Орыстардың балаларын қазақ мектебіне беруі орыс мектептерінің босап қалуына әкеліп соғуда

Дос КӨШІМ, «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы, саясаткер:

– Жақында Білім және ғылым министрлігінде қазақ мектептерінің жай-күйі жайлы баяндама жасадыңыз. Осы баяндамаңызға кеңірек тоқталсаңыз...
– Екі жыл бұрын «Ұлт тағдыры» қозға­лысы еліміздің шығыс және орталық ай­мақ­тарындағы, яғни орыстілді өңірлер­дегі қазақтілді мектептердің мәселесімен айналысуды мақсат етіп бастады. Биыл да Шығыс Қазақстан, Ақмола, Қарағанды және Павлодар облыстарының аудан ор­талықтары мен ірі елді мекендерінде кез­десулер өткізіп, қазақ мектептерін аралап шықтық. Алдымен орыстілді азаматтарды балаларын қазақ мектебіне беруге шақы­рып, іс-шаралар өткіздік. Онда екі орыс баласының қазақ мектебіне бара жатқан суретін барлық жерге жапсырып, орыстілді ата-аналарға әсер ететіндей сөздер жазып ілдік. Жергілікті халықпен кездесулер өткіздік. Нәтижесінде қазақ мектептері мен қазақ тілінің жайына қатысты көпте­ген мәселеге көзіміз жетті. Ол жерлерде орыстілді аудандар мен ірі поселкелерге алыс ауылдардан көшіп келіп жатқан қазақтар өте көп екен. Бірақ осы өзгеріске сай қазақтілді мектептердің ашылуы өте сирек. Болашағы жоқ деп танылған ауылдардан да қазақтардың үздіксіз келіп жат­қанына қарамастан, келген жерлерінен олардың балаларына арнап қазақ мектептерін ашу мәселесі қарастырылмаған. Жер­гілікті билік өкілдерінің де бұған бас қатырып жатқанын байқамадық. Нәтиже­сінде ауылдардан келген қазақ балалары орыстілді аймақтарда қазақ мектептерінің жетімсіздігінен орыс мектептеріне баруға мәжбүр болып отыр. Ал кейбір аймақ­тар­да кез келген мекемені қазақ мектебіне ай­налдыра салған. Мәселен, Ақмола об­лы­сының Елтай елді мекенінде (Астана мен Көкшетау қалаларының ортасында орналасқан) үш қабатты аурухана ғима­ра­тын қазақ мектебіне айналдырған. Онда 330 бала білім алып жатыр. Ал дәл сол ауылда типтік үлгіде салынған үш қабатты орыс мектебінде 130 бала білім алуда. Мұны әлеуметтік әділетсіздік демеске шара жоқ. Тағы бір мысал: Шығыс Қазақ­стан облысына қарасты Ұлан ауданында жүзу бассейнін қазақ мектебіне айнал­дыр­ған. Ал жүзу бассейніндегі сынып бөл­ме­лерінде терезе жоқ! Бастауыш сынып­тың балалары бітеу бөлмеде дәріс алуда.
– Демек, кейбір ата-аналардың қазақ мектептеріне балаларын бергісі келмеуіне қазақ мектептерінің техни­калық тұрғыдан дұрыс жабдықтал­мауы да әсер етіп отыр ғой?
