Трансшекаралық өзендер мәселесіне Ауыл шаруашылығы министрлігі ғана емес, Сыртқы істер министрлігі де араласуы керек

Розақұл ХАЛМҰРАДОВ, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты:

– Розақұл аға, міне, үшінші сессия да басталды. Парламенттің өткен сес­сиясы ауқымды жұмыстарға, қызу талқылауларға толы болды, өзіңіз Мәжіліс жұмысына қандай баға берер едіңіз?
– Екінші сессияда Мәжілістің қара­уына 140-тай заң жобасы келген, соның 96-сын қарап, Мәжілістің жалпы оты­рысында мақұлдап, Сенатқа жібердік. Бірінші сессияда алдымен қараған мәселеміз – 2013-2015 жылға арнал­ған республикалық бюджетке өзгерістер енгізу жайы. Елбасының жүктеген мін­дет­теріне сәйкес, қаржының кейбір бап­тарын өзгерту керек болды. Осыған байланысты бұл сұрақ ширақ талқыла­нып, заң тез қабылданып кетті. Сонан соң бірқатар жаңа заңдар мен қолда­ныс­тағы заңдарға өзгеріс енгізілді. Өт­кен сессияда тапсырманың бәрі орын­дал­ды деуге негіз бар. Заң болғаннан кейін кейбір мәселелердің бәрін қам­тамасыз ету мүмкін болмай қалады. Сол себепті заң бір жыл, екі жыл жұмыс істе­ген­нен кейін кейбір нормаларына өз­геріс­тер енгізіліп жатады. Міне, біздің Аграр­лық мәселелер жөніндегі комитет ауыл шаруашылығына байланысты заң жо­ба­ларын талдап, зерделеп, өзгерістер ен­гізуге мәжбүр болды. Қолданыстағы агрошаруашылық кешенін дамытуға арналған кейбір мәселелерге өзгерістер енгізілді. Негізгі түйткілдердің бірі – біз­де ауыл шаруашылығында зиянкестерге қарсы күресте гербицидтердің бәрі өзі­міз­ден өнбейді. Бірақ заңда сол өзімізде өндірілген гербицидті алсақ, оған суб­си­дия беріледі, ал басқа мемлекеттен алып келсе, оған субсидия берілмеуі қа­рас­тырылып қойылған. Міне, енді осы тұсқа өзгеріс енгізіліп, субсидия беру мәселесі қарастырылды. Содан кейінгі өзекті мәселе – мақта шаруашы­лығы, көкөніс өндіру, бау-бақшаларды күтуге байланысты. Зиянкестерге био­ло­гиялық әдіспен күрестің жақсы жері – пайдалы микроорганизмдерге зиян келтірмейді. Тек қана зиян келтіретін­дерді құртады. Осы тәсілмен жұмыс іс­те­гендерге субсидия қаралмаған бола­тын. Міне, осы мәселе бойынша да өз­ге­ріс­тер енгіздік. Сөйтіп, 2013 жылдың өзін­де оған 150 млн теңге қарастырыл­ды. Келесі жылдан бастап жылына 456 млн теңге қарастырылады. Өзім тікелей ай­налысып жатқан мақта саласын дамы­ту деген заң жобасы бар. Бұл заң­да да кейбір нормалар жақсы істемей жатыр. Айталық, мына мақта өңдейтін за­уытта тек қана мақта өңдеумен айна­лы­сады. Басқа нәрсемен айналысуға ты­­йым салынады деген норма бар. Біз ал­дымен осы заңдағы кедергілерді жоюы­мыз керек.
– Жедел қабылданған заңдардың ішінде, елдің арасында көп түсініс­пеу­шілік туғызған әрі халықтың на­разылығын тудырған заң жобасы – әйелдердің зейнеткерлік жасына байланысты. Осы мәселеде Елбасы үкіметті де, министрлікті де қатаң сын­ға алған болатын, сол кездері Парламент де дәрменсіз күй кешкен сияқты болды. Сіздің ойыңызша, қате­лік қай жерден кетті?
