Талас ОМАРБЕКОВ, тарих ғылымының докторы, профессор:
– Талас аға, бүгінгі таңда тарихқа үлкен бетбұрыс жасалып отырғаны белгілі. Сіз бұл құбылысты қалай бағалар едіңіз? Жалпы, осы ынта-ықыластың мән-маңызы, мақсаты қандай?
– Қазақ халқы – негізінен, тарихшы халық. Белгілі бір кезеңде бізде жазу мәдениеті үзіліп қалды да, тарихымызды жаттап өстік. Соның нәтижесінде шежіре деген ауызша тарихтың үлгісі өмірге келді. Арғы аталарының кім болғанын әрбір қазақ жатқа білуі керек болды. Мысалы, үш ата – бір ғасыр. Яғни жеті атаны білу деген – 2,5 мың ғасырлық тарихты білу деген сөз. Бұл туралы Б.Момышұлының «Ұшқан ұя» деген кітабында: «Үйге бір адам келсе болды, әкем: «Жеті атаңды сана» дейтін», – деп жазғаны бар. Бұл – кеңестік жүйеде коммунистік идеология үстемдік алғанға дейін қазақты тарихшы ретінде тәрбиелеп келген әдет-ғұрып. Бұдан жаман болған жоқпыз. Тәуелсіздік алғаннан кейін тарихшылардың жүгенін сыпырып жіберген кезде ауызша тарихтан хабары бар адамдардың бәрі өздерінің ата-бабаларының тарихын қозғап, шежіре құрастырып, белгілі бір тарихи тұлғаға, батырға, биге байланысты тарихи очерктер жазып, публицистикаға ден қойып, ресми емес тарихшы болып кетті. Бұған таңғалатын ештеңе жоқ. Қазақ деген халықтың қанында тарих әрқашан қалыптасып келген. Халқымыздың осы ерекшелігін Елбасы дұрыс түсінді. Ол 1997 жылды «Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» деп жариялады. 1998 жылы соның ағынымен «Тарих толқынында» деген кітабын шығарды. Бұл, шын мәнінде, қазақтың ежелгі және орта ғасырдағы тарихын қозғайтын бірден-бір қызықты тарихи очерк болатын. Сонда тамаша идеялар көтерілді. Біріншіден, қазақ ел болам, жұрт болам, тәуелсіз мемлекет болам десе, өзінің тарихын жақсы білуі керек екендігі айтылды. Бірақ, өкінішке қарай, біздің қоғам осы кітапқа мән бере қойған жоқ. Тәуелсіздік жағдайында демократияға орныққандықтан, елдің бәрі өзінің пікірін айтқысы, өзін көрсеткісі, өзінің ата-бабасын ақтап алғысы немесе дәріптегісі келді. Осындай жағдайда Елбасының «Тарих толқынында» атты кітабы мемлекеттік идеологияны жасауға негіз қалайтын кітап бола тұрса да, шын мәнінде, нақты өмірімізде жүзеге аспай, онда айтылған идеялар кеңінен насихатталмай қалды. Рухани мәселелерден гөрі, экономикалық мәселелер бірінші орынға шығып кетті. Ақырында Қазақстан тарихы деген пән университеттерде екінші пән ретінде ысырылып, Қазақстан тарихы кафедралары жабыла бастады. Саясаттану, мәдениеттану, халықаралық қатынастар, дінтану сияқты басқа қоғамдық пәндер көбейіп, ақырында Қазақстан тарихы қатардағы көптеген гуманитарлық пәндердің біріне айналып қалды. Осындай жағдайда Мемлекеттік хатшының 5 маусымдағы тарихшылармен өткізген үлкен жиыны қоғамдағы ауыр ахуалдың, тарихқа байланысты көзқарастың қайшылықты жағдайына байланысты бірден-бір дұрыс қабылданған шешім деп ойлаймын.
– Осы шарадан кейін тарихқа байланысты қоғамдағы көзқарас қаншалықты өзгерді? Тарих ғылымын жандандыруға ол қаншалықты серпін, мүмкіндік бере алады?