– Әрине, біз орыстілді ата-аналармен қатар, қазақтілді ата-аналармен де арнайы жұмыстар жүргізіп, балаларын қазақ мектептеріне беруді үгіттейміз. Өйткені ата-аналар үйінің жанында қазақ мектебі болмаса, баласын орыс мектебіне беруге даяр тұрады. Ал бұл – үлкен ұлттық мәсе­ле. Ата-аналар балаларын орыс мектебіне беруге қазақ мектебінің жеткіліксіздігін, бар болған күнде талапқа сай болмауын сылтау етіп жатады. Меніңше, ата-аналар балаларын орыс мектебіне қалағандықтан емес, мәжбүрліктен беріп жатыр. Мәсе­лен, бір ауданда қазақтілді ата-ана «балам спортшы болғысы келеді, ал қазақ мектебінде спортзал жоқ, сондықтан баламды орыс мектебіне бердім» деді. Биыл Лондон Олимпиадасында жалғыз қазақ баласы Серік Сәпиев қана алтын ал­ғанда қазақтардың дүбірлі спорттық додаларда неліктен алтын ала алмайтынын түсінген­дей болдым. Тіпті спортқа баулуға бола 6-сыныптан бастап қазақ мектебінде оқитын баласын орыс мектебіне берген жағдайларды да кездестірдім. Аталмыш өңірлердегі қазақ мектептерінің жай-күйі мүлдем талапқа сай емес. Сөзіміз дәлелді болуы үшін бір ғана облыстағы жағдайды мысалға алайық. Басқа облыстарға қара­ғанда жағдайы біршама жақсы деп есептелетін Қарағанды облысында 260 қазақ мектебінің 48-інде мектеп пешпен жылытылады, 95 мектепте су даладан тасымалданады, 170 мектептің дәретханалары да­ла­да орналасқан, 53 мектепте толық жаб­дықталған медицина кабинеті жоқ, 98 мектептің спортзалы жоқ, 82 мектепте спорт алаңы жоқ, 94 мектепте асхана жоқ екен. Еліміздегі қазақ балаларының тең жартысы осындай мектептерде тәрбие­ле­ніп жатқанда оларға жоғары деңгейде талап та қоя алмайтынымыз анық. ХХІ ға­сырда Тәуелсіз ел атанғанымызға 20 жыл­дан астам уақыт өткен уақытта қара­көз қазақ балаларының терезесі жоқ бассейнді сынып етіп, білім алып жатуы жүрегімді ауыртты. Біз бұл әрекетіміз арқылы қазақ балаларының құқығын да аяқасты етіп жатырмыз. Бұл – біздің көзіміз көрген бір-екі мәселе ғана. Ал жер-жерде жергілікті қа­зақ ата-аналарының талабынан соң кез келген ғимаратты қазақ мектебіне айналдыра салған мұндай оқиғалар жүздеп саналады екен.
– Жалпы, аймақтарда қазақ мектептері санын көбейтуге не кедергі?
– Қазақ мектептерінің жетімсіздігіне қарамастан, кейбір аймақтарға арнайы қазақ мектебіне арналған ғимарат тұр­ғы­зудың қажеті де шамалы екеніне көзім жетті. Өйткені соңғы кездері сол жерлердегі орыс мектептері босап қалып жатыр екен. Керек десеңіз, орыстардың өздерінің балаларын қазақ мектебіне беруге тырысуы орыс мектептерінің босап қалуына әкеліп соғуда. Керісінше, ол жерлерде қа­зақ­тардың көшіп келуі мен демогра­фия­лық өсім салдарынан қазақтардың көбеюі қазақ мектептеріне деген сұранысты өсір­ген. Әйтсе де бұл өзгерісті жергілікті билік өкілдері сезінер емес. Атап айта кетерлік жайт – қазіргі таңда шамамен әр өңірде 500-600 өзге ұлт өкілі қазақ мектебінде оқи­ды. Демек, бұрынғы орыс тіліндегі мек­тептердегі бала санының