Жаһандану заманында инновациялық даму жолына тек ұлттық идентификация арқылы ғана шыға аламыз

Ерғали ДОСМАҒАМБЕТ, экономика ғылымының докторы:

– Ерғали мырза, алты жылдан астам уақыт шетелде тұрып келді­ңіз. Бір емес, бірнеше тіл білесіз. Француз, ағылшын тілдерінде ғылы­ми жұмыстар жазып, ғылыми дәрежелерге қол жеткізіпсіз. Жалпы, бірнеше тілде сөйлеудің артықшы­лы­ғын көп көрген шығар­сыз?
– Біріншіден, бірнеше тіл білген адам­ның санасы да кеңейе түсетіні даусыз. Тілге байланысты адамда сана қалыптасады. Сол тілдің табиғатына сәйкес ойлау қасиеті мен тәжірибе алмасу қабілеті де бойыңа дариды, дүниетаным кеңейеді. Екіншіден, әлемдегі құнды құжаттар, танымдық дүние­лер, қажетті деректердің басым көпшілігі ағылшын тілінде жазылған. Ал орыс тілін­дегі деректер ағылшын тіліне қарағанда аз. Қытай тілі де сол – шамада. Ендеше, бірнеше тіл меңгерген адам мен бір тілде ғана сөйлейтін адамның ой кеңістігін салыстырып көріңіз. Осыдан-ақ тіл меңгерудің артық­шы­лығын байқауға болады.
– Бүгінде қоғамда қытай тіліне әуестенушілер көбейіп бара жатқан сияқты. Оның үстіне Қытай мемле­ке­тінің экономикасы да әлемдегі жетекші орынға ие. Сіздің ойыңыз­ша, келешекте қытай тілі ағылшын тілі тәрізді әлемдегі негізгі тілдердің қатарына қосыла ма?
– Бұл заманның ақпараттық технология заманы екенін өзіңіз білесіз. Бүгінде ақпа­раттық технология тілі, негізінен, ағылшын тілі екені айтпаса да түсінікті. Нақтырақ айтсақ, латын тілі. Латын тілі өлі тіл болса да, ғылымдағы орны зор. Мәселен, меди­ци­на саласында ғалым болу үшін латын тілін білуіңіз шарт. Себебі медицина термин­дерінің басым көпшілігі – латын тілінде. Тіпті кейінгі уақытқа дейін бір ғалым латынша мақалдайтын болса, ол сол ғалымның интеллектуалдық деңгейінің жоғары екенін көрсеткен. Орыс және түркі тілдерінде әлі күнге дейін ішінара латын сөздері қолданылады. Кезінде қытай тілін­де де латын сөздері қолданылған болатын, алайда олар бөтен сөздерді алып тастап, өз тілдерін тазартып алды. Бертін келе олар өз тілдеріне латын тіліндегі сөздерді қайта енгізді. Себебі латын сөздері ақпараттық коммуникациялық технологияларға ене бастады. Яғни олардан бас тарту мүмкін емес екенін білді. Бұдан мынадай тұжырым шығаруға болады: жалпы, ақпараттық тех­но­логияға ілесе алатын тілдердің әлемдік тілдер қатарына қосыла алатыны сөзсіз. Қытай бұл жағынан кеш қалып қойды. Сондықтан да қытай тілі әзірше әлемдегі жетекші тілдердің қатарына қосыла қоймас деп ойлаймын.
– Ал қазақ тіліне байланысты не айтасыз? Бізге де ақпараттық технология тіліне ілесу керек пе?
– Бүгінде қазақ қоғамы арасында «қа­зақ тілін бөтен тілмен шұбарламау керек. Халықаралық терминдерді алып тастау керек» деген пікірлер айтылып жүр. Соған байланысты кейбір сөздердің қазақша баламасын іздеп әуре болып жатады. «Бұл қаншалықты дұрыс?» деп ойлаймын кейде. Мәселен, орыс тілінің өзінде қаншама ла­тын тілінен енген сөздер бар. Бірақ орыстар бұған бөтен тіл деп жатырқамайды. Олар, керісінше, сол сөздерді өздеріне бейімдеп, сіңістіріп алады. Негізінен, орыс тілі осы­лай­­ша байып отыр. Менің естуімше, латын тілінің ұғымдарын енгізу арқылы орыс тілі қаншама рет реформаланған. Сондай ұғымдар арқылы ойды жеткізу жүйесі қа­лып­тасады. Менің ойымша, қазақ тіліне де сондай реформа қажет. Қазір елімізге жаңа технологиялармен бірге небір техника тілі еніп жатыр. Соларды тілімізге қосып алуы­мыз керек шығар деп ойлаймын кейде. Оларды ұлттық ерекшелігімізді сақтай отырып сіңіруіміз қажет, сонда ғана біздің тіліміз байыған үстіне байи түсері даусыз.