– Осы заң жобасы Парламентке ке­ліп, біздің Мәжілісте қарау кезінде, жұ­мыс­шы тобының қарау кезінде көп ұсы­ныс енгізілген болатын. Президент те бүгінгі күнде шешілуі қажет мәселе еке­нін айтып отыр. Жалпы, мен бұл заң жо­басын қолдаймын, бірақ кейбір мәселе­лерге мән беру керек еді. Жалпы, бұл заң­ның асығыс қабылданғаны рас. Бұл жерде ең негізгі екі кемші­лік бар. Бірін­шісі, бұл заң жобасы халық ара­сында кеңінен талқыланған жоқ. Сон­дықтан көп адам оны түсінбей де қалды. Екінші мәселе – жасын ұлғайт­қан­нан кейін оларға қосымша әлеумет­тік қол­дау мәселелері қаралмай қалды. Үкі­мет Парламентте бізге уәде берді, біз оны қарап жатырмыз, 503 мың жаңа жұмыс орнын қарастырып жатырмыз, со­ның барлығы осы зейнет жасы ұлғай­тылған әйелдерге берілетін болады дегеннен басқа ештеңе айтылған жоқ. Нақты мы­на­дай жұмыс орны ашылады деген фак­ті айтылған жоқ. Нақты айтыл­ма­ған­нан кейін біз оны халыққа да се­німді түрде түсіндіре алмадық.
– Дүниежүзінде орташа зейнет­керлік жас ұлғайып келеді: 68, 70, тіпті одан да ұлғайтамыз ба деп жа­тыр. Өйткені халықтың саны өспейді. Еуропада, Жапонияның өзінде де туу көрсеткіші төмен. Бізде демогра­фия жақсы, дегенмен жас аналарға, көпбалалы аналарға кеңірек жеңіл­дік жасау керек шығар, мүмкін.
– Президент үндеуінде Үкіметке тап­сырды ғой осыны. Айталық, әйел бала туып, сол баланы күту кезінде бір жыл­дың ішінде соған қосымша зейнетақысы төленіп тұрсын. Ол республикалық бюд­жеттен бола ма, жергілікті бюджеттен бе, жоқ, әлде жұмыс орны есебінен бола ма – Үкіметке осыны шешу тап­сы­рылды. Бұл – үлкен мәселе, бір жылға дейін олар зейнетақысы жоқ, ештеңе іс­те­мегеннен кейін қалып кетеді. Екіншісі, жұмыс берушілердің есебінен төленетін 5% жәрдемақыны 10%-ға дейін жеткізу тапсырылды. Менің ойым­ша, қазіргі үш­інші сессияда осы өзгеріс­тер бізге Үкі­меттен келеді.
– Өзіңіз талай жауапты қызмет атқарған туған өлкеңіз оңтүстіктің әлеуметтік-экономикалық дамуына қандай баға бересіз, халық­пен жүз­десулер нені көрсетті?
– Облыста қыруар шаруалар атқа­рылып жатыр, әсіресе елді мекен­дерді, қалаларды көгалдандыру, олар­ды рет­ке келтіру, жол, су, жарық мәсе­лесі бо­йынша көп шаруалар тындырыл­ғаны көрініп тұр. Бірақ шешілуі тиіс мә­се­лелер де жоқ емес. Біріншісі, Елбасы 2005 жылы өзінің жарлығымен арнайы экономикалық аймақ құрып, осы оңтүс­тік өңірінде мақта-тоқыма кластерін қа­лыптастыруды тапсырған болатын. Міне, осы мәселе бүгінге дейін шешіл­мей келеді. Осы тоқыма кластерін да­мы­туға мемлекет тарапынан, республи­ка­лық бюджеттен 8 млрд-тан артық қар­жы бөлінді. Әзір сол арнайы эконо­ми­калық аймақта барлық инфрақұры­лым мемлекет есебінен да­йындалып қойылды. Бірақ ол жерде жұ­мыс істеп жатқан кәсіпорын бірлі-жарым ғана. Жалпы, тоқыма саласының өзі – күрделі сала. Нақты өнім өндірген кез­де ғана пайда көрінеді. Мақта тал­шы­ғынан иірілген жіп, «пряжа» дейміз ғой, шыға­рылса, оның пайдасы 7-10% ғана бола­ды. Ал енді содан да­йын өнім шықса, пайда басқаша. Дайын өнімнің пайдасы 35%-ға дейін жетуі мүмкін. Міне, сон­да ғана тоқыма өндірісі пайда береді. Ал ен­ді ол үшін бұның бәрін біріктіретін үй­лестіруші болуы ке­рек. Экономикалық аймақта «Оңтүстік-текстиль» деген жалғыз жіп иіретін фаб­рика бар. Ал бұл аздық етеді.