азайып келе жатқанын, мемлекеттік тілде оқитын оқу­шы­лардың көбейіп келе жатқандығын ес­кере отырып, бұл аймақтардағы орыстілді мектептерде оптимизация жүргізу қажет. Қазіргі орыс тіліндегі мектептердегі оқу­шы­лардың саны мен мектептердің сы­йым­дылығын салыстыра отырып, қазақ тіліндегі мектептерді салуды он жылға шегеруге анық болар еді. Осы тұрғыда бір ға­на мысал: Риддердегі мектептердің 15-і орыс мектебі болса, біреуі ғана – қазақ мектебі. Риддердегі 15 орыс тіліндегі мек­теп­тің жалпы сыйымдылығы – 10 048 оқу­шы. Ал сол мектептерде бүгінде оқып жатқан оқушылар саны 5522 бала екен. Осындай жағдайда жалғыз қазақ мектебіне бала сыймай, жергілікті биліктің тағы бір мектеп ашуды жоспарлауы ақылға сыймайды. Егер орыс мектептеріне оптимизация жасалса, кем дегенде 600 ор­ын­дық тағы сегіз қазақтілді мектеп ашуға болады. Мысалы, №17 мектептің сыйым­дылығы 960 оқушы болса, ондағы қазіргі оқитын балалар саны – 342. Демек, 618 орын бос тұр. Ал №3 мектепте 1176 бала оқуы керек, бірақ ондағы бала саны – 586 ғана. 590 орын тағы да бос. Менің ойымша, 1940 адамдық №14 мектептегі 500 ба­ланы (тағы 1140 орын бос тұр) №3 мек­тепке көшірсеңіз, мың орындықты қазақ мектебі пайда бола қалады. Ал дәл қазіргі таңда жалғыз қазақ мектебіне балалар сыймай, көрші орыс мектептерінен қазақ сыныптарын ашуға өтініш жасап жүр. Сол жердегі оқу бөлімінің басшысы алдағы уақытта 600 орындық қазақ мектебін салуды жоспарлап отырғанын айтты. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, олардың мектеп саламыз дегеніне талай уақыт болған көрінеді. Ал, шын мәнінде, сол мектепті салудың қажеті бар ма? Даңғара­дай 1000 адамдық мектептерде 300 бала оқытып жатқан орыс мектептерін неге біріктірмеске?! Тіпті жаңа мектеп салуға бөлі­нетін мемлекет қаржысын да үнем­деу­ге мүмкіндік туар еді.
Жергілікті билік өкілдеріне қазақ мектептерін ашуды жоспарлауда мектеп салуда көп жылды қамтитын перспектива­лық көзқарас жетіспейтінін байқадым. Күн өткен сайын қазақ мектебіне деген сұра­ныс өршіп бара жатқан тұста біздің мәсе­лені тезірек шешуге ұмтылуымыз керек емес пе?! Мұндай жағдайда мектеп салудан гөрі, орыс мектептеріне оптими­зация­ның жасалуы жағдайды жеделдетер еді. Екіншіден, неге салынатын мектеп 600 ор­ындық болуы керек? Қазір онсыз да қазақ мектебіндегі балалар саны – 630. Қазақ мектебіне сыймай аралас мектепте білім алып жатқан балалар саны қаншама? Жаңа қазақ мектебін салып бітемін дегенше қазақ мектебін қажет ететін балалар саны тағы да арта түсері анық. Сонда жаңа­дан салынған 600 орындық мектеп те толып қа­лады. Сондықтан жаңадан салынатын мектепті бірден 1200 орындыққа бейімдеу керек еді. Қазір қанша бала сыймай жатса, сонша орындық мектеп салуды ғана жос­парлайды. Ал жаңа мектеп салынып бітемін дегенше сұраныстың өсе түсе­тінін есепке алмайды. Нәтижесінде біз бірнеше ауысымда оқитын қазақ мектептері­нің мәселе­сін жылдар бойы шеше алмаймыз.
