Қандай мамандық иесі болсақ та, өз тарихымызды, салт-санамызды білуге міндеттіміз

Жәкен ТАЙМАҒАМБЕТОВ, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың тарих, археология және этнология факультетінің деканы, тарих ғылымының докторы, профессор:

– Жәкен аға, сізді ең көне заман археологиясын зерттеп жүрген Қазақстандағы жалғыз тарих ғылымының докторы деп айтуға болады. Жұмы­сыңызды әрмен қарай жал­ғастыратын шәкірттер әзірлеп жатырсыз ба?
– Қазақ жерінің ежелгі дәуірін тұңғыш зерттеген менің ұстаздарым – Хасан Алпысбаев пен Алан Медоев болды. Хасан аға өмірбақи Қаратау жотасында (Оңтүстік Қазақстан) жұмыс істесе, Алан Георгиевич Солтүстік Балқаш пен Маң­ғыстау облыстарында зерттеумен айна­лысты. Екеуі де ерте бақилық болды. Қос археологтың зерттеу қорытындысы бойынша Қазақ­станға ежелгі адамдар алты жүз мың жыл бұрын қоныстанған деген тұжырым жасалды. Студент кезімде Хасан ағамен бірге жұмыс та істеген едім. Кейін Ресейге барған соң да бірыңғай ғылым­мен шұғылдандым. Ол жақтан доктор атанып қайттым. Бірлесіп жазылғаны бар, өзімнің жеке жазғаным бар, 40-тан астам кітабым жарық көрді. Қазіргі таңда он жас тарихшыны тас дәуірі тақырыбы бойынша ғылыми жұмыс қорғатқан жайымыз бар. Осы шәкірт­терімнен күтер үмітім зор.
– Осы күнге дейін жаһандық ғалымдар пікір таластырып келе жатқан «ең алғашқы адам баласы қайдан пайда болды?» деген адамзат тарихы үшін өзекті мәселеге нүкте қойылды ма?
– «Адам қайдан шықты?» деген сауалға бірнеше болжам бар. Бір ға­лым­дар Дарвиннің ілімі негізінде май­мыл эволюциялық жолмен адамға айналды десе, енді біреулері Құдайдан жаратылды деп есептейді. Топырақтан туындады деушілер де жоқ емес. Адам­заттың пайда болуына байланысты ең соңғы гипотеза – радиациялық құбы­лыс, мутация нәтижесі. Әрбір бол­жам­ның өз шындығы бар. Дегенмен біз ғалым болғандықтан, Дарвин теория­сын қолдаймыз.
– Ендеше, неге бүгінгі маймыл­дардың бәрі де адамға айнал­майды?
– Қазіргі маймылдар адам бола алмайды. Бұл процесс қаншама мил­лион­даған жылдар бұрын болған.
– Сонымен, адамдардың ең алғашқы мекені анықталды ма?
– Бұл тұрғыда тарихшылардың пікірі екіге айырылады. Ең алғашқы адам пайда болған жерді моноцентризмдік бағыттағылар Африка деп есептесе, ке­лесі бір ғалымдар Оңтүстік-Шығыс Азия деген байлам жасайды. Өткен ғасырдың 50-ші жылдары Африканың Олдувай шатқалынан Луис Лики есімді ағылшын ғалымы бір жарым миллион жыл бұрын өмір сүрген (жартылай маймыл, жар­тылай адам) австрало­питектің сүйектері мен тас құралдарын тапты. Оңтүстік-Шығыс Азиядан табылып жатқан айғақ­тар бір жарым миллионнан аспайды. Шығыс-Африкадағы Эфио­пиядан үш миллион жыл бұрынғы авс­тра­лопитек әйелдің толықтай сақталған қаңқалары табылып, үлкен жаңалық әкелді. Тіпті кейінгі кездегі деректер адамзаттың төрт миллион жыл бұрын тіршілік ет­кенін көрсетіп отыр. Бүгінгі келбетіміз осыдан 40 мың жыл бұрын толық қалыптасып біткен екен.
– Қазақстан аумағын ежелгі адамдар қай кезден бастап қоныс­танды?