– Мемлекеттік хатшы Елбасының «Тарих толқынында» атты кітабындағы идеяларды ары қарай өрістетіп, ары қарай дамытып, өткен тарихымызға байланысты мәселелерді тереңдетіп, елдің осы бағытта жұмыс істеуіне нақты ұсыныстар жасағанымен, Білім және ғылым министрлігі сол жиында айтылған қағидаларды жүзеге асыруға байланысты нақты шараларды әлі жүзеге асырған жоқ. Мен еліміздегі жетекші университеттің Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісімін. Елдің бәрі қазір «Халық – тарих толқынында» деген бағдарлама жасалады» деп, сол бағдарламаға қарап отыр. Ол теориялық бағдарлама болады, онда тағы да тарихтың өзекті мәселелері көтеріледі. Ал бірақ жергілікті оқу орындарында, мектептерде, университеттерде сол идеяларды жүзеге асырудың жүйелі механизмі әлі жасалмады. Жиналысқа қатардағы тарихшыларды шақырып, «тарихты жөндеп жазыңдар» деп тапсырма беру оны жүзеге асырудың механизмін жасаумен қоса жүруі керек еді, тапсырманы бізге емес, «Тарихты оқытудың көлемін арттырыңыздар, тарихқа байланысты арнайы пәндерді оқу бағдарламасына енгізіңіздер, тарихшыларға жағдай жасаңыздар, тарихшылардың педагогтік жүктемесін азайтыңыздар, олардың бос уақытын көбейтіп, сол уақытта ғылыммен айналысуының механизмін жасаңыздар» деп ректорларға беру керек еді. Университеттегі қатардағы тарих профессорының қандай мүмкіншілігі бар? Ол былтыр 27 кредит сабақ берді, биыл сол педагогикалық жүктеме бар болғаны 2-ақ кредитке азайды. Осындай жағдайда, қолы бос емес профессор оқытушы бола ма, әлде зерттеуші бола ма? Ал бізге «әрі оқытушы, әрі зерттеуші болыңыз» дейді. Тіптен жақсы. Біздің тарихшылар ондай бола алады. Әсіресе жас тарихшылар өсіп келе жатыр. Бірақ мынандай үлкен педагогикалық жүктеме жағдайында жас тарихшыларымыз зерттеуші болып қалыптаса алмайды-ау деп қорқамын. Біздің тарихшылардың бәрі осы 20 жылда тарихшы-ғалым емес, тарихшы-оқытушы ретінде қалыптасты. Тіпті Тарих институтына, Шығыстану институтына барсаң, ондағы тарихшылардың күнкөріс қамымен басқа бір университет, институттарға тіркеліп, лекция оқып жүргенін көресің. Яғни бізде кәсіби тарихшыларды қалыптастыруға жеткілікті мән берілмей отыр. Сондықтан да ҚазҰУ-дің тарих факультетін бітірген мамандарымыздың 20%-ы ғана ғылымға барады да, 80 %-ы мектептерге тарих пәнінің оқытушысы болып барады. Осындай жағдайда бітіріп жатқан тарихшылардың ең болмаса жарым-жартысы тарихшы, зерттеуші болып қалыптасуы үшін жағдай жасауымыз керек қой. Ол жағдайды жасау үшін жоғарыдан ғылыми бағдарламалар жасау, орталықтар ашу жеткіліксіз, сол ғылыми бағдарламаларды жүзеге асыратын адамдарға жағдай жасау керек. Мінеки, орталықтар ашылып жатыр. Ал бірақ сол орталықтардың жұмысы, механизмі, ақы төлеу жағы қалай болады? Оны ешкім білмейді.
– Ол қандай орталық?
