Тіл дамымай, сатира дамиды деу – бекершілік

Уәлибек ӘБДІРАЙЫМОВ, «Шаншар» театрының директоры:

– Бүгінгі қазақ сатирасы қай деңгейде? Өсті ме, өшті ме?
– Бүгінде сын садағына ілетіндер «сатира жазылмай жатыр» деп Асан Қайғының зарын қағады. Уытты сатира жазылды, жазы­лып жатыр, жазылады да. Бірақ оқырман жоқ. Оқырман болмаған­нан кейін небір керемет дүниелер ысыры­лып қалып қоя береді. Жазар едім, оқыр­маны болмағаннан кейін жетімсіреп тұр. Жалпы, әзіл, сатира тілдің дамыған жерін­де болады. Тіліңіздің өзі қалай дамып жатыр? Мәселе осында... Өзім 80-жыл­дардың студентімін. Біздің кезі­мізде бір-бірімізден: «Қандай кітап оқыдың?» деп сұрайтынбыз. Газеттерде шыққан әрбір мақала студенттердің арасында қызу талқыға салынатын. Сол кездері ауыл шаруашы­лығы, политех­никалық инс­ти­тутта оқитын студенттер кездесіп қалғанда арамызда ақын отырса, оның беделі өте жоғары болатын. Сөз саптауы керемет олардың беделі тіптен биік тұратын. Ал қазіргі ақындарымыздың, жазушы­лары­мыздың, жақсы сөйлей алатындардың беделі қаншалықты? Міне, тілдің қадірі кеткенінің қарапайым көрінісі – осы. Қазақ тілінің қадірі кетті. Сондықтан сатираны қазақ тілімен сабақтастыра отырып баға­лау керек. Сатираның өзіндік оқырманы болмаса, талғампаз тыңдар­маны болмаса, онда бөлек әңгіме қылудың қажеті жоқ... Бүгінде жекеменшік сатира театрлары көп. Шымкенттің өзінде республика көлемінде танылып жүрген, тыңдарманын тапқан үш-төрт театр бар. Солардың қатарында «Нысана», «Шымкент-шоу», «Алдарас­пан», «Шан­шар» бар. Мәселе тағы да тілге келіп тіреледі, айналып келгенде солардың бәрі де тыңдармандардың көңілін табу үшін солардың пайымына қарап жұмыс істейді. Күні кеше Шымкентте «Әлем әзілі» атты фестиваль өтті. Соған Евгений Петро­сянды шақырдық. Оның мықты юморист, сатирик екені белгілі. Сол кісіге «жақсы театрлар болса, алып келсеңіз» деп қолқа салдық. Коркина, Остроуховтар келді. Белорус­сиядан мықты театр келді. Солардың қойылымына орыстар ынты-шынтысымен күледі. Ал біздегілер соған күлмеді. Қабыл­дай алмады. Олардың тілдерінің дамып кеткені соншалық, кез келген тақырыпты терең түсініп, түйсініп, рахаттана күліп, қол шапалақтап отырады. Оны Петросянның өзі де айтты. Біздің қойылымдарымызға да күліп жатыр. Қазақша болғаннан кейін біздікіне қазақ­тар риза ғой. Олардікі сияқты астарлап, тереңнен қозғайық десек, онда біздікіне күлмейді. Түсінбейді. Осындайда бізде әлі де болса мәдениетті көтеру керек екен ғой деген ойға келесің. Менің осы сөзіме кейбір кісілер шамдануы мүм­кін. «Мә­дениетті қалай көтермей жатырмыз? Қаншама кітаптар жазылды, мәдени шаралар өтіп жатыр, мына Уәлибек не айтып отыр, біз не істеуіміз керек сонда?» деп реніш білдірер. Не істеу керек бол­ғанда... Айтайын... Петросянның әң­гі­месіне министрден бастап, оның бала-шағасы, туған туысы, немере-шөбересі қосыла күледі. Ал бізде қазақша әзіл айтылып жатса, кез келген министріміздің өзі, әйелі, бала-шағасы қосылып күле ала ма? Ресейде ақынның шығармалары тың­далады, мемлекеттік дәрежеде талқыға түсіп, мақтау, марапаттауға ие болады. Шыққан шығармаларын елдің бәрі біледі. Өз ана тілін білмейтін, түйсінбейтін, сонысына тіптен ұялмайтын да шенді­леріміз бар екені рас. Соларға қарным ашатыны да рас. Сатираның