Ұлттық идеология, ұлттық рух дегеніміз – тек мінбеден айтылатын әдемі сөз емес

Досхан ЖОЛЖАҚСЫНОВ, Қазақстанның Халық әртісі:

– Кез келген адам өз өмірінің белгілі бір белесінде өткеніне көз жүгіртеді, әр нәрсені бағамдайды. Мінеки, өзіңіз де алпысқа келіп жатырсыз. Осы уақытқа дейінгі өміріңізден не ой түйдіңіз?
– Есейген сайын өмірдің шын мәнінде байламсыз екеніне көзің жете түсетін сияқты. Баяғыда марқұм Асқар Тоқпанов ағамыз: «Адам ессіз болып туады, есалаң өмір сүреді, есі кіргенде өледі», – деп айтушы еді. Қалай болғанда да, ғажап айтылған сөз! Қарап отырсаң, адам шыны­мен де есалаң өмір сүреді, бірін-бірі көре алмайды, болмашы нәрсеге бола таласып-тартысады. Мұ­ның бәрі қазақтың өзімен бірге келе жат­қан үйрен­шікті нәрсе­лер ме деп ойлаймын. Бұдан бөлек, нау­қан­шылдық пен дарақылық та қарныңды аштырады. Содан барып, шы­нын­да да, еса­лаң өмірдің бар екендігін мойындайсың.
Жалпы, уақыт озған сайын өзіңе адал, шын өнеріңді бағалайтын адамдар азаяды екен. Әйтеуір қалай болғанда да әзірге ат үстіндеміз ғой. Бұрын «Жақсы әке – жаман балаға қырық жыл азық» деп айтушы еді. Қазір ол заман өтіп кетті. Бүгінде жақсы досыңның өзі саған азық болып жатқандай. Өйткені біреу сені сол досың арқылы қа­был­дайды. «Анау бір жақсы кәсіпте-ау, ертеңгі күні бірдеңе бола қалса, мен ілініп қалам ба» деген сияқты... Бұл бір есеп енді. Құдай-ай десеңші! Ал өзіңнің шын бағаңды білетін, талантыңа, өнеріңе тәнті адамдар­дың ауқымы тарыла бастайды. Жасы ұлғая келе адамдар­дың доссыз, орта­сыз қала­тындығы содан. Негізі, дер кезінде не құлық­қа, не жүрекке бекітілме­ген, бір-біріне байланбаған, тек қана алыс-берістің ар жақ-бер жағындағы нәрсенің бәрі баян­сыз.
– Көп рөлдерде ойнадыңыз. Түріңіз, дауысыңыз көрерменге жақсы таныс. Бірақ образға келген кезде сізді жұрт кө­бі­несе «Бандыны қуған Хамит» фильмін­дегі Хамит бейнесі арқылы елестететін сияқты. Өзіңіз қалай ойлайсыз?
– Бұл әркімнің қабылдауына байла­нысты шығар. Біреулер «әр рөліңіз, әр образыңыз өзінше дара, бір-біріне мүлде ұқсамайды» дейді. Жалпы, менің 40 рулы көрерменге «жоқ, мен мынандай едім» деп айтатын датым жоқ. Қалай қабылдаса да, көрерменнің өз еркі. Бірақ байқағаным, осы күні өзімнің көрерменім тиянақты сияқты. «Сіздің кинола­ры­ңызбен өстік» деп айтатын адамдар көп.
– Мейлі кинода, мейлі театрда «осыны мен ойнасам» деп армандаған рөліңіз болды ма?
– Мен актер бола тұра, осындай арман-қиялға берілмеген адаммын. Қай кезде де барыма шүкір дедім. Осы 60 жылдық мерей­тойыма орай бала-шағаларым, жақындарым сүбелі киноларымның тізімін жасап, альбом ретінде шығарғалы жатыр. Соған дайындық барысында ұлым: «Әке, осының мұқабасына не деп жазсақ екен?» – деді. Сонда а дегенде аузыма түскені де – «Барым – базарым, шү­кір» деген сөз бол­ды. Сол сықылды осы бары­ма ризамын.