– Мемлекеттік бағдарламаға ен­гізілген бе еді?
– Мемлекеттік индустриялық-ин­нова­циялық даму жобасына кіріп, со­ның аясында құрылған. Барлық жеңіл­дік берілген. Бірақ ол кәсіпорын әзір­ше жұмыс істемейді. Себебі оның айналым­дағы қаржысы жоқ. «Қазақстан даму банкінен» несие ал­ын­ған, енді сол кредитті қайтаратын да мезгіл келіп қалды. Сол себептен оның ай­налымда ақшасы жоқ. Ақша түскен күннің өзінде банкке аударылады. Міне, сол себептен бүгінгі күнде тоқтап тұр. Ал біз 150 мың тоннаға дейін мақта талшы­ғын өндірсек, оның 95%-ын шетелге жі­бе­ріп жатыр­мыз. Былайша айтыл­ған­да, қосылған құнымызды шетелге сыйлап жатырмыз. Өзіміз пайдаланып жатқан жоқпыз. Осыны үйлестіретін министрлік керек. Одан бөлек мақта өндірген диқаннан немесе мақта өң­деген ұйымнан, зауыттан сол мақта тал­шығын алып, мемлекет бюд­жет­тің есебінен сатып алып қор құруы ке­рек. Мына астықтан қор құрып жатыр­мыз ғой, сол сияқты мақта тал­шы­ғының қорын құру керек. Бізге қанша керек, өзі­міздің Қазақ­станға, тек қана осы өңір емес, айталық, басқа аймақ­тар­дағы кә­сіпорындарға қанша тонна ке­рек, бюд­жеттің есебінен сатып ала­йық. Сосын мынаны өңде, ол өңдеп, өзі өнім шығар­ғаннан кейін өні­мін сатып, содан кейін алған ақшасын қай­тара­тындай бол­са... Ал қалғанын көр­ген пай­дасы­ның есе­бінен істей беретін болса. Сол ақ­шаны ол үш жылға дейін айналдырып, өзінен-өзі аяққа тұ­рып алады ем­ес пе?.. Міне, осы мәсе­лені ке­зінде мен Премь­ер-министр­ге депу­тат­тық сауал етіп жол­дағанмын, енді, аман­шылық бол­са, оның жауабын ал­ар­мын деп үміт­теніп отырмын.
– Өзіңіз ел аралағанда байқаған шығарсыз, мына Жетісай жақта, осы­дан пайда жоқ деп, мақтадан бас­қа дақылдарға немесе бау-бақ­шаға, қауын-қарбызға өтіп, мақта­ны тастап кетіп жатқандар көп.
– Иә, оны байқадым. Бұрын мақта шаруашылығымен айналысқандар мақ­та­ны өңдеп, зауытқа тапсырса, зауыт үш күннен кейін оның есепшотына ақшасын аударатын еді. Сол кездері мәшине де мініп, там да салып, той да жасап жатты. Әзір енді оларға қарайласатын, көмек­тесетін ешкім болмай тұр. Апарып мақ­таны қашан бітіріп сатам дегенше, одан кейін мақта талшығының да бағасы бир­жаларға байланысты өзгеріп тұра­ды. Негізі, мақтаны жинайтын кезде Ли­верпульдағы биржада баға төмендейтіні бар. Өйткені барлық жақта мақталар өңделіп келе бастайтын кез. Наурызға дейін баға төмендеп, наурыздан бастап оның бағасы қайтадан көтеріле бастай­ды. Ал диқанға қаражат бүгін керек. Осы­лай қиналғаннан кейін олар енді басқа дақылға көшуге мәжбүр болып, қолма-қол ақша келетін жаққа өтіп жат­қанның