– Маған дейінгі әріптестерім қазақ жерінде алғашқы адамдардың өмір сүру уақытын 600 мың жыл десе, қазір біз зерттеу нәтижесінде бұл уақиғаны мил­лион жылға жеткізіп отырмыз. 1992 жылдан бастап Қазақстанға осы мақ­сатта ресейлік мықты ғалымдарды ша­қыр­дым. Халықтың қалтасында қаражат жоқ, тоқырау кезі еді. Әлгі шетелдік ғалым­дардың қаржысын, көлігін пай­далана отырып, бес бөлімшеге дейін бөлініп жұмыс жасадық. Тыңғылықты зерттеу жұ­мыстары жүргізген 10 жыл ішінде Ресейден 10 кітап шығардық. Оңтүстік Қазақ­станның Қаратау жотасы, Маңғыс­таудың Жаңаөзен маңайы, Ақ­төбедегі Мұғал­жар тауының етегі, Қарағандының Солтүстік Балқаш жағасы сияқты нулы-сулы, таулы-тасты аймақтарда тас дәуірінен қалған заттай айғақтар молы­нан кездесті. Бұл тас құралдар – адамдар өмір сүргенінің дәлелі. 1995 жылы Жамбыл облысынан тапқан тұра­ғымызды «Қызылтау» деп атап кеттік. Оның ұзын­дығы – 40-50 шақы­рым, ал ені – 7-8 ша­қырым. Бір шаршы метрден 700-800 тас құралдары кездеседі. Қазіргі кездегі Билікөл, Ақкөл, Тұздыкөл деген шағын көлдер барлығы біртұтас үлкен көл болған екен. Қай уақытта да адамға судың жағасында өмір сүру қолайлы. Су тартылған сайын адамдар жағалауға қарай көшіп отырады. Табиғат жайлы. Аңға шығуға да болады. Шикізат бар, кли­мат ыңғайлы. Табан аудармай, мыңдаған жылдар бойы тұрмыс-тіршілік кешкен. Біз үшін тас құ­ралдардың жер бетінде емес, жер астынан табылғандары маңыздырақ. Өйткені жер астынан шыққан бұйымның нақты «жас мөлшерін» айта аламыз. Сыртта жатқан тас құрал­дарды да қажетке жара­тамыз. Мысалы, оларды әлемнің басқа елді мекендерінен табылған тастармен салыстырып, қорытынды шығаруға мүмкіндігіміз бар.
– Түркістан маңынан көне тұрақ тапқан екенсіз. Бұл тарихи жаңа­лықтың маңызы нендей?
– Иә, Түркістан жақта Қосқорған деген ауыл бар. Сонда көктем мезгілінде жерден бір метр биіктікке дейін су атқылап шығады. Сумен бірге әлдебір сүйектер де көтеріліпті. Ауыл ақ­сақалдары сүйектердің бүгінгі жан­уарларға жат­пайтынын көріп, зоология инс­ти­тутына тапсырады. Ақыры олар­дың бизон мен мүйізтұмсық сүйектері екені анықталды. Біз судың тартылатын күз кезінде барып қазба жұмыстарын бастадық. 9 метр тереңдіктен түйеқұс жұмыртқасының қабығына, бизон мен мүйізтұмсық сүйек­теріне және тас құралдарына тап болдық. Әлгі заттай деректерді 6-7 жыл бойы зерттеп, мо­нографиялар әзірлеп, Бель­гия, Алма­ния, Италия тәрізді шетелдердегі ғылы­ми конферен­цияларда баяндама жаса­дық. Бұдан соң елімізге тас дәуірін зерт­теу мақсатымен Францияның, Жапо­нияның ғалымдары келе бастады. Соңғы кезде АҚШ-тың жас ғалымдары бізге жиі ат басын бұруда. Оларды Орталық Азияның тарихы қатты қызық­тырады. Жуырда жапон­дықтармен келісімшартқа отырдық. Күншығыс елі көне тұрақ­тарымызды зерттеп-зер­де­леуге қол ұшын созбақ. Түркістан аумағынан осы Қосқорған сияқты оннан астам тұрақ табылды. Қазақстан тас дәуірі адам­дарына қолайлы мекен болған.