– Өзіңізді режиссер ретінде жаңа бір қырыңыздан танытқан «Біржан сал» фильмінде басты рөлде ойна­дыңыз. Бір сұхбатыңызда салдың бейнесін экранға шығаруды 20 жыл армандағаныңызды айтыпсыз... 
– Ол рас. Себебі сал-серілер өмірі, жал­пы, суреткер тағдыры, өмір сүрген ортасы, қазақы болмыс, әдет-ғұрып, мұның бәрі – менің жаныма өте жақын нәрсе. Осы өнерде көпшілігіміз қолымыздан келмейтін, қаны­мыз­да, қаперімізде жоқ нәрсеге бара­мыз да ұрынып жатамыз. Осыдан бір бедел іздей­тіндер бар ма, білмеймін, әйтеуір сол қолы­мыз­бен оң құлағымызды қаситындай жағдай. Менің көкірегімдегі дүние осы – ән, домбыра, сал-серілерге қатысты нәрсе­лер болды. Мен мұны әкемнен, әкем­нің достарынан тыңдап өстім. Сол бір көкірегі күйсандық қариялар Сегіз сері, Біржан сал, Ақан сері, Мәди, Махамбет, Абай, соның бәрін тілге тиек етіп, әңгімелеп отыратын. Әкемнің қолынан домбыра түспейтін. Өзі  партия, совет қызме­тін­де істеген адам. Шешем де қаражаяу бол­ған жоқ. Әнді жақ­сы айтатын.  Міне, сол көр­ге­нім, түйге­нім, бала кезімнен жинаған ішкі қазынам, осының бәрі мені жетелеп, «Біржан салға» алып келді.
Әуелде «Кейіпкер етіп Ақан серіні алсам ба әлде Мәдиді түсірсем бе» деп ойландым. Бірақ тағдырына, сосын әндерінің ауқымы­ның соншалықты кеңдігіне байланысты Біржан маған жақынырақ болды. Әрі сол аяулы тұлғаларымыздың жиынты­ғындай болып көрінді. Біз сол ар­қы­лы ұлы өнерге, ұлттық қасиеттерге деген сағынышы­мызды көрсетуге тырыстық.
– Фильм қалың көрермен арасында өте жылы қабылданды. Мұның сыры, өзіңіз айтқандай, сіздің осы тақырыпты терең білетіндігіңізден де болар?
– Жалпы, меніңше, әдебиеттегі де, кино өнеріндегі де үлкен қасірет – біз өзіміздің қа­зақы мінез-құлқымыздан ауытқып бара жа­тырмыз. Киноның көкірегімізге сіңбей жа­та­тыны, қазақы менталитеттен ада болаты­ны, онда ұлттық психология жоқ. Мысалы, Айтматов, Әуезов, Мүсірепов, Мұқановтар­дың ұлылығы неде? Олар кез келген роман-повестерінде ұлттық мінез, ұлттық пайым, осы тұрғыдағы ойдың өсіп-өрбуі арқылы әлемдік пробле­маларға шығады. Олар со­нымен өздерін дәлелдеді. Әлемдік әде­биет­ке үлестерін қос­ты. Міне, бұл – біздің өнеріміз бен әдебиетіміз­ге бірден-бір керек заңдылық­тар. Өйткені біз орыс тура­лы да, басқа туралы да түсіріп, еш­кім­ді таң-ғалдыра алмаймыз. Ал америкалық­тар туралы тіпті сөз басқа. Өзгеге қанша елік­теп-солықтағаны­мыз­бен, олардың мінез-құлқы, өмір үрдісі бізге бәрібір беймә­лім әрі жат. Мұхтар Әуезов Америка сапары­нан оралғаннан кейін жұрттар: «Олардың әдебие­ті, өнері қандай екен?»  – деп сұрап­ты. Сонда Мұхаң: «Амери­ка­ның аспанмен тала­сып тұрған үйлері сияқ­ты», – деп жауап беріп­ті. Мұның астарын­да «жансыз» деген мағына жатыр. Шынымен де, Америка – 40 рулы ел­ден құралған, не тек жоқ, не тамыр жоқ құра­ма мемлекет қой. Сондық­тан оның мәде­ние­ті мен өнері де құрама. 