– Бізде техника тілі қазақы санамен емес, басқа санамен сіңіп кетіп жатқан сияқты, ол жөнінде не айтасыз?
– Ғылымда «ұлттық идентификация» деген ұғым бар. Ол дегеніміз – сенің болмысың, жаратылысың, өзіңе тән ұлттық ойлау қабілетің. Жаһандану заманында инновациялық даму жолына тек ұлттық идентификация арқылы ғана шыға аламыз. Орысша ойлап, қазақ ғылымының көсегесін көгертпейміз. Яғни қазақ тілін ақпараттық технология көгіне алып шыға алмаймыз. Біздің мақсат – қазақ тілін ақпараттық технология тіліне айналдыру. Ғылым тілсіз, тіл ғылымсыз дами алмайды. Ендеше, тілге, ғылымға қалай үлес қосуға болады? Менің ойымша, ғылыммен айналысатын болсаң, өз салаңа байланысты сен ғылыми сөздігіңді жасайсың. Ғылыми жұмысыңа байланысты өзге тілде оқыған деректеріңде, мақалаларыңда кездесетін сөздердің өзіңше қазақ тіліндегі баламасын іздейсің. Сенің ойың қазақы санада қалыптасатын болса, сен сол сөздерге ұтымды, қазақы ба­ла­ма табасың. Бұл сенің ғылым тіліне қазақы сөз енгізгенің болып саналады. Демек, қазақ ғылымының сөздік қорын байытқаның. Ал егер ғылыми жұмысыңды орысша жазатын болсаң, онда орыс ғылы­мы­ның кеңістігін кеңейткенің болып есеп­теледі.
– Бүгінде біз баланы балабақша­да үш тілге үйретеміз деп бағдарла­ма жасап, баланың ойлау қабілетіне ауыр салмақ түсіріп жүрген жоқпыз ба? Бұл жағдайда ол балада ұлттық идентификация қалыптасады деп ойлайсыз ба?
– Меніңше, бұл дұрыс емес. Ғалымдар­дың зерттеуінше, балада ұлттық сана қалыптасу үшін оны кем дегенде он жасқа дейін өз ана тілінде сөйлету керек. Басқа ешбір тілді үйретпеген жөн. Он жастан кейін ол баланы қай тілге үйретсе де, ата-ананың өз еркінде. Сол кезде ғана баланың ұлттық санасы қалыптасқан болып санала­ды. Баланы «бесіктен белі шықпай» жатып, бірнеше тілге баулу санасына кері әсер ете­ді. Осының кесірінен бала бір тілдің өзінде дұрыстап сөйлей алмайтындай жағдайға жетеді. Баланың санасына салмақ түсіруге болмайтынын дәрігерлер де құптайды. Менің ойымша, ұлттық идентификацияның сақталуы үшін, ұлттық сана, қазақы психо­ло­гия қалыптасуы үшін, ұлттық идеология­мен сусындау үшін қазақ баласының тілі, ең әуелі, қазақша шығуы керек. Кейін басқа тілге үйрете беруге болады. Ал қатардан қалмау үшін кем дегенде үш тілде сөйлеген дұрыс. Техниканың заманында өзгеден қа­лыспау үшін ағылшын тілін білу керек-ақ.
– Өзіңіз білесіз, еліміз индустрия­лық-инновациялық бағдарламаны қолға алып, экономикамызды дамы­ту­ға күш салуда. Сіздіңше, бұл бағдарлама қаншалықты жемісін бермек?