қазанында қайнап жүргенннен кейін мұндай мәселе міндетті түрде айтылып кетеді. Мұны тілге жаным ашығандықтан, өзімнің жұмысыма жаным ашығандықтан ащына айтамын. Елімізде 11 миллионнан астам қазақ болса, соның 5 миллионнан асар-аспасы ғана қазақша сөйлеп, газет оқиды екен. Біз жылда Қытайға барамыз. Ол жақта 1,5 миллион қазақ тұрады. Соның бәрі қазақ­ша сөйлейді, қазақ ақындарына дейін жатқа біледі. Тіл дамымай, сатира дамиды деу – бекершілік. Сот істерінің бәрі қазақ­ша, банк істерінің бәрі қазақша, ком­пью­тердің тілі де қазақ­ша болса, онда біздің айтатыны­мыздың да, жазатыны­мыздың да ауқымы кеңейе бастайды. Қазір банк қыз­меткерлері ту­ралы сатира жаза алмаймыз. Өйткені ондағы терминнің бәрі орысша. Тіпті сот процестерінің бәрі орысша жүреді. Ол жердің бәрінде ой орысша. Оны саханаға қалай алып шығасың?
– Өзіңіз күлкіге қызмет етіп жүрсіз, күлкі сізді қаншалықты асырап отыр?
– Өзімнің материалдық жағдайым өте жақсы. Еш уақытта ешкімнен қарыз сұра­май, аман-есен жүріп жатырмын. Бұдан басқа байлықтың маған керегі жоқ. «Шан­шар» театрында қызмет ете жүріп, күлкіге қызмет ете жүріп, талай қыз-жігіттер үйлі-баранды болды.
– Қол астыңызда қызмет етіп жүрген әртістеріңіз материалдық жағдайына, сіз төлеген айлыққа риза ма?
– Кетіп қалып жатса, онда риза болмағаны, қалып жатса, онда риза деп бағалау қажет шығар. Рұқсатпен кеткендері бар, рұқсатсыз кетіп қалғандары да жоқ емес. «Ашыққаннан құныққан жаман» дейді, ашыққан адам тамақ берсең – тояды, ал құныққан адам ешқашан той­майды.
– Сахна мәдениеті туралы айтып өтсеңіз...
– Сахна мәдениетін сақтамайтын­дардың басым бөлігі – жекеменшік театрдағылар. Кейбір актерлері сахна тілі, сахна қозғалысы деген арнайы сабақтарды оқымағандықтан оспадарсыздықтарға жол беретіні бар. Осындай театрларға қадағалау жоқ. Кім көрінген театр ашып кетті. Осы мәселені тиісті министрлік қатаң қадағалап отырса. Кезінде Станиславс­кийдің әдісімен оқыдық. Театрдың жілігін шағып, майын ішкен Станиславский «Театр – это храм» деп айтып кеткен. Оны қазақшаласақ, «Театр – ол мешіт» дегенге саяды. Мешітке ниет етіп, тазаланып, пен­дауи ойлардан арылып, мінәжат қылуға барады. Сол сияқты өнерде жүргендер театрға қызмет етемін, халықтың мәдениетін көтеремін деген оймен таза болып келуі керек. Ал көбі «мен театр ашамын, халыққа көрінемін, күлдіремін, әрмен қарай бәрі мені танитын болады, дүние жинаймын, мыңғырған бай бола­мын» деп келеді. Содан кейін қандай мәдениет болады? Өзбекстанға, Қытайға гастрольдық сапарға баратын кезде алдын ала біз қандай интермедия ойнаймыз, қандай ән айтамыз, соның бәрінің мәтінін жазып жібереміз. Тиісті басқармалары бәрін тексеріп, қарап шығады. Беталды сөйлеп кете беру деген болмайды. Сахна мәдениетіне келер болсақ, расында, былапыт сөздер араласып кетті. Кем-кетіктер көп. Кемпірге жас жігіт ғашық бола салады. Сондай да сөздер айтылып кетеді. Бұл біздің менталитетімізге мүлде келмейді. Бұл не? Өнер өлді деген сөз. Өнерді өлтірмес үшін Парламентте отырғандар халыққа қажетті заңдарды қабылдауы керек. Мысалы, біз біреудің қаңсығын таңсық көреміз де жүреміз. Ал нағыз керекті жақсы жақтарын үйрен­бейміз, қайта жиренеміз. Мәселен, Қытайда, Ресейде, Қырғызстанда фоно­грам­мамен ән айтқызбайды. Екі ретке