Жалпы, мен үшін өзгермейтін қағида – әр киноның ұлттық мінезі болуы керек. Мысалы, ертеректе Ақан сері туралы «Құлагер» атты фильм түсірілді. Шынымды айтсам, менің көңілімнен шыққан жоқ. Өйткені ұлттық қасиеттер айқын көрініс таппаған. Кез келген өнер өз топырағынан нәр алып, сондағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, бітім-болмыс, менталитет атаулымен үндесіп жатқанда ғана шынайы болады.
– Дегенмен режиссерлікке тәуекел етуге қорыққан жоқсыз ба?
– Қорыққан жоқпын. Тек әуелде ғана «қалай болар екен» деген бір секемдену болды. Бірақ кірісіп кеткеннен кейін кино­ның қалай басталып, қалай біткенін білмей де қалдым. Небары төрт айдың ішінде түсі­рілді. Менде павильон деген болған жоқ. Барлығын Біржанның өзі туып-өскен Жөкей көлінің ар жақ-бер жағында түсір­дім.
– «Біржан сал» арқылы қазақ актер­лерінің шеберлігін де дәлелдеген сияқты­сыз. Мысалы, бүгінгі режиссерлер ара­сын­да оларды менсінбеу, киноға түсетін адамды сырттан жинау сияқты үрдістер белең алып кетті ғой.
– Біздің режиссерлеріміздің арасында шынымен де «кәсіби актерлер – таптаурын бейнелер. Мен көшеден біреуді алып келе­мін де, қалауымша сындырып, илеп, жаңа бейне жасаймын» деген бір сыңаржақ пікір бар. Мұның бәрі – далбаса. Мәселе – ре­жис­сердің актермен жұмыс істеп, оған та­лап қоя білуінде. Әрине, содан кейін актер­дің оң жамбасына келетіндей рөлді ұсына білуің керек. Мен өзім актер болғаннан кейін Алматыдағы театрлар­дың бүкіл әртістерін білемін десем, артық айтқандық емес. Олардың деңгейін, қай рөлге қанша­лықты жақындау екенін жақсы ажырата аламын. Актерді таңдағанда осы жағын пайымдап алып, кез келген адам­ды емес, «осы келеді-ау» дегендерін ғана шақыр­дым және солардың арасынан  ірікте­дім.
– Сол әртістер қандай артықшы­лықтары арқылы сіздің талабыңыз­ға сай келді?
– Актерлерді таңдау кезінде антрополо­гиялық белгілерді барынша ескердім. Олар­дың ауылда өскен, дөңгелек жүзді, келбетінде, сөз саптауында, мінез-құлқын­да қазақылығы бар өнерпаздар болғанын қаладым. Солай таңдадым деп те ойлай­мын. Актерлердің әрқай­сысы өз орнын лайықты тауып, шебер ойнап шықты. Ме­нің түсінігімде, кинодағы басты әйел образ­дары – Әпіш, Ләйлім, Мақ­пал үшеуінің өзе­гі бір. Әпіш – қазақы бәйбіше­ліктің, аналықтың кемел шыңы. Оның ақылды келін, келіншек кезі – Мақпал, кемеңгерлікті тани білетін сұңғыла қызжелең кезі – Ләй­лім. Өзім іштей осылай топшыладым. Ләй­лім Біржанға неге ғашық болады? Өйткені оның бойында ұлы өнерге, ұлы қасиетке деген махаббат бар және ол оған жөргегінен бастап сіңген.
– Мысалы, өнер адамдары ол, мейлі, актер, режиссер, жазушы болсын, кейіп­керіне өз табиғатынан бір нәрсе қосады деп жатамыз. Сол тұрғыдан алғанда, Біржан мен сіз­дің араңызда, оның күйі­ніш-сүйіні­ші мен сіздің ой-сезімдеріңіздің арасын­да қандай ұқсастық, сәйкестік бар?