– Мысалы, біздің ҚазҰУ-де Тәжиннің нұсқауымен үш орталық ашылды. Біріншісі – археологиялық деректердің, артефактілердің өмір сүрген кезеңін анықтайтын зертхана. Біздің факультеттің деканы Жәкен Таймағамбетовтің бастауымен ол халықаралық зертхана болып құрылып жатыр. Бірақ бұл зертханаға өте қымбат, миллиондаған теңге тұратын аппаратуралар керек және бәрі шетелдерде. Оны кім сатып әпереді? Сосын менің басқаруыммен Орталық Азиядағы дәстүрлі өркениеттерді зерттеу орталығы құрылды. Біз көптеген ғылыми жобалар жасап үлгердік. Соған қарамастан, оның штаты қандай болады, онда кімдер жұмыс істейді, оларға жалақы төлеу механизмі қалай жүзеге асады, ғылыми жобалар қалай қаржыландырылады деген мәселе – әлі жұмбақ. Үшіншісі – дүниежүзі тарихынан оқулықтар дайындайтын орталық. Ол біздегі Қ.Жұмағұлов басқаратын дүниежүзі тарихы кафедрасының жанынан құрылып жатыр. Бұл – бір жағынан, кезіндегі саяси оқиғаларды, әлеуметтік жағдайларды зерттейтін орталық. Оның да мәртебесі, қаржыландырылуы қалай болатынын білмейміз. Егер олар республикалық бюджеттен қаржыландырылатын болса, университетке қарым-қатынасы қандай болады, бұлар ғылыми-зерттеу институты сияқты жұмыс істей ме, әлде кафедралардың жанындағы қоғамдық негізде құрылған орталық болып қала ма? Оны әлі ешкім білмейді. Менің ойымша, М.Тәжин осындай нұсқау берген кезде Білім және ғылым министрлігі бірден осы орталықтардың мәртебесін, жұмыс істеу механизмін, штатын, оларды қаржыландыру мәселесін, бәрін анықтап беруі керек еді.
– Негізі, сондай орталықтарды ашу қажет пе еді?
– Әрине, қажет. Біз мұғалімдердің біразын оқу процесінен босатып, сол орталықтан жарты, ең болмаса 0,25 ставкаға қаржыландырып, оларды ғылыми еңбектер жазуға отырғызар едік. Яғни оның оқу процесінде алып жүрген жалақысының біраз бөлігін орталықтан қаржыландырар едік те, оның оқу жүктемесі азаяр еді. Ол – жартылай оқытушы, жартылай ғылыми орталықтың қызметкері болар еді. Бірақ ол механизмді біз емес, Білім министрлігі жасауы керек қой. Мысалы, 5 маусымнан бері неше ай өтті?
– Бәлкім, ондай ұсыныстар жергілікті жерлерден, мысалы, сіздердің өз тараптарыңыздан нақтыланып, тұжырымдалып, ұсынылуы керек шығар?
– Біз министрлікке ұсынысымызды бердік,18 ғылыми жоба ұсындық. Бірақ олардың тағдыры не болатынын ешкім білмейді. Орталықтарды ғылыми жоба арқылы қаржыландыру, сосын ғылыми-зерттеу институттары тәрізді штаттар негізінде, адамдарға жалақы төлеу арқылы қаржыландыру деген бар. Егер штаттарды белгілемейтін болса, ол – қандай орталық? Тек ғылыми жобалармен ғана жұмыс істейтін болса, онда «орталық» деп айқайламай, кафедралар-ақ сол ғылыми жобалармен жұмыс істей береді. Орталықты құрғаннан кейін онда аға ғылыми қызметкер, кіші ғылыми қызметкер, лаборант деген сияқты тұрақты жалақы алатын штаттар болуы керек. Ал егер тұрақты қызметкерлері болмай, тек орталықтың өзі ұсынған ғылыми жобалар арқылы қаржыландыратын болса, ондай орталықтың керегі не? Ондай жобаларды кафедралар да жасай алады. Кафедралардың жобаларын ғана қаржыландыруға болады. Жоғарыдан жақсы идеялар айтылып жүр, бірақ оны жүзеге асыру жағы әлсіз. Бізде қазір бір адамның айтқаны орындалатын қоғам. Мысалы, білім министрінің айтқаны – университеттерге заң. Сол сияқты, ректордың айтуынсыз, ректордың тапсырмасынсыз, бірде-бір тарихшы университетте ештеңе жасай алмайды. Ал батыстағы оқу орындары – министрлікке тәуелсіз, яғни автономиялы жеке зерттеу институты. Әрбір университет министрліктен оқу-әдістемелік тұрғыда ғана нұсқау алады, әкімшілік тұрғыдан бағынбайды.
– Автономиялық оқу орнына айналу үшін біз не істеуіміз керек немесе қандай жағдайда тәуелсіз оқу орнына айнала аламыз?