Бұл жерде ескере кететін тағы бір жайт, менің байқауымша, орыстілді ата-аналар балаларының сәл алысырақ мектепке баруына үзілді-кесілді қарсы шығатын секілді. Орыстілді мектептердің ата-аналары өз балаларының екі көшені кесіп өтуіне қар­сы­лық білдіріп, мектептердің ықшам­далуы­на қарсы шығып отыр. Ал бірақ қазақтілді мектептің оқушыларының бес шақы­рым жерден келіп-кетуіне (Рейдер қаласында жалғыз қазақ мектебіне келіп-кету үшін қала шетіндегі қазақтілді балалар осынша жол жүреді екен), тіпті қазақ тілінде оқитын мектеп таба алмай жүрге­ніне ешкімнің де басы ауырмайды. Бұл жерде ата-аналарға түсіндіру жұмыстары­ның жүргізілмейтіні көрініп тұр. Ал бұл – жергілікті әкімшіліктің, ішкі саясат басқар­масының, қоғамдық ұйымдардың міндеті. Демек, бұл жерде министрлік тарапынан нақты бір бұйрық не ереже қажет. Бір жерде тұрып, бір-бірінің жағдайларын түсін­бе­ген орыстілді оқушылардың ата-аналары сол заңға бағынулары керек. Кезінде осы жерге зорлықпен көшірілген басқа ұлт өкілдеріне қазақтардың соңғы нанын ба­ла­ларының аузынан жырып бергені, ата-бабаларымыздың оларға үйінің төрін ұс­ын­ғаны ұмыт қалғандай. Қазір солар­дың балалары қазақтың мектебіне бос бөл­ме­лерін беруден бас тартып отыр. Демек, біз­де мемлекеттік тілдегі мектептің мем­лекеттік саясат екендігі ұмытылған. Қазір біз тез арада қазақтілді мектептер мәселе­сін шешуді қолға алуымыз керек. Өйткені қазір осы қиын жағдай ең бірінші – Петропавл мен Қостанай, екінші – Павлодар мен Өскемен, үшінші Қарағанды мен Ақ­мола облыстарында өте қиын ахуал қа­лып­тас­ты­рып отыр. Ең бастысы, алыс ауыл­дар­да­ғы аудан орталықтарына, шағын қалалар­ға көшіп келіп жатқан қазақ отбасыларын есептей отырып, қазақ мек­теп­терімен қам­тамасыз етудің нақты мем­лекеттік жос­пары жасалуы керек. Ондай болмаған жағ­дайда орыс мектептерінде оқитын қара­көздер көбейе түседі. Ал бұл – үлкен қасірет.
– Ал сол өңірлердегі жалғыз қазақ мектептерінің жағдайы қалай екен?
– Ол мектептерге қатысты алаңдатқан мәселе – олардың орналасуы. Біз мониторинг жүргізген елді мекендерде қазақ мек­тептерінің көпшілігі елді мекеннің ше­тінде орналасқанына көз жеткіздік. Қала­ның бір шетінен екінші шетіне қатынаудың қиыншылығынан көптеген ата-ана балаларын орыс мектептеріне беруге мәжбүр болады екен. Кеңес Одағы кезінде сол кездегі отарлау саясатына сай қазақ мектептеріне қаланың шетінен орын бұйырған және сол ахуал әлі де өзгермеген. Бүгінде, статистика бойынша, қазақ балаларының 35 пайызы орыс мектебіне барады. Егер қазақ мектебін ең болмағанда қаланың ортасынан ашсақ, сол 35 пайыздың тең жартысы қазақ мектебіне барарына мен кепіл бола аламын. Демек, қазақ мектептерін салуды жоспарлағанда, оның орналасатын жеріне де ерекше көңіл бөлінуі қажет. Мәселен, Зерендідегі қазақ мектебі аудан орталығының ең шетінде Зеренді көлінің жағасында орналасқан. Қыстың көзі қырауда қаланың екінші шетінен бұл мектепке келудің өзі үлкен ерлік секілді. Тәуелсіздік алған 20 жыл ішінде бір кездегі қазақты отарлау саясатының қателігін жоятын кез жеткен секілді.
Тағы бір айта кетер жайт – қазақ мектептері мен орыс мектептерінің жабдық­талуында үлкен айырмашылық бар екен. Жергілікті ұстаздармен, халықпен әңгіме­лесу нәтижесінде де орыс мектептерінің материалдық-техникалық базамен жаб­дық­талуының жоғары деңгейде екенін, ал қазақ мектептері «тоқалдан» туған бала­ның күйін кешіп жатқанын жасырмады. Мә­селен, Макинск ауданына ақ олимпиада кезінде 40 шаңғы берген. Содан осы ауданға қарасты Елтай ауылындағы 130 бала оқитын орыс мектебіне 40 пар шаң­ғы­ның бәрін беріпті де, 330 бала оқитын қазақ мектебіне бір пар шаңғы да тимепті. Бұл жағдайды әдейілеп барып, аудандық оқу бөлімінің басшысына кіріп айттым. Бұл – мен мысал келтіріп отырған бір ғана жағдай. Ал көлік тағы басқа мектепке қа­жет­ті құрал-жабдықтарды бөлу кезінде мұндай «ала қойды бөле қырқу» болып тұ­рады екен. Бұл жерде қазақ мектебі ди­ректорларының босаңдығын да айта кету керек. Ақмола облыстық білім басқарма­сы­ның орынбасары қазақ мектептері ди­ректорларының облыстық, аудандық жиналыс кезінде алдыңғы қатарға отырып, қазақ мектептерінің мәселесін батыл көтерудің орнына, бұйығып бұрышқа ты­ғы­лып, жиналыстың артқы жағынан орын алатынын күйіне жеткізді. Сондықтан қа­зақ мектептерінің мәселесін шешу үшін олардың басшылары мектебі үшін жаны күйетіндей азаматтар болуы керек.