– Әрине, Біржан екеуміздің арамыз жер мен көктей болуы да мүмкін. Бірақ біз көр­кем дүние жасадық қой. Көркем дүние­де, Станис­лавский айтпақшы, кез келген актер ойнаған рөліне өзі арқылы барады. Өзінің пайымын, мінезін, болмысын көрсетеді. Мен де Біржанға өзім арқылы бардым. Оның бүкіл күйініш-сүйінішін, махаббатын алпыс екі тамырымнан өткізіп барып па­йым­дадым. Қалай дегенмен де бала кезі­міз­ден ән тыңдап, онда не айты­лып жатқа­нын түсініп өстік. Енді тек кейіпкер­лермен ара қатынасты реттеу ғана қалған. Ол да орнына түсті.
Кинода да, театрда да өзіңнің азаматтық парыздарың, мақсаттарың болады. Сол жа­ғынан келгенде мен Біржанның азамат­тық тұлғасын ашуға тырыстым. Сөйтіп, қадау-қадау ойлар айтылды. Мысалы, Біржан сал­дар қуып келе жатқан қасқырды орыс офицері атып тастайды. Қасқыр – да­ланың еркін тағысы. Біржан – сол Арқаның еркін саңлағы. Үндестік бар ма? Бар. Міне, сол көкжалды офицер атып тұр. Қасқыр өліп бара жатып, ұлиды. Мен азамат ретінде, Досхан ретінде, ұлтымның перзенті ретінде мұнымен не айт­қым келіп тұр? Біздің егемендігіміз баянды бола ала ма? Соны шын мәнісінде өзіміз мойын­дап және өзгелерге мойындатып, дұрыс көзқараспен келе жатырмыз ба?
Осы тұста офицердің «Еркін халық дей­сің бе?» деп мысқылдауында да үлкен мағына жатыр. Мына жағымыз – Ресей, мына жағы­мыз – Қытай. Осындай жағдай­да оты­рып, өз ішімізден іріткі туса, егемендік жолында қалыптасатын мінез, рух, осының бәрін дер кезінде ойластырып алмасақ, ертеңіміздің қалай болары неғайбыл...
Мен жалына жармасқан басты оқиға – Біржанның басындағы трагедия. Таяқ жеп, қол-аяғы байлаулы жатқан Біржанның «Менің қолымдағы арқан – наданның жү­ре­гіндегі кісен» деуі суреткерлер басындағы ортақ қасіретті аңғартса керек. Өйткені  ғұмы­рына, қоғамға разы боп өткен талант­тар аз. Көбісі талас-тартыс пен көреалмау­шылықтың теперішін көрген күйі кете барған. Түсінген адамға фильм Біржан сал өмірінің соңғы сәтін ғана емес, дәурені өтіп бара жатқан халқы­мыздың, қазақы рухтың тұсауланар алдын­дағы соңғы бұлқынысын, жанайқайын, көш­пелі өркениеттің ажыра­мас бөлігіне айналған сал-серілік салтанат­тың кеміп бара жатқанын да көрсетеді. Біржанның: «Бұл – менің басыма тиген қам­шы емес, Алаштың басынан күні тайған екен. Қазақ қартайыпты. Барлығы пәс, бар­лығы еңкіш», – деген сөзінен-ақ көп жай аңға­рылады.
– Осындай фильмдерді алдағы уақыт­та да түсірер ме едіңіз? Қандай жоспар­ла­рыңыз бар?