– Жалпы, қандай сала болмасын, ауыл шаруашылығы, білім, мейлі өнеркәсіп бол­сын, барлық жерге инновация қажет. Инно­вация дегеніміз – ол технология трансферті. Ал технология трансферті дегеніміз – бізге беймәлім технологияларға бейімделу, соны үйрену, пайдалану және соның пай­да­сын көру. Бізге төрт бұрышты, дөңгелекті «шайтан арба» ойлап табудың қажеті жоқ. Біз Кеңес үкіметінің құрамында жүргенде көптеген Еуропа елдерінің экономикасы әлдеқайда ілгері дамып кеткен. Өйткені оларда арнайы халықаралық сараптамалық институттар болды. Сол институттар дүние­жү­зінде, өзге мемлекеттерде жүзеге асып жатқан жобаларды сараптап отырады. «Жоба нәтижесін берді ме, жоқ па?», «Ол елдің экономикасы оңға баса ма, жоқ, әлде сол күйінде қалды ма?» деген сұрақтардың төңірегінде сараптама жасап, өлшеп, екшеп отыру – сондай институттардың мойнында. Бәсекелестік заманында бір-бірінен озық тұру үшін мемлекеттерде осындай инсти­туттар болуы қажет. Біздегі экономикалық құбылыстың жақсы болуы бүкіл жаһандану процестеріне байланысты. Жаһандану процесінен қалыс қалмауымыз керек. Сондықтан да технология трансферті қажет. Десек те, технология трансферті дегенде тағы бір мәселенің ұшы шығады. Ол жаңа технологияларды меңгеруге байланысты. Жасыратыны жоқ, біз небір жаңа техноло­гия­ларды қаншама қаржы шығарып сатып аламыз. Алайда солардың көбісі шаң басқан күйде, пайдаланусыз қалып жатады. Мәселен, медицина саласында жаңадан алынған құрал-жабдықтардың көбі тілін білетін маманның жоқтығынан қаңырап сол күйі тұр. Технология трансферттерін тиімді пайдалануға байланысты бір ұғым бар. Оны «абсорбциялық қабілет» дейді. Бұл ұғымды жалпақ тілмен түсіндірер болсақ, абсорбциялық қабілет суды сіңіріп алатын «губка» тәрізді. Яғни «губканы» судың үстіне тастасаң, ол суды бойына сіңі­ріп алады. Сол сияқты мемлекет те, адам да жаңа білімді, жаңа технологияны ой-санасынан өткізіп, бойына сіңіріп, абсорб­ция­лап алуы керек. Абсорбциялық қабілет ұғымы «нені» және «кім» деген екі сұрақ­қа жауап беруі керек. Яғни нендей нәрсені кім сіңіруі тиістігін алдын ала білгеніміз жөн.
– Нені сіңіру қажет екені түсінікті. Енді кім абсорбциялау қажет деген сұраққа келсек ше?
– «Кім» деген сұраққа біз көбіне «Бола­шақ» бағдарламасы бойынша шетелге оқуға кеткендерді айтып жатамыз. Бірақ мен «болашақтықтар» бұған жеткілік­сіз дер едім. Жасыратыны жоқ, «Болашақ» бойынша оқып келген жастар көп нәрсеге үйреніп келеді. Дегенмен оқуға кететін жастар өз мамандығы бойынша ең болма­ғанда бір-екі жыл жұмыс істеп, бұл жақтағы жүйемен танысып алуы керек. Өзіміздегі жүйені көрген бала шетелге барған соң салыстыра бастайды. Сөйтіп, ертеңгі күні оқуын бітіріп келгенде сол саланы рефор­малауға дайындалып келер еді. Тағы бір мәселе – бізде технология трансфертіне қатысты билік органдарында сарапшылық қоғам құрылуы керек. Ол қоғам өте жоғары деңгейде болуы тиіс. Министр өз саласына қандай да бір технология әкелместен бұ­рын, шешім қабылдардың алдында бірне­ше сарапшылық пікірге сүйенуі қажет. Қыс­қасы, бір технологияны әкелместен бұрын қандай шаралар атқарылуы тиістігін шешіп алғаны дұрыс.
– Ертеңгі күні бұл технология­ларға қатысты, жалпы, салынып жатқан жобаларға байланысты «біткен іске сыншы көп» болмай ма, қалай ойлайсыз?