– ҚазҰУ-дің немесе кез келген басқа да жоғары оқу орнының ректорына барлық билікті беру керек, оны сол ұжым сайлауы керек. ЖОО автономиялы ғана емес, зерттеу университеті ретінде құрылуы тиіс және оның ректоры ұжымның мүддесімен санаса отырып жұмыс істеуі қажет. Яғни ректор университеттің қаржы-қаражатын да, ғылыми потенциалын да басқаратын тұлға болуы керек. Ал қазір бізді басқарып отырған – шын мәнінде, ректор емес, білім және ғылым министрі. Ал біздің университеттегі жағдай мен Гумилев университетіндегі жағдай да, ахуал да екі түрлі. Мысалы, астаналық университет болса да оларда тарих факультеті жоқ, бізде бар. Сондықтан да министр Қазақстандағы барлық оқу орындарына басшылық жасай алмайды. Тарихты дамыту үшін республикалық жиындар өткізген кезде тапсырма тарихшыларға емес, ректорларға берілуі керек. Мысалы, университеттің 13 факультетіне сабақ беріп жүрген 30 тарихшы не істей алады? Көп болса, монография жазады және оны тегін жазады. Тәуелсіздік алғалы бергі 22 жылда тарихшылар жалақы алғанына, алмағанына қарамастан, негізгі міндеттері шын мәнінде сабақ беру бола тұрса да, өздері патриоттық танытып, ұлтқа, елге, халыққа қызмет етейік деп және тарихшы ретінде кәсібіне адалдығын дәлелдеу үшін көптеген еңбектер жазды. Тарих ғылымындағы табыстарымыз сол жекелеген тарихшылардың ғана арқасында жасалды. Оларға ешкім материалдық, рухани жағынан жағдай жасаған жоқ. Ал енді жағдайды өзгерту керек пе? Керек. Қалай? Тарихшыларға «ананы зерттеңдер, мынаны зерттеңдер» деп нұсқау бере салу, қай тақырыптың өзекті екенін айту – оп-оңай. Дегенмен оны тарихшылардың өздері де біледі. Әңгіме – жоғарыдан идея беруде емес, өздерінің күнделікті қызметінде сол идеяларды жүзеге асыру үшін тарихшыларға ең бірінші материалдық жағдай жасауда.
– Мемлекеттік хатшының тапсыруымен тарих оқулығын жаңаша жазу қолға алынып жатыр. Осы тұрғыдан алғанда қандай мәселелер ескерілуі керек?
– ЖОО-да балама оқулықтар болуы заңды және олар теориялық-проблемалық болуы керек. Бірақ Қазақстан тарихының бір қиыншылығы – біз қазақ халқының тарихын әлі зерттеген жоқпыз. Тиіп-қашып, ептеп зерттеген сияқты боламыз. Мысалы, түргештану, қарлұқтану, оғызтану деген ғылым бағыты бізде бар ма? Оғыздар біздің елімізден кеткен. Наймандар сегізауыз деп аталған. Тоғызауыздың құрамынан қоңыраттар, керейіттер, уақтар шыққан. Яғни оғыз бірлестігі қазақ халқының бір бөлігін құраған. Сол сияқты, қазақтың бір бөлігін қыпшақтар құрады. Қыпшақтанудан бізде біраз жұмыс істеп жүрген адамдар бар. Бірақ оғызтану жоқ. Ал қазіргі Түркиядағы түріктер, әзірбайжандар, түрікмендер, қарақалпақтар шежіреде бәрі өздерін оғыздардан таратады. Ал оғызтануды кім зерттеп жатыр? Сондай-ақ ежелгі тарихымызда дулаттану, тіпті дулаттың арғы атасы саналатын үйсінтану да жоқ. Бүкіл кіші жүзді алшыннан таратамыз. Ал қазақ тарихында алшынтану деген сала бар ма? Жоқ. Міне, солардың бәрі бізде болуы керек. Жоғарыда, министрлікте отырған, ғылыммен, біліммен байланысты азаматтар оғызтану, үйсінтану, алшынтану, наймантану деген салаларды дамыту түгіл, «Оны айтсам, мені рушыл деп айыптайды» деп, осы тайпалық бірлестіктердің атын атауға қорқады. Мұны мен қазақ тарихын зерттеудегі бір сорлылығымыз, бейшаралығымыз деп айтар едім. Қазақ халқының 45 ру-тайпадан құрылғанын бәріміз білеміз. Бірақ «қазақ тарихын жазыңдар» дегенде жаңағы ру, тайпаларды айналып кетіп, бізде бұрын болған, бірақ көшіп кеткен әулеттерді – түргешті, қарлұқты, оғызды, қараханды, қара қытайларды, тіпті болмаса, орда-ордаға бөліп, моңғол ұлыстарын «Ақ орда», «Көк орда» деп қуалап зерттейміз. Ал оның ішіндегі халық қандай рулардан болды, оған баруға «рушыл атанамыз, ол кітапты ешкім баспайды» деп қорқамыз. Жоғарыдан сөйлегендер шет жағалатып айта бастады. Мысалы, М.