Қазір «ақша бәрін шешеді» деген жай ғана ұран емес, ұғымға айналып кеткен секілді

«Алаш айнасы» газетi мен Қазақ радиосының бiрлескен жобасы

«Айтөбел» хабарының жазбаша нұсқасы
Авторы: Едiл Анықбай
Хабардың тiкелей толқындағы уақыты: 101 ҒМ, сәрсенбі күні сағат 14:05-15:00

Асанәлі Әшімов, КСРО және Қазақстанның Халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:

– Асанәлі аға, сіздің балалық шағыңыз Ұлы Отан соғысымен тұспа-тұс келді, бозбала-жігіт шағыңыз тың игеру науқанымен сәйкес келсе, кемелденген кезіңіз кеңес заманымен байланысты, формацияның алмасуын да көзіңізбен көрдіңіз. Құдай қаласа, Қазақ мемлекетінің Тәуелсіз 20 жылына куә болып отырған жайыңыз бар. Көргеніңіз де, түйгеніңіз де жетерлік. Ендеше, осы соңғы жиырма жылдағы Қазақ мемлекеті туралы пікіріңізді білгім келеді.
– Мемлекет үшін 20 жыл аса көп емес. Десек те, 20 жылдағы ел еңбегі еселі, өнерде, мәдениетте, әдебиетте, саясатта алға басушылық, үлкен нәтижелер бар. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі қай істі де көзіммен көріп келе жатырмын. Әрине, кемшіліксіз болмайды. Кемшілікті дер кезінде түзеп, жөніне келтіре білсек, құба-құп. Өткен өкіметті жамандай беру міндет емес. Партияны айтып отырмын. Оның бергенін, алғанымызды, пайдалы тұстарын мойындағанымыз абзал. Кеңес кезінде өстік, көптеген дүниені сол кезде жасадық. Осылай отырғанымыз соның жемісі ғой. Енді соны келешек жастарға беріп кету – өнердегі ақсақалдардың, яғни біздің міндетіміз. Қай кезде, қай жерде, қай жақта жүрейік, еліміздің намысы, еліміздің өсуі мен жақсылығын үлкейтіп, көркейтіңкіреп көрсету, артығырақ айту өнердің парызы деп білемін. Өнер қай кезде де алда жүруі керек. Өнердің үйретер үлгісі, тағылымы көп. Сондықтан өнерге деген көзқарас және оның ертеңі ел болашағымен сабақтас болуы тиіс. Демек, қарым-қаты­нас қажет. Жан-жақты өскеніміз, бес­аспап болуымыз – әрқашан да ғанибет.
– Тәуелсіз Қазақ мемлекетінің 20 жы­лындағы өнер мен мәдениеттің өсуі­не қандай баға берер едіңіз?
– Алғашқы кезде біраз уақыт дағдарып, не істейміз, қайтеміз деген сияқты абыржулар болды. Ол абыржу олқылықтарға жалғасқаны тағы рас. Дегенмен кеңес кезіндегідей төбеңнен қарап, әр сөзіңді аңдып тұрған ешкім жоқ. Еркіндік келді. Бірақ өнер мен әдебиетке еркіндік келгеннен де абдырап қалатын жағдайы бар екен. Бұрын қай жұмысыңды да әр уақытта қадағалап, бағасын беріп, кемшілігін алып тастап, «анауың олай, мынауың былай» дейтін замандарда сақ отыратын едің. Не жасасаң да, «қалай қарар екен» деп, өзіңе- өзің бақылау жасаушы едің. Ал бетімен жіберсең, әсіресе өнер адамдары шалыс та бұрыс кететін кездері болады екен. Оны өмір көрсетіп отыр...