– Қазақ даласында сақ қор­ғандары жиі ұшырасады. Архео­логиялық экспедициядан кейін еңселі қорған жермен-жексен болып қалып жататын жайттар жоқ емес. Бұл артық қыламын деп тыртық қылу емес пе?
– Дұрыс айтасыз. Қазір бұл мәселе мемлекет тарапынан да қолға алынып жатыр. 1950-60 жылдары Қазақстанның археологиялық атласы жарық көріп, бар­лық тарихи нысандар тіркеуге алынды. Енді «Мәдени мұра» бағдар­ламасы ая­сында ескерткіштерді сақтау және қалпына келтіру жұмыстары жүзеге асуда. Алматы облысындағы Боралдай, Есік, сондай-ақ Шығыс Қазақстан облы­сындағы Берель қорғандарын ашық аспан астындағы мұражайға айналдыру шаруасы жүргізілуде.
–  Дамыған елдерде заманауи технологияларға сүйене отырып, тарихи заттарды анықтау жолға қойылған көрінеді. Бұл тәжіри­бені біз қолдана аламыз ба?
– Рас, техникалық құрылғылар дамып жатыр. Жер астында не жатқанын ғарыштан да көріп-білуге болады. Археологтар тарихи жәдігерді қолмен ұстап, көзбен көргенді жөн көреді. Табылған затты әбден зерттемей тұрып пікір айту да мүмкін емес. Сосын тас дәуірі тұрақтары 9 метр тереңдіктен төмен орналасады. Ондай тереңдікке ешқандай құрылғы бойлай алмайды. Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облы­сының шектескен тұсындағы Уәлиханов атындағы тұрақ 12 метр тереңдікте орын тепкен. Қатты жел тұрғанда тұрақты топырақ басып қалған көрінеді. Әлгі жерден алты мәдени қабат шықты. Әр қабаттың арасы – 1,5 метрге дейін бос топырақтар. Барлығы бір кезеңге жатады. Яғни бәрі де осыдан 25 мың жыл бұрын ғұмыр кешкен адамдарға тиесілі құрал-жабдықтар.
– Кезінде Қазақстанның Ресей­ге, Қытайға, Өзбекстанға кетіп қалған жерлеріндегі архео­ло­гиялық артефактілерді даулап, елге қайтаруға мүм­кіндігіміз бар ма?
– Бұл – өте күрделі мәселе. Кеңес үкіметі тұсында Левина деген археолог көп жылдар бойы Қызылорда облы­сында жұмыс істеді. Ол әскерилердің көмегімен бір жазда 200 қорғанға дейін қазыпты. Табылған заттардың бәрін өзімен бірге Мәскеуге алып кетті. Ол кісіні ЮНЕСКО-ның ғылыми кон­ференциясында кез­дестірдім. Бізден алып кеткен заттарды пайдаланып слайд көрсетіп, баяндама жасамақ екен. Менің Қазақстаннан келгенімді біліп, техникалық себептерді алға тартып, слайд-суреттерін көп­шілікке жариялаудан бас тартты. Әуелі Түркіс­тандағы тайқазан Эрмитажда тұрды. Тайқазанымыз елге қайтарыл­ғанда басқа да жәдігер­лерімізді сұратқан едік. Өкінішке орай, оны­мыздан түк шық­пады. Алысқа бармай-ақ қоялық, соңғы ханымыз Кенесарының басының қайда екенін әлі күнге дейін таба алмай жүрміз ғой.
– Елімізде тұңғыш болып тас дәуірі мұражайын ашқан тарих­шысыз...
– Үлкен ғалымдарымыз Хасан Алпыс­баевтың, Алан Медоевтың және өзімнің тапқан 500 мың тас құралдарын көне заман жәдігерлерінің қоры ретінде бір жерге жинадым. Кейін ол мұражайға айналды. ТМД аумағында бұдан басқа тас дәуіріне арналған мұражай жоқ. Бүкіл әлемдегі үш мұражайдың бірі бұл. Мұндай музей Кембридж, Сорбонна университеттерінде ғана бар. Тас дәуіріне байланысты мұражайдан ашель кезеңінен бастап, қола дәуіріне дейінгі Қазақ­станның көне заман мұраларын көруге болады.