– Бізде қазір үлкен халықаралық дең­гейде стадион бар. Тіпті футболшыларымыз үшін сонау Еуропадан әлемге аты мәшһүр бапкерлерді де шақырттық. Алайда футболдан бәрібір бағымыз жанбай қойды. Ойнаған командаларымыздан ойсырай ұтылып қала береміз. Осының өзі-ақ дамы­ған елдердің қатарына қосыла салу оңай дүние емес екендігін көрсетеді. Бұл – ауқымды түрде келтірген мысалым. Тағы бір мысал келтірейін, «Көшпенділер» деген фильм шыға салысымен, қоғам жаппай сынға алды. Қаншама қаржы шығындалған сол фильмді ойдағыдай болмаса да, сынамас едім. Неге десеңіз, біріншіден, «Көш­пенділер» фильмі үшін түсіру алаңы ретінде үлкен бір қазақ ауылы жасалды. Қазір сол алаңда, естуімше, «Көшпенді­лер­ден» басқа көптеген фильмдер түсіріліп жатыр. Демек, сол фильмнің арқасында кейін түсіріліп жатқан фильмдер біраз қаржы үнемдейді. Екіншіден, «Көшпенді­лер» фильмі үшін шетелден әртістер мен режиссерлер шақырттық. Оларды да біздің қоғам біраз жерге апарып, сынап тастады. Алайда мәселенің екінші қырын ешкім байқамады. Ол қандай қыры десеңіз – біз шетелден мамандар шақыру арқылы кино түсірудің жаңа технологиясына үйрендік. Жақында француздың Жерар Депардьесін де киноға түсуге шақырдық. Ондағы мақсат – шетел әртісі арқылы мәртебемізді асқақ­тату ғана емес, қайта француздық әртістен жинаған тәжірибесін үйреніп, әдістемесімен танысу, сол арқылы өз әртістеріміздің актерлік шеберлігін шыңдау. Міне, біздің кино саламыз осы арқылы тың технология­лармен танысып, бір саты болсын ілгері басады. Әйтеуір, бұл әдістеріміз ертелі-кеш жемісін беріп, ертеңгі күні ойдағыдай фильм­дер шығаруымызға жәрдемдесетіні сөзсіз. Қазіргі технология трансферті де – осындай мәселе. Айтайын дегенім, бізге қай салада болмасын иммитация болу керек. Иммитация дегеніміз – көшіру деген мағынаны береді. Қытайды иммитациялық экономиканың озық үлгісі деп жатады. Мәселен, жақында қытайлықтар қытай тілінде өздеріне google іздеу желісін көшіріп жасап алды. Егер де келешекте «біткен іске сыншы көп» болып жатса, сынамастан бұ­рын осы жағын ескеру керек дегім келеді.
– Біздің ғалымдар қоғамдық өмірден тысқары басқа бір әлем сияқты. Мәселен, ашқан жаңалық­тарын өндіріске енгізіп жатқанын көрмейміз. Негізінен, жаңа техноло­гияларға байланысты жетістіктерге отандық ғалымдарымыз арқылы қол жеткізуіміз керек қой. Ол жөнінде не айтар едіңіз?
– Кеңес үкіметі заманында нарықтық экономика деген болған жоқ. Нарықтық эко­номика – қазіргі заманның ерекшелігі. Мәселен, қазір белгілі бір техникалық шеші­мің, ғылымға енгізген жаңалығың бол­са, оны міндетті түрде өндіріске не сау­даға салуың керек. Оған авторлық құқық аласың. Ал Кеңес үкіметі кезінде ондай мүмкіндік бола бермеді. Сондықтан да біздің аға буын, яғни Кеңес үкіметі тұсында­ғы ғалымдарымыз сол жүйемен қалыптасып қалды. Қандай да бір жаңалық ашқанымен, оны өмірге, қолданысқа енгізбеді, ол жаңа­лы­ғы қағаз күйінде қала берді. Екінші мә­селе – Кеңес үкіметі кезінде университет­терде екі функция атқарылды. Біріншісі – оқыту болса, екіншісі – ғылыммен айна­лысу. Дамыған елдердің университеттерінде оқумен де айналысады, ғылымға да ден қояды, сондай-ақ «академиялық кәсіпкер­лік» деген де бар. Академиялық кәсіпкерлік­пен айналысатын профессорлар тек сабақ беріп қана қоймайды, сонымен қатар ғы­лым­мен айналысады және ғылымда жеткен жетістігін кәсіпке айналдырады. Академия­лық кәсіпкерліктегі профессордың ерекше­лігі – ол кәсіпкер. Бәріне уақыт белгіленіп қойған, бәріне де үлгереді. Мәселен, Англияның оқу жүйесін алып қарайтын болсақ, студенттер көбіне мұғалімдермен жеке жұмыс жасайды. Университетте сабақ беретін профессор жұмасына бір-екі рет келіп, 3-4 сағат дәріс оқиды, яғни универ­сит­теттегі оқуға аптасына сегіз сағат қана уақыт бөледі. Ал қалған күндері ғылымымен айналысады, сол ғылымын кәсіпке айнал­ды­рады. Шетелдік профессорлар теория мен практиканы ұштастыра біледі. Біз де сондай жүйеге көшуіміз керек.
– Кедендік одаққа қатысты не айтар едіңіз? Сіздіңше, Кедендік одаққа кіргеніміз оң шешім болды деп ойлайсыз ба?