– Аралас мектептердің аралас мектеп деген аты ғана, қазір аралас мектептегі қазақ балаларының көбі орыс тілінде сөйлейді. Қазақтілді мектеп­тердің санын аралас мектептер есебінен көтеруге қалай қарар едіңіз?
– Осыдан бірнеше жыл бұрын бұрын­ғы білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаев мырзамен кездескенімде аралас мектептердің тым көбейіп кеткенін айт­тым. Ол кейін сол аралас мектептерді біртіндеп қазақ мектептеріне айналдыру ойы барын жеткізген еді. Идея дұрыс. Бірақ біз жоспарлы түрде қай жылы қанша мектеп қазақ мектебіне айналғанын есептеп оты­руымыз керек еді. Өйткені оларды дер ке­зінде қазақ мектебіне айналдырып отыр­масақ, оларды бітіріп шыққан азамат­тар­дың барлығының орыстілді азаматтар болып шығары сөзсіз. Егер біз жуық арада аралас мектептерді қазақ мектебіне айналдыру мәселесін шеше алмайтын бол­сақ, онда оның басшысының қазақ болуын қаперге алуымыз керек. Өйткені аралас мектеп – мемлекеттік мекеме. Сон­дық­тан мемлекеттік мекемені басқаратын адамның тек қана қазақ тілін толық білетін адам болуын талап етуге әбден болады. Екіншіден, аралас мектептегі іс-шаралар­дың барлығы алдымен қазақ тілінде өтуі керек. Содан кейін ғана орыс тілінде өтуі тиіс. Біз аралас мектептерді аралап шығу ке­зінде ол мектептердегі сынып бөлмелері мен залдағы көрнекі құралдардың, тіпті сабақ кестесіне дейін орыс тілінде жазыл­ғанына көз жеткіздік. Сондай-ақ аралас мектептердегі үйірмелердің барлығы орыс тілінде жүреді. Қазақ сыныбында оқитын балалардың барлығы еріксіз орыс тіліндегі үйірмелерге қатысады. Демек, бірінші басымдық қазақ тіліне берілмей, аралас мектептердегі балалардың барлығы орыс­тілді болып шыға береді. Кейбір аралас мек­тептерде бірінші кезекте, яғни түске дейін – орыс сыныптарының, түстен кейін қазақ сыныптарының оқитынын да көрдік. Бұл да – әлеуметтік теңсіздіктің бір түрі.
– Қазақтілді мектептер санын нақты қандай жолдармен көбейтуге болады?
– Қазақ мектептерінің санын көбейтуге қазақ мектептерінің басшылары мен мұға­лімдерінен басқа жаны ауырып жатқан бірде-бір мемлекеттік қызметкер жоқ. Қазақ тілінде білім алатын балалар санын көбейтіп, қазақ мектептерінің санын өсіру – жалғыз бір қоғамдық ұйымның қолынан келмейтін іс. Біз қаржылық, адамдық мүм­кіншілігімізге сай жылына әрі кетсе 20 шақ­ты ауданды ғана аралап шыға алуымыз мүмкін. Сондықтан Жазушылар ода­ғы­ның құрамындағы 700 жазушы әр­қай­сысы өз ауылына барып, халықпен кез­десулер өткізіп, халық санасын ұлттық мүд­де тұрғысынан оятуға атсалысса, дұ­рыс болар еді. Болмаса шығыс және сол­түстік облыстардағы елді мекендерге әр­тістер концерттік бағдарламалармен, жазушылар мен ақындар оқырмандармен кез­десу кештерін өткізуге шығып, орыстанып бара жатқан қазақтардың ұлттық рухын қозғап, намыстарын ояту жұмыстарын жүргізсе, іс әлдеқайда нәтижелі болар еді. Жалпы, қазақ мектептерінде қордаланған мәселе өте көп. Оқулықтарында да...