 Қызыл империяның тұсында еркіндікті аңсадық... Ол еркіндік өнерге керек болатын. Ана жер, мына жеріңдегіні шұқылап, алып тастап, әсіресе фильмдерде «мына сөзің дұрыс, мына сөзің дұрыс емес» деп, ортақ әңгімеге келтіретін. Ол кеңес өкіметінің саясаты еді. Бірақ бұл – өткен шақ. Ал осы Тәуелсіз 20 жылдың соңғы бес жылын алсақ, қай салада да өсу, өркендеу дәуірі бар. Басқа елмен салыстырғанда қандай жағдайда екенімізге баға беруге, оң-солымыз бен бағыт-бағдарымызды тануға дәрежеміз жеткен сияқты. Ал кино саласында қазір көптеген фильм сериалға айналып кетті. Оның бәрі еліктеуден деп ойлаймын. Сүйекті материалдарды игере алмай жатқанымыз жасырын емес.
– Оған не себеп?
– Оған себеп: кадр-мамандардың та­рих­қа үңілуінде кемшілік басым. Америкадан киногерлер келді. Олар таңғалып, «сіздерде кино жанрындағы материал­дарыңыз мол екен, біз қызғанышпен қа­рай­мыз, бізде материалдар бітті, таусылды» дейді. Міне, көрдіңіз бе? Барлық ел­дердің ШЫҢҒЫС ХАН туралы киноға жабыса беретіні — сол. Өйткені ол материал бай және күшті ғой. Сондықтан біз төл туын­дыларымызға келуіміз керек. Батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар «Қыз Жібектен» кейін тоқтап қалды. Ал негізгі өнер тарихта жатыр. Бүгінгі таңның та­қы­рып­тарына байланысты спектакль де, фильм де жасауға болады. Бірақ қасың­да жүрген адамды және күнделікті көз алдыңдағы, өзіңе белгілі жағдайды экран­ға тізу аса қызықты емес сияқты. Ал тарихи шығар­малардың бүгінгі ұрпаққа, жас­өспірім­дерге, студент жастарға берер тәлім-тәр­биесі көп.
– Алыс-жақын шетелдерде боласыз. Олардың артықшылығына, кемшін тұстарына да ден қойып, сын көзбен қарайтын шығарсыз. Салыстырмалы түрде қазақ халқының бүгінгі мәдениеті, қаншалықты деңгейде? Еліктейтіндеріміз, желік біткендері­міз, орыстілдіміз бар т.с.с. Қазақтың өз ішінде жаңа қазақ, дара қазақ, қара қазақ болып бөлінуі мәде­ниетіміздің өсуіне кедергі келтіріп жатқан жоқ па?
– Франция, Англия, Германия, Италия сияқты Еуропадағы үлкен мемлекеттермен теңесу үшін бізге әлі көп жыл керек. Ежелден отырықшылыққа айналған, мәдениеті дамыған мұндай елдермен біз теңесе алмаймыз. Бірақ ұмтылыс бар, уақыт керек. Бәріне уақыт – төреші. Болашақта қазақтың әдебиеті, мәдениеті өсіп, жан-жақты болатынына мен сенемін. Бәлкім, бұған 50 жыл, мүмкін бір ғасыр керек шығар. Оны тап басып айту қиын. Ал өз басым «пәлен­нен оздық, түгенге жеттік» дегенге сене бермеймін. Мысалы, ежелден келе жатқан орыс пен орыс мәдениеті барлық формациядан біртіндеп жүріп өткен. Біз кейбір жерлерден асығыс шауып өттік. Бізде бір ентігу бар. Мәселен, жай жүріп келе жатқан адам мен желе-жортып, асығыс келе жатқан адамның әңгімесі екі түрлі болады. Тіпті ентікпе пайда болуы мүмкін... «Қатар­ластық, оздық» деген әңгімені көп айтпаймын және ондай әңгімені ұнатпаймын. Сон­дықтан асықпай, байыппен, еліктемей, өзің­нің ділің, тілің, дінің бар екенін ескеріп, шуламай, айқайламай Ғабит Мүсіреповтің тілімен айтқанда, «айқайламасаң да, күн орнынан шығып, орнына батады». Демек, көп мақтанның керегі жоқ.