– «Томирис» фильмінің сценарийін тапсы­рып қойғанбыз, бірақ одан әлі хабар болмай жатыр. Алдағы уақытта мүмкіндік болып жатса, Құнанбай туралы ірі дүние түсірмек ойым бар. Хан Кенені де қозғағым келеді. Жалпы, тарихи дүниелер маған өте жақын. Бұрынғы бір сұхбаттарымда айт­қанымдай, мен өзі заманымнан кеш туған адам сияқты­мын. Менің заманым ана ке­зең сияқты. Өйт­кені өзімнің ішкі сұранысым солай. Неге еке­нін білмеймін, маған бүкіл кемшілігімен өткен сол дәуір қымбат. Ол  мейлі Тұмар әжеміз бола ма, мейлі Құнан­байдың кезеңі ме, қай-қайсысы да мені қатты қызықтырады. Сол тақырыптағы дүниелерді сүйіп оқимын.
– Мұндай көңіл күй, осы сезім бү­­гін­гі уақытпен қарама-қайшы­лыққа түсуіңізге себепкер болмай ма?
– Дұрыс айтасың. Ондай  сәттер болады. Бірақ тап сол қарама-қайшылық жаңаша ой туғы­зады. Мысалы, жаңағы әңгіме еткен «Бір­жан салда» бүгінгі заманмен тоқайлас­пай­тын ойлар бар. Қасқырды атқызып тұрға­нымыз, офицердің сөзі, өзі хал үстінде жат­қан Әпіш­тің: «Азаматтың ары тапталып жатқанда бір әйелдің жаны садақа» деуі бекер емес. Бұл – біздің ұлтымыздың, ана­ла­рымыздың кре­досындай сөздер. Осын­дай жерін табу қиын. Тап­саң, ол – құдірет. Сол ар­қы­лы ертеңге иек артасың. Осы тегеурін арқы­лы мақсатың айқын­далады.
– Осыдан төрт-бес жыл бұрын сұхбат­тасқанымызда балаларға арналған ертегі­лер дискісін шығарып жатқаныңызды қуа­на хабарлап еді­ңіз. Соның нәтижесі қалай болды?
– Рас, қазақ ертегілерінен төрт аудио­таспа шығарған болатынмын. Біріншісінде – қазақ мемлекеті, оның рәміздері, Елбасы туралы әңгімеленетін. Екіншісінде – қазақ жеріндегі Қожа Ахмет Ясауи, Айша бибі кесенелері, қазақтың әр кездегі астаналары, Ұлытау сияқ­ты қасиетті орындар туралы мағлұмат беріле­тін де, ары қарай ертегі­лермен жалғасып кететін.
Біле-білген адамға ертегі, біріншіден, тіл; екіншіден, діл; үшіншіден, рухани бұ­лақ. Жалпы, қазақ үшін ана әлдиінен кейінгі саты осы болуы керек еді. Егер «еліме, же­рі­ме ие боламын» десе, оның ар жағында ұлттық на­мыс, ұлттық сана-сезім деген нәр­се­лер жатуы тиіс. Оның барлығы өзді­гінен пайда болмай­ды. Өкінішке қарай, ананың әлдиінен кейін бізде вакуум пайда болған. Күнкөріс, жанба­ғыс қамы ананы баланың қасынан ерте шығып кетуге мәж­бүр етуде. Абай атамыз айтқандай, адам заманды емес, заман адам­ды билеп тұр. Меніңше, ол таспа дер кезінде шығып еді. Бірақ соның қажеттілігін біз ешкімге дәлел­дей алмадық. Оған бәрі ком­мер­циялық дүние деп қарады. Шындығында, мен содан бір пайда табайын деген жоқ едім. Тілі шұбарланып, санасы жат мәдениетпен уланып бара жатқан қарадомалақтарымыз содан нәр алса, менің пайдам сол еді. 
Осындай жағдайлардан кейін кейде ойланып қаласың. Ұлттық идеология, ұлттық рух, қазақы тәлім-тәрбие деген нәрсенің бәрі тек мінбеден ғана айтылатын әдемі сөз бе деп еріксіз ойлайсың. Мысалы, жаңағы дискілерді тек досымыз арқылы ғана кейбір облыстарда тарата алдық. Со­дан ақырында жолдас-жораларыма, туған-туысқандарыма барлы­ғын тараттым. Осы уақытқа дейін немерелерім сол ертегілерді тыңдамай ұйықтамайды. Ал, негізі, бұл үлкен еңбек еді. Осының бәрі адамның меселін қайтарып тастайтын-ақ оқиға бол­ды. Мен, мысалы, ұлтымды, мемлеке­тім­ді соншалықты жақсы көремін. Бірақ осындай сәттерде «мұның керек екенін қазаққа дә­лел­дей алмасам, сонда мен  қайда баруым керек» деп ойланып қаласың.