– Мәселен...
– Біздің оқулықтарымызға сын көп айтылады. Оның сапалық тұрғысынан кемшілігін мамандар айта жатар. Оқулықтар­дың идеологиялық тұрғыдан қызмет етуіне менің көңілім толмайды. Осыдан үш-төрт жыл бұрын 8-сыныптың әлеумет­тік-эко­но­микалық географиясы қолыма түсті. Әлеуметтік-экономикалық геогра­фия­ның негізін салушылар деп «Иванов, Петров, Сидоров»... деп орыстардың фамилиялары толып тұр. Сонда ағылшын­дар, немістер бұл ғылымды жасаған жоқ па?! Био­логия, химия болсын, бүкіл ғы­лым­ның негізін салушылар деп орыстарды көрсе­теді. Жюль Верннің «Капитан Грант­тың балалары» атты кітабында саяхатшылар Австралиядан өтіп бара жатып бір ба­лаға кездесіп қалады. Содан баланың бі­лімін тексергісі келіп, «Австралия кімнің ие­лі­гінде?» дейді. Бала «Ұлыбританияның иелігінде» дейді. Тағы бір мемлекетті сұра­са, оны да сол мемлекеттің иелігінде деп жа­уап береді. Сөйтсе, ол жер Ұлыбри­та­ния­ның меншігінде, мемлекет болған­дық­тан, бәрін солай оқытады екен. Сол секілді бізге де Кеңес Одағы кезінде бәрін орыс­тар ойлап тапты деп үйретті. Мәсе­лен, радионы Попов ойлап тапты дейді. Бірақ оны ағылшындар ойлап тапқанын кейін естіп білдік. Ал бізді сол кездегі идеология бо­йынша бәрін орыстар ойлап тапты, бар­лық білімнің негізін салушы орыстар деп үйретті. Өкінішке қарай, біз әлі де болса сол идеологиядан арыла алмай келе жатырмыз. Әлі де болса оқулықта­ры­мызда барлық дүниеге орыстардың көзқарасы­мен қарап келеміз. Сондай-ақ әлгі әлеу­мет­тік-экономикалық географияда «қа­зақ­тар Қазақстанда кең таралған» деген сөйлем бар. Сонда қазақтар Қазақ­станда тарамай, қайда тарауы керек?! Тағы бір жерінде «Қазақстанның байырғы тұрғын­дары – қазақтар мен өзбектер» деген сөй­лем бар. Ертең өзбектер келіп, мынау ме­нің байырғы жерім екен, босат десе, не дейміз сонда? Сондай-ақ әлгі оқулықта тың игеру жылдары жайлы да айта келіп, оны тек жақсы жағынан көрсе­теді. Ал тың игерудің арқасында қаншама мектептің жабылып, демогра­фиямыздың бұзыл­ғаны жайлы ақиқат сонда қайда қалды?! Кеңес Одағы кезінде тың игеруге орыстар қалай қарады, дәл сол көзқарас оқулықта­ры­мызда сақталып қалған. Ақиқатында, біз өзімізді отарлап алған елдің көзқара­сымен қарауды тоқтатуымыз керек. Оқу­лық­тарымызда ұлттық идеоло­гиялық көз­қарастың қалыптаспауы – үл­кен кемшілік. Біздің оқулықтарымызда қазақ ұлтының емес, отарланған елдің көзқарасы тұрады. Бұл – сұмдық нәрсе.