– Асанәлі аға, сіз Серке Қожамқұлов, Елубай Өмірзақов, Қалибек Қуаныш­баев, Құрманбек Жандарбеков, Шәкен Айманов сынды сахна өнерінің саңлақ­тарымен әріптес болдыңыз. Осы кісі­лердің туабітті таланты, интеллектісі туралы айтсаңыз...
– Олар – тумысынан дарындар. Топтан озып, жекеленіп, дараланып, талантымен «пәленбайдың» ішінен іріктеліп, өз еркімен, өз ұмтылысымен келген қазақ театры­ның алғашқы алыптары ғой. Олардың мектебі дұрыс болды. Ол – халық мектебі. Алдау-арбау дегенді білмейтін еді. Ал сахнаға шындық керек. Тек сахнаға ғана емес, жалпы өнерге шындық керек. Олар­дың әр басқан қадамынан, әр сөз саптасынан шындық пен шынайылық сезіліп тұратын. Шынайылықты мойындамайтын адам жоқ. Сондықтан да көрермен қауым, сахна ойынын былай қойғанда, үндемей отырса да, сүйсініп, рахаттанып қарап отырудан жалықпаған болар еді. Міне, сол тұлғалардың мектебінен өттік, қолына су құйдық, дастарқандас болдық, адамгершілік қасиетін аңғардық, содан үлгі алдық. Сол ақсақалдардан бір өтірік естіген емеспін. Не айтса да, шындықты бетіңе айтатын, тіптен ұрсып тастайтын. Біз енді жас­тыққа салынып, кейде көзге түсіп қаласың ғой. Сонда олар: «Балам, олай болмайды. Сен өйтпе. Жақсы адам боламын десең, дұрыс актер боламын десең, шындықпен өмір сүр, шыншыл бол, өсектен, өтіріктен аулақ бол!» – дейтін. Өнер адамдарының ішінде бықсық, өнерді тәлкекке айналдыратын адамдар кездеседі, бірақ олар жарты жолда қалады. Өйткені деңгейі төмен. Түсінігі төмен адам өнердің биігіне шыға алмайды. Серағаң, Қаллеки, Елағаң, Құр­манбек, Шәкеңдер нағыз дарынды сахна шеберлері болатын және өмірде де таланттар еді. Қасында отырып, жай ғана әңгімесін тыңдаудың өзі – үлкен мектеп. Солар арамызда жүргенде қит етпей, сөзімізді уақытында жаттап, солар сияқты дұрыс сөз саптауға тырысып, талпынатынбыз. Ал олар әрбір сөзіңді, әр қимылыңды бағып, аңғарып отырады: «шырағым, мына жеріңді былай істесең, қалай болар екен, сөзіңнің астарын байқа» деген сияқты түзе­тулерден кейін титтей де қате жібермеуге тырысасың. Әрқайсысының түр-тұлғасы, мінездері әртүрлі, бірақ барлы­ғы­ның тоқайласатын жері – шындық. Аздап болса да, сол кісілердің қасиеттері жұқ­қан болуы керек.
– Ұрпақ сабақтастығы деген осы шы­ғар. Сіздер өздеріңізден кейінгі буын­ға жақсы қасиеттерді қаншалықты сіңір­діңіздер?