Тәжин: «Қазіргі Қазақстанның аумағы осы жерді мекендеген бұрынғы тайпалардың аймағымен сәйкес келеді», – деді. Бұл – не деген сөз? «Қазақстан аумағының тарихын зерттесең, жаңағы ру-тайпалардың мекендеген, өмір сүрген ахуалын зертте» деп отыр. Ал қазақ халқы деген мемлекет құрушы халықтың тарихы осы уақытқа дейін неге зерттелмей отыр деген әңгімеге келсек, оның себебі – сол ру-тайпаларды айтудан қорыққандықтан. Бірақ тарихшы ретінде айтарым, кез келген қазақтың азаматы мынаны түсінуі керек: ру-тайпаның тарихын ежелгі дәуірлерден бастап терең білген адам өзінің руының басқа қазақ руларымен қандас екенін, аралас екенін, бар болғаны үлкен ағаштың бір ғана бұтағы екенін түсінеді-дағы ешқашан рушыл болмайды, қазақты руға бөлмейді. Яғни азаматтарымыздың ру-тайпа туралы білім деңгейін көтеруіміз керек, ру-тайпа туралы айтудан қашпауымыз қажет. Тарих оқулықтарын жаңаша жазамыз десек, мұны ескеру – шарт.
– Тарих туралы әңгіме болған кезде тарихшылардың жазғанынан гөрі, жазушылардың шығармалары елге көбірек танымал, өтімді болып, тез қабылданып жатады. Жазушылар «Тарихшылар бара алмаған тақырыптарға біз барып жүрміз» дейді. Ал тарихшылардың көпшілігі тарихты тек мамандардың жазғанын құптайды. Сіз қалай ойлайсыз?
– Тарихи тақырыпқа жазып жүрген жазушыларды мен әрқашан қолдаймын. Олардың жазғандары керек. Мысалы, біздің азаматтарымыз І.Есенберлиннің «Көшпенділерін» оқымай, қалай қалыптаса алады? Сол сияқты, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин шығармалары қандай керемет. Мен тарихшы болғаннан кейін тарихи романдарды көп оқимын. Соңғы кезде Т.Зәкеннің «Мәңгітас» деген кітабын оқыдым. Мұның алдында «Көкбөрілердің көз жасы» деген романын оқығам. Тарихи шығармалар бізге ауадай қажет. Өйткені жастар ресми тарихтан гөрі, көркем тарихты оқуға құмар. Көркем тарихтың артықшылығы – тарихи сананы қалыптастыруға күшті әсер ететіндігінде. Екіншіден, ол тек тарихшыларға арналмаған, әлеуметтанушыларға да, журналистерге де, әртүрлі мамандық иелеріне де, елдің бәріне де қажет. Бірақ тарихи сананы көтеруде, тарихпен тәрбиелеуде үлкен рөл атқарғанымен, ол кітаптар дегенмен де ресми тарих бола алмайды.
– Осы арада жазушылар мен тарихшылардың арасындағы қатынас қандай болуы керек? Ресми тарихшы мен жазушының айырмашылығы неде?
– Жазушы өзінің жазғанына жауап бермейді. Ол мысалы, бір жылдарды, тарихи тұлғаның атын қате айтуы, тіпті оның өмір сүрген кезеңін де шатастыруы мүмкін. Бірақ онда тұрған ештеңе жоқ, тарихи үдерісті дұрыс айтса болды. Соны шынайы сезіммен, эмоциямен көркемдеп, қызықтырып айтса, жас ұрпақты тәрбиелеуге соның өзі пайдалы. Ал тарихшының ондай қателік жіберуге қақысы жоқ. Сондықтан тарихшы әрбір датаны, әрбір адамның атын жазған кезде қолы қалтырап отырып жазады. Жазушыдан айырмашылығы, тарихшы өзінің жазғанына жауап береді. Міне, ресми емес тарих пен ресми тарихтың ара-жігінде осындай қиыншылықтар, ерекшеліктер бар. Бізге соны ескеруге тура келеді.