–Театрға барып тұрасыз ба, одан не байқайсыз, не жаңалық бар?
– Театрға барып тұрамын. Әзірге өзгеріс жоқ. Жалпы, театр дегеніміз тірі организм ғой. Ол ең болмағанда жарты жылда, бір жылда көрерменді сілкіндіріп қоятындай дүниелерді ұсынуы тиіс. Әрине, режиссер­лер санаулы. Олардың қойғанының бәрі шедевр бола бермейді. Бірақ театрдың ішін­де жаңару, жаңғыру, сілкініс болып тұ­руы тиіс. Онсыз бәрі бір сарынды тірлік, «сен тимесең, мен тимен, бадырақ көз» болып кете барады.
– Ал біздің көрерменді не сілкіндіруі мүмкін? Қандай тақырып, қандай мәсе­ле?
– «Көрерменді мынау сілкіндіреді деп айту қиын. Бүгін кейіпкер болмай-ақ, әр адам басынан не өткізбей жатыр? Көшеге шықсаң бітті, жүйкең садақтың адырнасын­дай ширығып, тек атуға оғың болмай, үйге қайтып келесің. Теледидарды басып қал­саң «біреуді атып кетіпті», «біреу асылғалы жатыр», «ана­ны ұстап әкетіпті» деген сияқ­ты неше түрлі сұмдықты естисің. Яғни тақырып та, мәселе де толып жатыр. Сон­дықтан бұл режиссердің өзінің ой-өрісіне байланысты. Бұдан басқа, мысалы, тарихи дүниелерімізден қаншама нәрсе шығаруға болады! Содан кейін режис­сер­лік шешімде көп нәрсе жатуы керек. Бұл жерде «мынан­дай болуы керек» деп айтудың өзі – қиянат. Сондай-ақ бұл – екінің бірінің қолы­нан келе бермейтін қиын шаруа.
– Өзіңіз қазір қайдасыз?
– Менің қазір «Қазақфильмге» де, театрға да қатысым жоқ. Жеке ағыстағы адаммын. Бірақ кез келген желдің өтінде жүре бергім келеді дей алмаймын. Өзімнің жеке ойларым, өз басымдағы проблемам бар. Бірдеңені оқисың, бірдеңеге күйзеле­сің, сөйтіп жүріп жатқан жағдай. Бұл – әр пенденің басында бар дүние. Бірақ қалай болғанда да, өмірді, өнеріңді, әр қадамың­ды «ардың ісі» деп қа­ра­ған дұрыс-ақ.
– Өмірде қиыншылықты қаншалықты көп көрдіңіз, қаншалықты орныңызды таптыңыз?
– Жалпы, менің жолыммен басқа біреу жүріп өтсе, бәлкім, «қиналдым, күйзел­дім» деуі мүмкін. Бірақ мен осы өмірім­де қандай тағдыр кешсем де, не көрсем де, оның бәрін тағдырдың сыйы, бір ғажап кезең деп қабыл­даймын. Балалық шағым­нан бастап, бүгінге дейінгі өмірімнің бәрі – мен үшін ғажап бір дүние.
– Дәл қазір сізді қай сала көбірек ойландырады, актерлік пе, режис­сер­лік пе, әлде қайраткерлік пе? Қайсысына көбірек пайда келтіре алар едіңіз?  