– Қытайлар «Аждаһа елі», «Аспан асты елі» деп өздерінің рухын көтереді. Бұл идеологияны әлем санасына сіңіріп үлгерді. Неліктен біз өз тотемдерімізді тірілте алмай отырмыз? Қазақ­тың көк бөрісінің қытай аж­даһасынан несі кем?
– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары көп ғалымдар бизнеске кетті. Ал осы күні тарихқа қызығатын жастардың қатары артты. Университетіміздің тарих, архео­логия, этнология факультетіне биыл жылдағыдан да көп білімгерлер түсті. Ата тарихқа деген құштарлықтары шексіз, шетінен дарынды жастар. Мектеп жасындағы оқушылардың олимпиада­сына қазылар алқасының мүшесі ретінде қатысып тұрамын. Қазіргі балалардың тарихқа деген қызығушылығы жоғары екенін көріп қуанамын. Осы жастарды қазақ жерін, елін сүйіп, ұлттық құнды­лықтарын әспеттеуге тәрбиелеуіміз ке­рек. Қазақ халқы өз тарихын тас дәуі­рінен, яғни миллион жыл бұрынғы кезең­нен бастау қажет. Түркістан қа­сындағы экспе­дицияға Қ.Ясауи атындағы қазақ-түрік университетінің студенттері де қатысты. Өздері тапқан заттарды ешқашан ұмытпайды емес пе? Жастарға мұра­жайларға жиі барып тұрған жөн.
– Қазақ тілін жетік игеріп, руханиятымен сусындау үшін халық әндері мен халық ком­позиторларының әндерін тыңдайтын көрінесіз...
– Расын айту керек, Ресейдегі қалың орыстардың ортасында туып-өстік. Әлі есімде, халықты есепке алу кезіндегі анкетаға «родной язык – русский» деп жазатынмын. Осында келгенде қазақша дұрыс сөйлей алмай жүрдік. Отан­сүйгіштік қасиет қайдан туады? Шетел­дерде жүргенімде өз елімді сағынамын. Сонда халық компози­торларының ән­дерін тыңдаймын. Өз тілін жақсы біліп қана қоймай, бірнеше шет тілдерін игерген жастарды көріп риза боламын. Өзім қазақтың әдеби тілінде сөйлей алмай­мын, қазақша жаза да білмеймін. Бірақ үйрену үстіндемін. Күнделікті баспасөзді оқып отырамын. Жұмыста отырып ха­лықтық әндерді тыңдаймын, далада экспедицияға шыққанда қазақша ән саламын. Сол бойыма қуат береді.
– Осы күні археологтарды қандай мәселе алаңдатып отыр?
– Тас дәуіріне қатысты соны деректер ғылыми конференциялардағы баян­дамаларда пайдаланылып, жекелеген кітап ретінде шығып жатыр. Барлық көне дәуірдің мағлұматтары бір жерге тоғыстырылып, теориялық негізде үлкен еңбек жарық көрсе, нұр үстіне нұр болар еді. Қазақ жеріне ежелгі адамдар миллион жыл бұрын келгенін, Қазақстан – тас дәуіріндегі адамдардың орталығы болғанын жаздым. Алғашқы адамдар Африкадан Азияға, Азиядан Еуропаға қоныс аударған болуы ық­тимал. Кейінгі дәуірлер қайтадан кері қайтады.

Алашқа айтар датым
Жастар білім мен ғылымға адал болуы тиіс. Тәлімгерлерге «Білімнің соңынан қуыңдар, сонда ертең байлық сендердің соңдарыңнан қуатын болады» деп үнемі айтып отырамын. Жастық шақта уақытты босқа өткізбеу керек. Қандай мамандық иесі болсақ та, өз тарихымызды, салт-санамызды білуге міндеттіміз. Оқу бітіргелі бірде-бір рет кезекті демалысқа шықпаған екенмін. Бельгия, Алмания, Германия, Франция, Қытай және тағы басқа шетелдерге ғылыми экспедициялармен сапар шектім. Бейнеттің зейнеті болатынын ұмытпайық.