дейін айыппұл төлеткізеді. Егер үшінші рет қолға түссе, қылмыскер ретінде соттайды. Халықтың өнерін бұзғаны үшін. Қылмысты деп табады. Театрға да осыны міндеттеу керек. Біз қазір театр қоғамын құрып жатырмыз. Классикалық, мемлекет­тік театрлардың одағы емес. Бұл эстрадалық театрлар одағы болады. «Бауыржан-шоу», «Шымкент-шоу» сияқты театрлардың қоғамы болмақ. Оның ішіне әншілер де кіреді. Осы театрлардың ішінде тек «Бауыржан-шоу» ғана кезінде атақ алды. Қалғандарының біреуінде ондай атақ жоқ. Анда-санда концертке шақыр­ғаны болмаса. Осы одақтың күзге қарай тұсаукесері болады. Ертесіне пресскон­ференция өтеді. Мұндай одақ құру театрда жүргендердің бәрінің ойында бар дүние болатын. Сәбит Әбдіхалықов та, Ұлан да бұрыннан айтып жүретін. Кездескен сайын осылай етейік дегенімізбен, айтылған жерінде қалатын. Бұл мәселе пісіп-жетілді. Ақырында бәріміз жиылып, басымызды қосып, ақылдаса келе бір шешімге тоқ­тадық. Ұланның негізгі мамандығы юрист. Сол жан-жақты зерделеп шығады.
– Жақсы шығарма болсын, на­шары болсын сүзгіден өткізіп отыратын көркемдік кеңесі болатын шығар?
– Одақтың жарнасы қайда кетіп жатыр, барлық мәселені тексеріп отыратын комиссия болады. 11 адамнан тұрады. Сол комиссия төрағаны тағайындамақ. Жалпы жиналыста комиссия мүшелерін нақтылап аламыз, сосын ол төрағаны тағайындайды.
– Соңғы қойылымдарыңызда КВН-ды қосқандарыңызды ерсі көріп жүргендер бар...
– Жұмыс істеп жатқаннан кейін, әлбетте, сын болады. Сын шын болса, оны қабылдаймыз. Бастапқы кездерде «атаңа нәлет» деген сөзді көп қолданғанымыз рас. Басқа аймақтағылар ерсі көреді екен. Оны ауызекі тілде көп қолданады ғой. Алматыға барған кезде осы сөзге режиссер Болат Атабаев сын айтқан болатын. Әдеби тілде бұл қарғыс ретінде қолданылады. Осы сыннан қорытынды шығарып, қайтала­мауға тырыстық. «Тілдеріңізді әдеби нормаға келтіріңіздер. Оңтүстікте «әдемі» сөз болғанымен солтүстікте, шығыста мұны қабылдай алмайды» деді. Әртіс эмоцияға беріліп кеткен кезде еріксіз мұндай сөздердің өзінен-өзі айтылып кететіні рас. Бірақ соны қадағалап, айт­тырмауға тырысамыз. Жақында Ғалымжан деген әртісіміз келді. Жетісайда театрда ойнаған ол мұндай сөздерді спектакль­дерде де қолдана береді екен. Демек, ол Жетісайда өтеді деген сөз. Сол сөздерді түйдек-түйдегімен жібереді. Соған тоқтам салдық. Кейінгі қойылым­дарымызда көрермендеріміз бізді көп түсінбеді. Интернетке шығарып жіберіпті. Сонда жастар жағы «Уәлибек КВН-ды онша жақтырмаушы еді, енді өзі ойнап жүр ме?» деген пікір қалдырыпты. Олай айтпас бұрын қойылымдарымызды қайтадан жақсылап қарап шықса деймін. Онда КВН ойнаймыз деп балалар келеді. Оларға: «Ей, жастар, жеңіл-желпі әзілдерің керек емес. Дұрыстап ойнаңдар», – деймін. Олар КВН-да ең мықты ойналған өтімді әзілдерді жиып алған. Оны біз шығардық деп ойнап тұрған жоқпыз. Міне, жастардың түсінбегендігі. Интернетте «Уәлибек КВН ойнап, бұрынғы ойнап кеткендерді қайта­лап шықты» депті. Ол жерде мен ойнап тұрған жоқпын. КВН ойнаған балаларды ойнатып тұрмын. Кейін сынап отырамын. «Мынау ма ойнаға­ның?» деп КВН-ды мазақтап тұрмын. «Бүйтіп ойна­саңдаршы» деп мазақтап кетемін. Өзім онша интернетті қарай бермеймін. Бір ақын жігіттер айтты солай жазыпты деп... Мысалы, мен дұрыс сынды қабылдаймын.