– Оны сіңіріп болмайды. Мен қанша сіңіргім келгенімен, сіңбейтін адамға сің­бейді. Ал «осы кісіден бірдеңе алып қа­лайын» дейтін ұмтылысы бар жастардың әңгімесі бөлек. Мысалы, француздың Жан Габен деген ұлы актері бар. Мен оны кинодан көргенім болмаса, өмірімде кездестірген емеспін. Бірақ сол актерді «оқытушым» деп есептеймін. Соған бас ұрамын. Кино­дағы жүріс-тұрысы, іс-қимылынан жаңағы айтқан шындықты көремін. Сол себепті де мен «Жан Габеннен оқыдым» деймін. Менен де осылай сабақ алып жүргендер болуы әбден мүмкін. Дегенмен Темірбек Жүргенов атындағы өнер институтында бірінші курста оқитын 20 баланы актер­лыққа дайындап жатқан жайым бар. Соларға айтатыным: «өтірік пен өсектен аулақ болсаңдар, қалғаны өзінен-өзі келеді, Алла берген талант пен өзіңнің талабың болса, ал егер талантыңа іштей күмәндансаң, онда осы бастан басқа көп жолдың бірін таңда». Олардың таланты маңдайында жазылып тұрмағаннан кейін бірден тану қиын. Келе-келе анықталады ғой не нәрсе болсын. Жалпы, актерға ой керек. Фантазиясы күшті, ізденгіш болса, бірдеңе шығуы мүмкін.
– Әрине, шындық қай кезде де өміршең ғой. Сіз өтірік айтпайсыз, оған жуымайсыз, солай ма?
– Кейде бір шындыққа бергісіз өтіріктер болады. Ондай кезде айтамыз. Ең бастысы, сенің өтірігіңнен естуші адам зиян шекпеуі тиіс. Мәселен, жақын жүрген адамың­ның ағасы қайтыс болса, бетіне тіке «ағаң өлді» деп айтпайсың ғой. Осы кезде өтірік айтуға тура келеді. Яғни жүрекке салмақ түсірмейтін өтірік шындыққа бергісіз деп есептеймін.
– Кеңес заманында өнердегі идео­ло­гияның рөлі күшті болғаны белгілі.Ол кезде мамандар бірінші «планда» тұратын. Бүгінгі күнде «ақша бәрін шешеді» деген ұғым мен түсінік басым секілді. Мұндай ұғым өнерді өрге сүй­рей алар ма екен?
– Өмірі сүйрей алмайды. Бірақ ақша әркімге керек. Маңдай теріңмен табылған ақша сіңімді, жұғымды, берекелі болады. Ал арам ақша алысқа апармайды. Бұрын «кадр бәрін шешеді» деген ұран тұратын. Ал қазір «ақша бәрін шешеді» деген жай ғана ұран емес, ұғымға айналып кеткен секілді. Бұл өте жұпыны, өтірік ұғым деп есептеймін. Көп уақыт өте қойған жоқ, Ха­лықаралық мәдениет қоры «Достастық жұл­дызы» лауреаттығына байланысты үл­кен жиын өткізді. Өнер адамдарының өт­кен жұмыстарына қорытынды жасап, «Дос­тастық жұлдызы» лауреаттығын маған бер­ді. Екінші лауреат Владимир Спиваков бол­ды. Мен сол Спиваковпен деңгейлес бол­ғаныма қуандым. Өйткені ол – әлемдік дәрежеде мойындалған ұлы музыкант. Әлемдік өнер адамы деп есептеледі. Міне, мен осыдан тапқан қаражатымды маңдай термен тапқан, адал еңбегім десем болады.
– Әдебиет зерттеушісі, акдемик-жазушы Зейнолла Қабдоловтың «Ға­бит Мүсіреповті мақтамау керек, Мүсі­реповпен мақтану керек» дегені бар ғой... Сол сияқты өзіңіз айтып отырған, лауреат атанған «Дос­тастық жұлдызы» сіздердің абырой-беделдеріңізді және көтеріп отыр ма әлде сіздер арқылы осы сыйлықтың құны арта ма? Бұған не дейсіз?