– Әрине, қолымыздан келетіні – өнер. Берсек, осы өнер арқылы ғана бере ала­мыз. Егер біздің еңбегімізді дұрыс көріп, «осының қолынан бірдеңе келеді-ау» деп жатса, аянбаймыз. Мысалы, «Біржан сал» түсірілгелі бері де үш-төрт жыл өтіп кетті. Уақыт деген зымырап бара жатыр. Шіркін-ай,  қолымыздан келетін нәрсені жасап үлгерсек екен деген ой туады. Бірақ оған қарап  жатқан кім бар? Со­ған да күйзелесің. Өкінішке қарай, бұл жалғыз менің басым­дағы ғана проблема емес.
Қай кезде де өнерпазды тани білу керек. Жанын түсініп, қажет кезінде басынан сипау шарт. Жоғарыда сол кәсіпті жақсы түсінетін басшылар отыруы керек. Жалпы, саясат үшін отырғызу біздің салада кейде кедергі келтіре­тін сияқты. 
– Сөзіңіздің басында Асқар Тоқпановты айттыңыз. Сол кісіні көп адам айтады, әлі сағынады. Соның сыры неде?
– Жалпы, мынау қасап заманда  біреуді біреу сағынудың өзі – неғайбыл дүние. Сағы­ну үшін адам одан өзіне бір қажетін табуы керек. Мен үшін Асекеңнің қажеттілігі – шын­шылдығы еді, сосын кез келген жерде шен-шекпен демей, айтып салатын­дығы болатын. Әттең, осындай ақсақалдар жоқ қазір. Біздегі ақсақалдардың барлығы тойшыл, тобылғы сықылды иіле салады. Сен жақсы да мен жақсы. Не зияны жоқ, не пайдасы жоқ. Осы қиын. Асекеңдерді сол үшін сағынамыз. Айта білетін еді, ойы бар еді. Әрине, шодыр мінез де жақсылық әкелмейді, егер ар жағыңдағы айтарың дұрыс болмаса. Бүгін ешкім сенің сөзіңді көтер­мей­ді. Аулаға барып, бес-алты жасқа міне­зіңді көрсетсең, сөзге келмей, сабап тастай­ды. Ал Асекең бәрін көріп, біліп, сезіп айта­тын...
– Өзіңіз де сол ақсақалдық жасқа келе жатырсыз. Асекең сияқты ұстаздарыңыз­дың ірі мінездері сізге қаншалықты дары­ды? Сіз қаншалықты шыншылсыз?
– Шыншыл болуға тырысамын. Менің болмысым соны талап етеді. Бірақ әр нәрсенің орны бар ғой. Кез келген жерде жылтыңдап шыға берсең, сені кім тыңдай­ды? Бір күн тың­дар, екі күн тыңдар, үшінші күні «осы ағамыз да қоймайды екен, әп-әдемі жинаған беделін босқа шашып...» деп айтады. Сүбелі қасықпен ас жегісі келе­тін ондай да ағаларымыз бар. Менің білеті­нім, әркім өзінің қолынан келетін кәсібімен айналысуы керек.
– Нені арман етесіз?
– Бала-шағам әлі жас, екінші ұлым – студент, қызым – үшінші сыныпта. Солардың амандығын тілегім келеді. Қалай болғанда да заман қиын. Әртүрлі жаман әңгімелерді естисің. Сөйтіп, төбе шашың тік тұрады. Еште­ңе аспаннан салбырап түскен жоқ. Мұның  бәрі – қоғамның жемісі. Құлық өзгеріп бара жатыр. Онсыз да дара­қы қазаққа анау да, мынау да жақсы көрі­нуде. Бұл, әрине, алаңдатады. Теледидардан қызымызға бай, ұлымызға қатын іздеп кеттік. Осының бәрі бүгінгі болмысымыздан хабар береді. Қоғам қандай болса, оның мүшесі де сондай. Бір қараған адам «онда тұрған не бар» деп ой­лай­ды. Бірақ бұл – үлкен мәселе. Қандай құндылықтары­мыз­дың барын да қазір жинақ­тап айта алмай жатырмыз. Неге тоқтауымыз керек? Міне, сондықтан осының бәрін ойлайсың да қорқасың. Ал мұның бәрін мен айтпасам кім айтады?!
– Әңгімеңізге рақмет.