– КВН-ның кейбір әзілдеріне жастар жағы санын шапаттап күліп жатады. Сол әзілдерді мен түсін­беймін, түсіне алмаймын, бәлкім, сатираның қазанында қайнап жүрген сіз түсінетін шығарсыз?
– Сіз түсінбейсіз. Өйткені сіз жур­налиссіз. Сіз терең әзілді, астарлы әзілді түсінесіз. Ал бүгінгі жастардың кейбірі әдебиетті оқымайды ғой. Кітап оқымаған, оны тереңдеп зерттеп, талдамаған, білмеген адам қалай астарлы әзілді түсінеді? Олар үшін керемет күлкі – сол. Кейбіреулер терең әзілге қатты күле алмайды. Оған деңгейі жетпейді. Ал арзан әзілдерге күлгендерге қарап тұрып солардың бейшара болғанын көремін. Бір мысал. Кезінде Шымкентте Қазақ-араб университеті болған. Қазір таратып жіберді. Онда оқу ақысы арзан еді. Кезінде өзім сонда жұмыс істегенмін. Көбісі ауыл­дан келген, жағдайы жоқ, оқуға түсу керек болған соң келе салған, оқыды деген аты ғана. Тіпті жоғары жақтан «ақшасын төлесе болды, кетіп қалмасын, сенің айлығыңды солар төлеп отыр» деген тапсырма да болды. Студенттердің бәріне қара күйе жағуға болмайды, әрине. Алайда басым бөлігі кезінде мектепте нашар оқығандар еді. Бұл жаққа келіп те кітаптың бетін ашпай жүргендер-тін. Осы универ­ситетте, сосын М.Әуезов атындағы ОҚМУ-да концерт қойдық. Исраил Сапар­баевтың өте астарлы «Әпкеме жездем сай» деген интермедиясын қойғанбыз. Жүсіп  ауылға ақын болып келеді. Мен оны күтіп аламын. Ақын үш күн болады, кетпейді. «Барлық ауыл – мұның туған жері, анасы айтып қоймай ма қай жерде туылғанын, барлық жерде туған күнін өткізеді», – дей­мін мен. «Қанымай, кеткенің бе танымай, сен дегенде жүрегім езіліп кеткен сарымай, уһ, жаным-ай» дейтін өлеңсымағы бар. Соны Қазақ-араб университетіне қойғанда олар тыңдағанда жоқ. Шулаңқырап отырды. Ал ОҚМУ-да қойғанда ақынның шығысына, өлең оқысына ішек-сілелері қатып тұрып күлді. Ортасында ақын: «Сен қарап тұршы, сол Қанымай отырған болуы керек, тамағының астында қалы бар еді, сен тауып бер», – дейді, сонда мен: «Ора­мал­­дарыңды шешіп, тамақтарыңды көр­сетіп отырыңдар» деймін. Бұл астарлы әзіл болатын. ОҚМУ студенттері соны түсініп, күлкіге көмілді, орындарынан тұрып шапалақ ұрды. Ал алдыңғы оқу орнын­дағылар түсінбеді. Осы қойылымды Қытайдағылар әлі күнге дейін «неге қоймай кеттіңіздер?» деп сұрайды. Ал біздің көрермендер соны онша біле бермейді. Содан-ақ салыстырып біле беруге болады. Жас кезімізде «Тамашаның» әр қойылы­мына әбден күлетін едік қой. Біз ол кезде кітап оқитынбыз. Газеттен газет жібермей­тінбіз. Кездесулер көп өтетін. Қазақы сөз­дің қаймағын қалқыған қариялардың әңгімелерін естіп өстік. Содан да болар, уытты әзілді, сөздің астарын түсініп, түй­сініп, миға тоқыдық.