– «Достастық жұлдызының» берілуіне биыл – екінші жыл. Бұл ТМД елдері бойынша ұйымдастырылып отыр. Еларалық мәдениетті, киноны, театрды т.б. өнер түр­лерін жақындастырудан туған мақсат болуы керек. Жан-жақтан көптеген өнер иесі келді. Әңгімелестік, пікір алмастық. Бұрын­ғы кездері жиі араласушы едік. Бірге кино­ға түсіп дегендей... Сол араласулар бізді жан-жақты өсіруші еді... Ал қазір басқа­ларда қандай өзгерістер барын біле бермейміз. Бұл шара жан-жақты өсу үшін, тәжірибе алмасу үшін керек. Бұрынғы бірге киноға түскен көршілес республи­ка­лардағы әріптестермен телефон арқылы болса да тілдесіп тұрамыз. Достығымыз қалпында. Дегенмен мынадай шаралар керек-ақ. Өйткені өнер адамдары әр елдің елшісі ғой. Жүрген жерінде, барған жерінде өз елінің жетістігін көрсетіп, ұлтын танытып жатса, пайдалы іс емес пе?!
– Дұрыс екен, аға. Енді «Сіз кімсіз, Ка мырза?» деп аталатын киноға тоқ­талып өтсеңіз...
– Осыдан 40 жыл бұрын Шәкен Айманов түсірген «Атаманның ақыры» деректі негізге құрылған фильм еді. Оның геройы – Қасымхан Шадияров. Қасымхан Шанышев деген адам өмірде болған. Жаркент уезі милициясының бастығы, байдың баласы. Бай баласын қудалай бастаған кезде, өкіметтен осы бір қиын операцияны мойнына алады. Ол операция Дутовтың көзін жою болатын. Операцияны ойдағы­дай орындап қайтады. Алайда бай баласы болғандықтан, қайтадан қазбалайды, өкі­мет артына түседі. Содан қашады. Қайда кеткені белгісіз... Өмірдегі шындығы – осы. Ал киноны көрермендер біледі. Бір өкініш­тісі, Шәкең өз фильмін халықпен бірге отырып көре алмай, сол жылдары дүние­ден озды. Эльдар Оразбаев (Шәкен Айма­новтың оқушысы) екеуміз бірігіп, Шәкеңе ескерткіш ретінде «Атаманның ақырын» ары қарай жалғастырсақ деген ниетпен Никита Михалков пен Адо Башан деген екі жігітке тапсырыс беріп, бірге жұмыс істеп, сценарийін жазып, жеті жылдан кейін «Транссібір экспресі» экранға шықты. Бұл – біздің Шәкенге арнауымыз. Халық арасында «оның ар жағында не болады» деген сұрақтар көбейді. Содан кейін Игорь Вовнянка деген жігіт екеуміз манчжур варианты бойынша повесін таптық.
 «Геройымның» тағдыры мені 40 жылдай ұйықтатпады. «Қалай болды екен, қайда жүр екен, қайтсем екен» деген ойлар көкейімнен кетпей қойды. Ары ойланып, бері ойланып, осы Ка мырзаға тоқталып, жаздырдық. Идеясын өзім бердім. Екі-үш жыл болды, шығардық. Сценарий бойынша Тайландтың түрмесінен шалды тауып, мемлекет араласып, арнайы әскермен (спецназ) барып, елге қайтардық. Бас кейіпкер де менімен бірге қартайып келеді. «Атаманның ақыры» кезінде 30-да болса, қазір – 70-те. «Геройымды» өлтіргім келмейді. Ол менімен бірге өледі ғой. Алла қаласа, бұл киноны ары қарай созсақ деген ойымыз бар. Енді «Сіз қайдасыз, Ка мырза?» деп сценарий жазуды жігіттермен ақылдасып жүрміз. Бұл – келешектің ісі. Қа­лай болғанда да, халықтың алдында қы­сылмай, керісінше, алғыс алатындай материал шығаруым керек. Осы жасым­дағы мақсат – сол. Жас кезімде қателіктер болды. Ол заңды да. Бүгінгі жасымда қате­ліксіз жұмыс істеу үшін сол жас кезімдегі қателіктерден сабақ аламын. Менен көп жерде халық сұрап жатады: «Шадияров ұнай ма, Бекежан ба» деген сияқты. Олар менің іштен шыққан балаларым сияқты, әрқайсысын өзінше жақсы көремін – деймін.
– Бөле-жаруға келмейді дейсіз ғой.
– Иә, солай!