– Дұрыс шешім болды деп есептеймін. Өйткені өзіміздің өндірісімізді көтеріп алу қажет болды. Себебі Қытайдың тауары келіп тұрғанда біздің отандық тауарлары­мызды тұтынушылар аз болды. Ал Қытай тауарлары өте арзан. Баға жағынан кел­генде бәсеке­лестіктің басында тұр. Біз Ке­ден­дік одаққа кіру арқылы Қытай тауарла­ры­на әжептәуір шектеу қойдық. Нары­ғы­мызды Қытайдың өнімдері жаулап алып, өзімізге өндіріспен айналысуға мүмкіндік бермеді. Қазіргі кезде Кедендік одаққа мүше елдермен біршама болсын тереземіз тең. Бұл жағдайда қандай өніммен болса да бәсекелесуге мүмкіндік туды. Жалпы, қандай шешім қабылдамастан бұрын бізге ең алдымен концептуалды бағыттарды айқындап алу керек. Біз көбіне байырғы қазақы психологиямен «көш жүре түзеледі» дегенге бой ұра береміз.
– Үкімет электр энергиясын үнем­­деу қажет деп жатыр. Олардың ойынша, халықты үнемшілдікке тәрбиелеу үшін кеңестік ментали­тет­ті жою керек. Бұған сіз не айтар едіңіз?
– Жалпы, табиғи ресурстар мәселесіне келгенде алақанды ашып ұстауға болмай­ды. Онда ол алақаннан аққан су сияқты құмға сіңеді. Бұл жағдайда қолды қысып ұстау керек. Ел арасында қазақ етті тым көп жейді. «Қазақ ет жеуді азайтса қайтеді?» деген әңгіме бар. Ал біреулер «онда қазақ өмір сүре алмайды» дейді. Мәселен, веге­тариандар мүлдем ет жемей-ақ өмір сүріп жатады. Ал солардың көбісі ұзақ жасайды. Солардың жанында біз, расымен де, қас­қыр сияқты көрінеміз. Бұл жерде мынаны ескеру керек, бұрын қазақтарда сүт пен айранды қоспағанда, еттен басқа тағам болмаған. Сондықтан да қазақ етті асып та, пісіріп те, қуырып та жей беретін болған. Қазір еттің құнарлылығын алмастыратын тағамдар көп емес пе? Ендеше, етті солар­мен алмастыруға болады. Бағасы да еттен арзанырақ болады. Мұны айтып отырған себебім, табиғи ресурстар да – осындай мәсе­ле. Электр энергиясын да үнемдеу, энергияны көп ысырап ететін технология­лар­ды үнемдейтін жаңа заманғы техноло­гия­лармен алмастыру керек. Мәселен, Францияда кіреберістердегі шамдар адам келе жатса жанып, үйге кіріп кеткенде автоматты түрде өшеді. Неге осындай тех­но­логияларды біз де қолданбаймыз? Мәсе­лен, Еуропа елдерінде бір адам бір айда тұтынатын судың не электр энергиясының есебін шығарып қояды. Егер адам сол бел­гіленген мөлшерден аз тұтынатын болса, онда мемлекет оған сыйақы береді. Ал одан көп пайдаланса, онда тұтынушының қалтасынан ақшаны еселеп қағып алады. Осындай жүйелерді де қолданысқа енгізуге болады. Тағы бір ескеретін жағдай – ресурстар сарқылатын және сарқылмайтын болып екіге бөледі. Сарқылатынға мұнай, көмір, газ жататын болса, сарқылмайтынға күн, жел энергиялары жатады. Бізге сарқылмайтын энергияны неғұрлым көп пайдалану керек.

АЛАШҚА АЙТАР ДАТЫМ
Қазақ тіліне көптеген шетелдің кірме сөздері орысшаланған түрімен енеді. Мәселен, «пошта» деген сөзді біз орыстың «почта» деген сөзіне қарап енгіздік. Ал бұл сөз, негізінен, орыстарға ағылшынның немесе француздың «post» деген сөзінен енген. Ендеше, біз неге поштаны «пошта» емес, «пост» демейміз? Орыстың «поезд» деген сөзін де қазақшалап, «пойыз» деп жүрміз. Пойыз ағылшынша «train» деп аталады. Біз неге сол «поезды» басқа сөзбен алмастырмадық? Бұдан шығатын қорытынды – біз әлі де болса орыстың санасымен келе жатырмыз. Біз ол сөздерді, негізінен, қазақтың санасына сіңімді сөздермен алмастыруымыз керек еді. Бүгінде ақпараттық байланыс технологиясы заманында көптеген терминдер латын, ағылшын тілдерінде қолданылуда. Ал ол терминдердің баламасын шетел тілін білетін, бірақ қазақша ойлайтын адамдар табады. Қазақы санадағы адам өзге тілдің кез келген сөзіне ұтымды балама таба алады. Айтқым келген ойым мынау еді: шетелге оқуға қазақша ойлайтын, санасы қазақша қалыптасқан балаларды жіберу керек.