себебі де – сол. Жалпы, мақта Қазақ­станда тек қана осы оңтүстікте ға­на өседі. Мемлекет тарапынан субси­дия­лау негізінде біз осы саланы дамы­туымыз керек. Бізге трикотаж өнімдері Қытайдан, шетелден келіп жатқаны жа­сы­рын емес. Ал бізде өзімізді өзіміз қам­тамасыз етуге мүмкіндігіміз жоқ деп айта алмаймыз. Сол себептен біз дәл осы саланы дамытуымыз керек. Үкімет кезінде бізге ешқандай мал шаруашы­лығы керегі жоқ, біз өнімді шетелден са­тып аламыз, сол тиімді деп, біраз шар­уашылықтың берекесі қашып кетті. Бұл жерде мәселе – тек қана сол жейтін немесе киетін өнімнің мәселесі емес, бұл жерде осы шаруашылық­тар­дың арғы жағында қанша халық тұрға­нын естен шығармауымыз керек. Сол халықтың жұмыс орны, сол халық­тың тұрмыс кешуі, осыны біз ойлауымыз керек қой. Осы мақта саласының өзінде 1 миллионға жақын адам нәпақа тауып жүр. Ертең олар жұмыссыз қалса, нағыз әлеуметтік түйткіл сонда туады. Осы жер­де кейбір дүниеге шолақ қарайтын­дар бар, осыған қарның ашады. Елбасы көп нәрсені біледі, әйтпесе арнайы эко­номикалық аймақ құрып, осы тоқыма кластерін дамытып, тапсырма берме­ген болар еді. Осы өңірдің халқы үшін дарияға Мақта­арал өңірінің тұрғында­ры­на ыңғайлы болсын деп ар­найы көпір салынды. Негізі, артық шығын шыға­рып оны салмаса да болар еді, 20 яки 50 шақырым артық жүрер, бірақ сол ха­лық­тың игілігі үшін істелген нәрсе бұл. Сол себепті ауыл шаруашылығы дегенде біз тек қана ауылшаруашылық өнімдерін өндіруді емес, сол салада айналысып жат­қан халықтың мәселесін ұмытпауы­мыз керек. Өйткені ол – ең ауыр сала, пай­дасы аз, еңбегі ауыр, өнбегі аз де­ген­дей, сол себептен ол жерге қанша жер­ден көмек берсе де артық бола қоймас, себебі бұл біздің ұлттық қа­уіп­сіз­дігіміз болып саналады.
– Розақұл аға, өзіңіз де байқаған шығарсыз, соңғы жылдары мына суармалы жерлер, трансшекаралық өзендер мәселесі шиеленісіп бара жатыр. Тіпті биыл шаруалар оңтүс­тік­те ғана емес, Жамбыл облысында да қатты қиналды. Қырғызстан мен Өзбекстан, шекаралас Тәжікстаннан келетін кейбір өзендер, Достық ка­на­лындағы судың азаюына байла­ныс­ты шаруалар қиналып қалды. Тағы да Елбасының пәрменімен жү­зе­ге асып жатқан жобалар өміршең­ді­гін көр­сетті. Шардарадан қосымша жаңа каналдар тарту, Көксарай ар­қылы мәселені шешуге тырысып жатыр­мыз. Дегенмен, өзіңіз айт­қандай, шаруаға бүгін тиын керек, бүгін ақша керек, бүгін бала-шаға­сына тамақ керек. Осы мәселе биыл өткір болып шиеленісіп кетті, шар­уалар бұл жайында сізге де айтып жат­қан шығар. Осыны қа­лай шешу керек, мемлекетаралық ке­лісімдер неге сақталмайды?