– «Жаужүрек мың бала» фильмі шыққан кезде елдің бәрі Сартайды айтып, біреулер «ол – менің арғы атам» десе, біреулер «тарихта ондай батыр болмаған, ол – жиынтық бейне» деп біраз дауласты. Әңгіме онда емес. Жалпы, біз тарих туралы әңгімені белгілі бір оқиға, жағдай туралы емес, неге белгілі бір тұлғалар төңірегінде құруға құмармыз? Көбінесе елдің назары неге нақты бір тұлғаға ауады?
– Біздің тарих – тұлғаға негізделген тарих. Яғни қазақтың тарихы дегеніміз – шын мәнінде, қазақтың шежіресі. Шежіре тек қана жеке адамдарға құрылады. Жеті атаңыз да, он атаңыз да, отыз атаңыз да – жеке адамдар. Жеке тұлға қазақ үшін өте маңызды. Алғаш Қазақ хандығын құрған Жәнібек пен Керей де, одан бұрынғы Қапаған, Білге, Күлтегін қағандарымыз да, қазақ дастандарындағы жырлар да жеке адамдардың атымен аталады. Өйткені қазақ жеке тұлғаларға бағыну, солардың төңірегіне ұйысу және өзінің жеке тұлғадан тұратын тарихын білу арқылы ғана халық болған. Егер де қазақ өзінің аталарын білмеген болса, қаны таза халыққа айналмаған болар еді. Біздің кейбір түрік халықтары үйленген кезде жеті атаны сақтамайды. Нағашы, жиен болып үйлене береді, содан олардың қаны бұзылған. Ал қазақ жеке тұлғаның рөлін бағалап, жеті атаның атын санап беріп отырып, өзін таза сақтап қалды. Жеке тарихи тұлға бізде биологиялық-антропологиялық тұрғыдан да маңызды рөл атқарды. Біздің мемлекет болып құрылуымыз үшін қаптаған батырлардың ішінен мықты батырлар шықты. Алғашында рулық батыр, одан мықты болса, жүздік батыр айқындалды. Жүздік батырлар көп жағдайда рулық ұранға айналды. Байқайсыз ба, қазақ руларының бәрінің рулық ұраны бар және олар жеке адамдардың атына орайластырылған. Баяғы Алаштан бастап, бәрі – жеке адамдардың аты. VIII ғасырда Түргеш қағанатында Алаш-Шор деген, ал Қазақ хандығы құрылардан бұрын XIV ғасырда, Ақ ордада Алаш Баһадүр деген тұлға болған. Міне, осы тұлғалар қазаққа ұран болды. Кейіннен мықты-мықты жүздік батырлар ұранға айналды. Сол жүздік батырлардың ішінен ұлттық батырлар іріктеліп шықты. Олар көп емес. Мысалы, Шапырашты Наурызбай, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай. Бұлар – ұлттық негізде мойындалған тұлғалар. Солардың төңірегіне топтасып, елімізді, жерімізді қорғап қалдық. Біздің мемлекетті де жеке тұлғалар құрды. Неге біз Нұрсұлтан Әбішұлын Елбасы деп құрметтейміз? Өйткені біз жеке тұлғаның төңірегіне топтасуға бейімделген халықпыз. Психологиялық тұрғыдан алғанда, біздің бүкіл тарихымыз – жеке тұлғаларға бағыну тарихы.
– Әңгімеңізге рақмет!
Алашқа айтар датым...
...Қазақ халқы деген мемлекет құрушы халықтың тарихы осы уақытқа дейін неге зерттелмей отыр деген әңгімеге келсек, оның себебі – сол ру-тайпаларды айтудан қорыққандықтан. Бірақ тарихшы ретінде айтарым, кез келген қазақтың азаматы мынаны түсінуі керек: ру-тайпаның тарихын ежелгі дәуірлерден бастап терең білген адам өзінің руының басқа қазақ руларымен қандас екенін, аралас екенін, бар болғаны үлкен ағаштың бір ғана бұтағы екенін түсінеді-дағы ешқашан рушыл болмайды, қазақты руға бөлмейді. Яғни азаматтарымыздың ру-тайпа туралы білім деңгейін көтеруіміз керек, ру-тайпа туралы айтудан қашпауымыз қажет. Тарих оқулықтарын жаңаша жазамыз десек, мұны ескеру – шарт.