дық негізде мүмкіндік аламыз.
– Жаһандану заманында жан-жақ­тан керекті-керексіз ақпараттар қап­та­ды. Ұлт болашағын, жас ұрпақты, ба­ла­ларды зиянды ақпараттардан қор­ғайтын заңның қандай тетіктері бар?
– Осы күнге дейінгі БАҚ туралы заңда қадау-қадау айтылған. Бірақ нақтылы емес, негізінен, жалпылама болып келеді. Көпшілік біледі, телеарналар туралы заң қабылданды. Оның ішінде де – жанама сипатта. Ал, жалпы, балаларды зиянды ақ­па­раттардан қорғайтын заң жоқ. Біз осыны ескере отырып, 2010 жылы, Пар­ламент Мәжілісінің сол кездегі депу­тат­тары: Гүл­нар Сейітмағамбетова, Гүл­мира Есімбаева және мен – бәріміз жиналып, басқа ел­дердегі балаларға қатысты заңдарды қа­рап отырып, өзіміз жазып шыққан бола­тын­быз. Ол заң «Балалардың дамуы мен денсаулығына кесірін тигізетін зиянды ақпараттардан қорғау туралы» деп атала­ды. Осыны барлық министрліктің са­раптамасынан өткізіп жүріп, осы таяуда Парламент Мәжілісінің қарауына Үкімет арқылы енгіздірдік. Мұның негізгі идеясы – бұқаралық ақпараттар, электрондық байланыстар, телефон, интернет арқылы таратылатын балаларға арналған ақпарат­тардың өзінің жастық классификациясын жасау. Балаларға арнап ақпарат өнімдерін шығаратын орындардың барлығы осы заңды орындайтын болса, қатыгездік, опасыздық, порнографиялық т.т. көрініс­тің болмауына міндеттейді. Егер соның біреуі ілініп кететін болса, ол эфирге жібе­рілмейді. Жіберілген жағдайда ақпарат өндіруші заңмен жауап беретін болады. Бұл – қазақстандық және сырттан келетін ақпарат өнімдерінің барлығына қатысты. Заңның негізгі идеясы – осы. Осы идеяны заң бойынша қалай жүзеге асырудың жол­дары арнайы баптарға енгізілген. Заң жобасы 15 баптан тұрады. Бұл – біздің заң шығару тәжірибеміздегі бірінші қадам. Біз тағы талқылауға алдық. Жұмыс тобы құ­ры­лып, соның құрамын айқындадық. Же­текшісі болып мен тағайындалдым. Бұ­ның енді тағы бір ерекшелігін айта кете­йін: Пар­ла­менттің заң шығару өмір­бая­нында бастан-аяқ қазақша жазылған екінші заң.
– Заңның сапалы болуы депутаттың біліктілігіне байланысты екендігі белгілі ғой. Десе де өзіңіздің тарапы­ңыз­дан ономастика саласында бір­шама заңдар ұсынылып, көп талқыға салынып, яғни оның нақты күшке ай­налуы кешеуілдеп жатыр деп жаңа айтып өттіңіз. Енді қазіргі ұсынып отыр­ған балаларды зиянды ақпарат­тардан қорғауға байланысты заңның іске асуына әлі біршама уақыт бар сияқты. Жалпы, бұ­лар неге байланысты жылжиды, қа­лай жылжиды?
– Заң жобасы бізге, көбінесе Үкіметтен түседі. Оған дейін депутаттардың өзі белгілі бір заң жобасында бастарын ашып алады. Кейде Үкіметтен келіп түскен заң­дар талқыға келгенде жартысына дейін өзгереді. Мысалы, денсаулыққа, некеге бай­ланысты кодекстерді қабылдаған кез­де депутаттардан мың жарым, екі мыңға жуық ұсыныс түседі. Соның жартысынан астамы заңға енеді. 5-6 баптан тұратын кішкентай ғана ономастика туралы заңға 30-40 өзгеріс ұсынылған болатын. Соны талқылап, сұрыптап енгізіп жатырмыз. Ба­ла­ларға байланысты заңға ұсыныстар көптеп түсіп жатыр. Егер заңгер бол­масаң, заң жасай алмайсың деп бұрын ойлай­тынмын. Парламент Мәжілісінде жүрген тәжірибемнен заңды білмей-ақ заң техни­касын үйреніп қана заң жасауға болаты­нына көзім жетті. Сондықтан заң шығару­шы депутат сол саланың маманы болу керек.
– Жаңа бір сөзіңізде неке туралы кодексті айтып қалдыңыз. Кодексті қа­был­даған уақытта тегімізден «-ов, -ева» дегенді алып тастадық. Қазіргі уақытта кез келген азамат өзінің қала­уы бо­йынша қазақы атауды еш анық­тама-құжатсыз құжат беруші мекеме­лерден ала алады ғой?
– Үкіметтен түскен неке туралы кодекс­те «-ов, -ев»-ті алып тастау жобада жоқ. Сол бапты мен өзім ұсынғанмын. Депутат­тар­дың көпшілігі қолдады. Заң бар. Алып тас­таймын десеңіз де, алмаймын десеңіз де еріктісіз. Осы ретте мен сізге тағы бір нәрсе айта кетейін, жеке басты куәлан­ды­ратын құжаттар деген заң жобасы қазір мәжілісте талқыланып жатыр. Сонда ұлты­ңызды жазу, жазбау – тағы өз еркіңізде. Бірақ ұлт­ты жазу немесе жазбау заңда жоқ бо­латын. Біз енді тал­қылай келе, ұлт көр­се­тілуі керек, бірақ оны көрсету-көр­сетпеу иесі­нің өзінің қалауы дедік. Тағы да заңда төлқұжат, жеке куәлік мемлекеттік немесе орыс тілде болады делінген. Соған апарып біз мемлекеттік тілде, иесінің қалауы бо­йынша орысша толтырылады дегенді ен­гіздік. Сондықтан да әркімнің өзінің құқы. Сосын фамилия­мызды өзгерте ал­май жүрмін дегендерге таңым бар, қазір ондай жоқ.
– Сіздің ойыңызша, қазақ қоға­мының рухани дамуына бүгінгі күнде кедергілер бар ма? Бұл соңғы сұрақ бол­сын және елге тілегіңізбен сұхбаты­мызды аяқтасақ...
– Қазақ халқының рухани дамуына саяси тұрғыда алғанда ешқандай кедергі жоқ. Ал экономикалық тұрғыда алғанда ауыл экономикасының дамымай жат­қаны­на байланысты кедергілер болуы мүмкін. Өйткені ауыл мәдениетінің дамуы – ауыл экономикасының көте­рі­луі­не байланысты. Себебі ауылда интер­нет, электрондық бай­ланыс, ақпарат құралдарының барлы­ғы жұмыс істеп тұруы керек. Міне, осы тұр­ғыдан алған­да, ауыл адамдарының қала­дағы жұрт­тар­ға қарағанда өркениеттен кештеу ауыз тиетіні белгілі. Мен осыны руха­ни кедер­гілердің бірі деп есептеймін.
Бізге Тәуелсіздікті нығайтатын, байы­татын бірден-бір жауапты ұлт – ол өзі­міз­дің қазақ ұлты екендігін барынша түсініп, ынтымақтастығымызды күшейте беру керек, менің тілейтінім – осы.
– Рақмет сізге!