– Орыс мектептеріндегі қазақ тілін қалай өркендетуге болады? Мәселен, қазіргі таңда республикамыздың орыс­тілді мектептерінде 1-сыныптан 9-сы­ныпқа дейін қазақ тілі 1600 сағат оқы­тылады екен. Алайда ондағы оқушы­лар жылына 1600 сағат оқыса да, 160 сөз үйреніп шыға алмауда. Егер шә­кірт­тер әр сағатта қазақ тілінде үш сөз­ден үйренсе, 10-сыныпқа көшкенде 4800 сөз біледі екен. Ал, лингвист ға­лым­дардың дәлелдеуінше, кез келген тілде айтар ойыңды толық жеткізу үшін 3500 сөз жеткілікті көрінеді. Бұ­ған қарап, орыс мектептеріне бөліне­тін сағат саны қазақ тілін меңгеруге то­лықтай жететінін байқауға болады. Дегенмен іс жүзінде бұлай емес...
– Мен өзім орыс сыныптарына сабақ беріп көргенмін. Жоғары оқу орнындағы орыс бөлімдеріне де сабақ беріп көрдім. Сонда оқу орнына алғаш келгенде олар­дың сөздік қорын тексеру үшін екі сағатты қазақ тіліндегі сөздерді жазып шығуға арнайтынмын. Сонда тоғыз жыл бойы қазақ тілі пәнін оқып келген балалардың сөздік қорындағы сөздің саны 35-40 сөзден аспайтын. Бұл – үлкен мәселе. Мемлекеттік тілге қажеттілік тудырмайынша, қазақ тілін үйренуге ешкім тырыспайды. Сон­дық­тан қажеттілік тудыру керек. Екіншіден, мектеп бітірген балалар үшін ҰБТ-ға қазақ тілін міндетті пән ретінде енгізу керек және оның балы жалпы балдың ішіне кіргізілуі қажет. Қазіргі күнгідей қазақ мектебін бітіргендерге – орыс тілінен, орыс мектебін бітіргендерге қазақ тілінен тест тапсыртып, бірақ қорытындысында оның балын алып тастап есептеу – бала­ның ойыны секілді нәрсе. Бұл, керісінше, тілдің беделін төмен түсіріп тұр. Тілдің иге­рілмей жатуы – нашарлығынан емес, қажеттілік­тің жоқтығынан.

Алашқа айтар датым...
Осыдан төрт жыл бұрын мемлекет қамқорлығындағы балаларға қатысты зерттеу жасадық. Сонда көзіміздің жеткені: мемлекет қамқор­лығындағы балаларға арналған 33 мектеп бар екен. Олардың 16-сы аралас мектеп болса, қалғанының барлығы – орыстілді мектептер. Ата-ана қамқорлығынсыз жетім қалған, мемлекет қамқорлы­ғындағы балалардың ата-аналары – мемлекет. Ал мемлекеттің тілі қазақ тілі болғандықтан, ол балалар қазақ тілінде білім алуы керек. Өкінішке қарай, 20 жыл ішінде балаларға арнап бірде-бір мемлекет қамқор­лығындағы қазақтілді мектеп ашылмаған. Осылайша, 30-40 мыңға жуық балаға орыс тілінде тәрбие беріп жатырмыз. Бұл жайлы осыдан бірнеше жыл бұрын құзырлы орындарға арнайы хат та жаздық. Нәти­жесінде ҚР Білім және ғылым министрлігі жанындағы Бала құқықтарын қорғау жөніндегі комитеттің төрайымы Раиса Шер «біз жергілікті әкімдіктерге тапсырма беріп, интернатқа түскен баланың қай этностан екенін анықтап, ұлтына қарай сол мектепке береміз» деп жауап беріпті. Сонда көшеден ата-анасыз шешен баласын тауып алсақ – шешен мектебін, араб баласын тауып алсақ, араб мектебін ашуымыз керек пе?! Ресейдегі мектеп-интернаттардың барлығы – орыс тілінде, Америкада – ағылшын тілінде. Ал біз сонда мемлекет қамқорлы­ғындағы балаларды неге басқа тілде тәрбиелеуіміз керек?!