– Ал жалпы қазақ киносы туралы не айтасыз?
– Қазақ киносында өсу бар, бір қадам болса да... Сонау 90-жылдардың бер жа­ғын­да дағдарып қалғаны есімізде. Мамандар, осы саладағы қызметкерлер жан-жақ­қа тарап кетті. Оларды қайта жинауға мүм­кіндік болмады. Сол себепті де кадр­лар­дың деңгейі төмендеп кетті. Үлкен ма­териалдарға кейбір режиссерлардың тісі бата бермейді. Дегенмен жастар бар. Атап айтсақ, Рүстем Әбдірашев, Серікбол Өтеп­бергенов сияқты. Осыларға мен сенемін. Жақында «Балалық шағымның аспаны» атты Елбасымыз туралы кино түсірді. Оны ары қарай жалғастырмақ.
 Жалпы, біздің халық, қарапайымы болсын, мейлі интеллигенциясы болсын, киноға тарих ретінде қарайды. Ол дұрыс емес. Кино – өнер. Сондықтан да өнерді шың­дау керек. Халыққа қашанғы «Тамаша­ны» көрсете береміз?! Арзан күлкімен кө­рер­менді мезі етуге болмайды. Сондық­тан үлкен ой тастайтын спектакльдер мен фильмдер қажет. Қазір эстраданың ғасыры ғой. Екі-үш ән айтады да, жұлдыз болып шы­ға келеді. Негізінде, шын жұлдыздар некен-саяқ. Киноның жұлдыздары жоқ деу­ге болады. Бірақ мұндай жағдай жал­ғыз бізде емес. Бұл – осындай кезең...
– Шәкен Айманов сирек туатын тұлғалардың бірі ғой. Анығын Алла біледі, дегенмен осындай тұлғалар туады деп ойлайсыз ба?
— Халық болған соң, тудырады ғой, әрине. Бірақ мен үшін Шәкен бөлек. Оның режиссерлығын, актерлығын былай қой­ғанда, оның адамгершілігі зор, нағыз ма­ңызды қазақ екенін айтқым келеді. Өмірде мен Шәкеннен көп үлгі алдым. Өнерде бірге істедік. Көптеген дүниені сол кісіден үйрендім. Шәкен туралы айта беруге болады. Оның барлығын айту үшін көп уақыт керек. Менің айтарым, Шәкендей үлкен адамды осы өмірімде әлі кездестіре қойған жоқпын. Қай жерде, қай ортада отырсын, Шәкен – бірінші. Шеттегі ірі мемлекеттерге барғанда да, «Шәкен», «Шәкен!» дегізеді. Ауылдың ақсақалдарымен де ортақ тіл табатын. Сондықтан да Шәкеннің диапазоны үлкен, ауқымы кең.
– Асанәлі аға, актер бақыты деген не?
— Мен осы өнерге аса құлшынып, ынтығып, сүйіп келдім деп айта алмаймын. Шындығында, кездейсоқ келдім. Бірақ сол өнерді сүйіп кетіп барамыз... Сахна мені тек қана жақсылыққа тәрбиеледі. Осы тәрбие арқылы мен өзімді-өзім таптым. Актер бақыты – өзін-өзі табуы, экранға жұ­ғымы және сахнадағы ойнаған кейіпкерін деңгейіне жеткізіп, рақаттанып шыққаны, міне, осы – бақыт. Одан басқа актерға қан­дай бақыт керек?!
– Арманыңыз бар ма?
— Актер ретінде армандаған рөл әлі де бар. Орындай алмай кеткенім тағы бар. Абайды армандадым, бірақ әртүрлі жағ­дайларға байланысты орындай алмадым. Алайда Абайды армандағанның өзі көп нәр­сеге жеткізеді. Ал жалпы, арман тау­сыл­майды ғой... Бәрі де Алланың қала­уымен...
– Асанәлі аға, арман асуларыңызды алып, биіктерді бағындыра беріңіз! Сұх­батыңызға рақмет!