– Танымал тұлғалар кино сала­сына бет бұрып, сериалға түсіп жатыр, түсіріп жатыр. Киноға түсу сіздің ойыңызда бар ма? Өз өміріңіз жайлы кітап жазу ше?
– Кітап жазу ойымда жоқ. Өйткені мен көркем шығарманың адамы емеспін. Өзімнің жазған шығармаларымды көркем шығарма деп есептемеймін. Өйткені ол – эстрада жанрында, сахнаға арналып жазылған дүние. Өзімнің өмірім жайлы жазу қазір ешкімге керек емес. Мен өзім туралы ешқашанда жазбаймын. Өзімді соншалықты бір керемет дүние жасадым, халыққа керекті бір тірлікті тындырып тастадым деп ойламаймын. Сондықтан да маған оның керегі жоқ. Бүгінгі тірлігім бүгінгілерге ғана керек болуы мүмкін. Ертеңгі күні естелік үшін керек болуы мүмкін. Эстрада жанры өзгереді. Күл­діру­дің де мәтіні өзгеріп қалуы мүмкін. Киноға келсек, талай ұсыныс түсті. Ол кино­ларға түсейін десем, сценарийі ұнамады. Об­разы келіңкіремеді. Тіпті орысша ойна­саңыз деді. Орысша судырлап тұрмағаннан кейін, орысша ойламағаннан кейін, орысша түс көрмегеннен кейін таза шық­пайды. Сол жігіттер екі жылдай қолқалап жүріп, былтыр «Алтын ұя» деген 10 се­риялы кино түсірдік. Енді оны телеарна­лардан көрсетейік десек, ауыл мектептеріндегі ащы ақиқат ашықтау көрсетіліп кеткен. Мысалы, мамандығына сай емес мұғалімдер, директордың өзінің тума-туысын жұмысқа алғандығы, оның орынбасары мұғалімдерге «Мэри кэй» бұйымдарын сатып, мектептің беделін түсіріп жібергендігі. Кино­ның негізгі мақсаты: «Дипломмен – ауылға» деген бағдарлама бойынша үш мұғалім келіп, сол мектепті көтереді. Сол арқылы ауылдың беделі көтеріледі. Соны бұрынғы мұғалімдер көре алмай қудалайды. Тұнып тұрған тартыс. Бүкіл ауыл жабылып, мек­тептегі патриот мұғалімдер жабылып жүріп жас мұғалімдерді арашалап алып қалады. Сол ауыл ішіндегі келеңсіз оқи­ғаларды көрсеткен едік.
– Егер телеарналардан, кино­театр­лардан көрсетілмейтін болса, кеткен шығынды ақтап алу мәселесі қалай болады?
– Шығын өзімізден шықты ғой. Жақсылап монтаждаған соң халыққа тегін-ақ тарату ойымда бар.
– Тойға өтімдісіз бе?
– Тойға шақырса, барамыз. Мені көп шақыра бермейді. Тойға деген ставкам жоқ. Жағдайына қараймын. Бір-екі рет тегін де барғанбыз.
– «Шаншар» театрының талант­тардың тұсауын кесуде үнемі асығы алшы түседі. Кезінде жарқ етіп Нұржан шықты, Аманғали, Дәркен шықты. Бүгінде осы үрдіс тоқтап қалған сияқты, талант таппай жүр­сіздер ме, жоқ әлде...
– Негізінде, өнер саласында бай­қағаным таланттар шоғыр-шоғыр, буын-буын болып келеді. Қадыр Мырзалиевтің кезінде Мұқағали Мақатаев, Рымғали Нұрғалиев, Зейнолла Қабдоловтар түйдек-түйдегімен келді. Сол сияқты толқын-толқын болып келеді... Нұржан келген уақытта, Дәркен, Аманғали, Жұлдызай келді. Бұлар – бір толқын. Осы толқын өтті. Ендігі толқын келуі керек. Оның алдындағы толқын біз едік. «Өнер қырандары» енді-енді көрініп келе жатыр. Тұрсынбек те кештеу шықты. Қоянбаевтардың толқыны бір бөлек. Енді бір кішкене үзіліс болып тұр. Дарын­дылардан кенде емеспіз ғой. Алдағы уақытта әлі де талай таланттың тұсауы кесіліп, жұлдызы жарқырайтынына сенемін.