– Президенттің 2050 стратегиясында осы мәселе де айтылды. Бірінші кезекте, халықты сапалы ауызсумен қамтамасыз ету, екіншіден, егістік алқаптарын сумен қамтамасыз ету мәселесі қарастырыл­ды. Бұл мәселені шешудің бірнеше жолы бар. Менің ойымша, үкіметтегілер жағ­дай­ды жақсы біледі. Суды тиімді пай­далану технологиясын енгізу, там­шы­ла­тып суғару мәселесі, міне, осыны енгізу, содан кейін барып сол жердің табиғи ерекшелігіне байланысты тиімді дақылдарды егу мәселесін шешу керек. Бұ­ны­мен қазір Ауыл шаруашылығы минис­тр­лігі айналысып жатыр. Енді негізгі мәсе­леге келсек, Орталық Азия мемлекетте­ріне ортақ Сырдария бар, Амудария бар. Жалпы, осы өзендерді пайдалану мәселесіне тек қана ауыл шаруашылығы министрлігі емес, біздің Сыртқы істер министрлігі де диплома­тия­лық жолдар­мен араласып тұруы керек. Онсыз бұл жағ­дай оңала қоймас. Өйткені мына қырғызстандықтарды түсі­нуге болады, Қырғызстанның негізгі байлығы – сол су ғана. Судан электр қуатын алады да, сол электр қуатын сатып, сонымен күн көре­ді. Мен онымен талай жұмыс істегенмін. Он жыл облыс әкімінің орынбасары бол­сам, сол он жыл бойы осы мәселе­мен айналысқан­быз. Талай-талай әдіс­терді осы суды алу мәсе­ле­сінде қолда­ған­быз. Енді сол дип­ломатиялық ше­бер­лігіміз жетіспей жа­та­тын сияқты. Кей­бір жерде көршіге кө­мек те беру ке­рек, кейбір жерде олар­дың алдында мә­се­ле де қоя білу керек.
– Тағы бір түйткіл. Өзіңіз Пар­ламент депутаты ретінде көптеген ұлтжандылық мәселелері бойынша, әсіресе мемлекеттік тіл, ұлттық мүд­де, ұлттық қауіпсіздік туралы жиі мә­селе көтересіз. Осы жағынан ха­лық дауысыңызды естіп, марқайып қалады. Сіздің ойыңызша, мына мем­лекеттік тілдің дамуына не жет­пей жатыр? Заң бар, стратегияда ай­тылды, Елбасы «қазақпен қазақ қа­зақша сөйлессін» деді. Тәуелсіздік жыл­дары мемлекеттік тілге құрметі ерекше жаңа буын қалыптасқаны да рас, оған да шүкіршілік. Дегенмен қазақ тілінің босағада қалып кететін тұстары әлі де бар. Осыған қатысты мемлекеттік тілдің дамуына қандай баға бересіз және осы мәселені оң­тай­лы шешудің тағы бір тетіктері бар ма?
– Тілді дамыту үшін, бірінші, сол тілге деген қажеттілік болу керек елде. Біздегі ең жетіспей жатқаны – осы. Әйт­песе мына қаржы жағынан, мемле­кет­тік қол­дау жағынан ешқандай кінә қоюға бол­майды. Айталық, 2003 жылы рес­пуб­ликалық бюджеттен осы мақсатқа 150 млн теңге бөлінген. Кейінгі жыл­дары 5млрд-қа дейін қаржы бөлініп жатыр. Оқулықтар да, әдістемеліктер де, оқыту орталықтары да бар, қағаз да, қаржы жағынан бәрі шешіліп жатыр. Бірде-бір мемлекетте мемлекеттік тілді дамыту үшін осынша қаржы бөлінбейді. Бізде ол жеткілікті. Елбасымызға рақ­мет, осы­ны халық үйренсін, осыған ын­та­лы бол­сын деген мақсатта бәрін істеп жатыр. Бұл жерде сол шешілмей жатқан бір мәселе бар, бұл – сол тілге деген қа­жет­тілік. Осы әлемдегі кез келген мем­лекет­ке барыңыз, сол мемлекеттік тілді біл­мей, мемлекеттік қызметте жұмыс істеу­ге бола ма, жоқ па деген сұраққа қан­дай жауап аласыз. Бәрінде бірдей болмай­ды, ал бізде бола береді, бізде оған та­лап жоқ. Заңға осыған өзгеріс ен­гізу жө­нін­де біраз ұсыныс болды, бірақ оған әзір ерте шығар, тұра тұра­йық. 2011-2020 жылдарға арналған тілді да­мы­туға арналған мем­лекеттік бағдар­ла­ма бар, сонда осы біз 2020 жыл деп қой­дық. Елбасының жолдауын­да Қазақ мемлекеті дегенге өтеміз деген мәселе­лер көтеріліп жатыр. Қазақша сөй­леге­німде өзге емес, қазақтардың ренжиті­нін қайтерсіз.
Солардың өзі ана тілінде сөйле­мейді.
– Рақмет аға, еңбегіңіз жемісті болсын!