Менің генетикамда жазылған дәстүр – қазақы дәстүр

Әбдіуақап ҚАРА, тарих ғылымының докторы, Түркия мемлекеті MIMAR SINAN университетінің профессоры:

«Алаш айнасы» газетi мен Қазақ радиосының бiрлескен жобасы

«Айтөбел» хабарының жазбаша нұсқасы
Авторы: Едiл Анықбай
Хабардың тiкелей толқындағы уақыты: 101 ҒМ, сәрсенбі күні сағат 14:05-15:00

– Қазақстанға қош келіпсіз! Сіздің     тұтас Қазақстан туралы айтуыңызға негіз де бар, өйткені тарихшысыз, біздің елмен араласып тұрасыз. Елдің тағдырымен байланыстыра отырып, әңгімемізді бала­лық шағыңыздан бастасақ...
– Қош көрдік! Түркияда болсақ та, бала­лық шағымыз қазақ арасында өтті. Қазақ халқының салт-дәстүрі, көшпенді өмірі мәнді болды. Аталарымыз 1930 жылдары Шыңжаң­да Баркөл деген жерде өмір сүрген екен. Қытай әкімдерінен қысым күшейіп, Шыңжаң Бейжіңге бағынбай, кейде Сталин­ге жалтақтап, Ақыт қажы секілді адамдарды өлтіріп, ғұламалардың кітаптарын, Құранды өртейді. Бұл қиын жағдайларға ата-бабала­рымыз мойынсұнбаған. Көшпенділер­дің отырықшы халықтан артықшылығы – атқа мініп, киіз үйін арқалап басқа жаққа кете алады. Аталарымыз да сөйткен. Қалың қы­тайға қарсы келе алма­сын білген соң, олар салт-дәстүрін, тілін, дінін сақтайтын жер іздеп, атқа қонады. Соғыса жүріп, табиғи суықпен, таумен, шөлмен, мәселен, Такла­-Ма­кан шөлін кесіп, Гималайдан асып, Үндіс­тан, Пәкістанға жеткен. 1952 жылы тілі бір, діні бір, қандас, туыс деп Түркияға бар­ған. Бұлар Түркияға кездейсоқ бармаған. «Сіздер бізге көшіп келіңіздер, балаларыңызды оқы­та­мыз, ересектерге жұмыс береміз» де­ген америкалықтардың да ұсынысы болған екен. Бірақ біздің көреген аталарымыз оны қабыл­дамаған. «Америкаға барсақ, қарны­мыз тояр, бірақ ұрпақ жайы не болады?» деп уайым­даған.
– Мен осы тұста бір нәрсені анықта­ғым келіп отыр. Шыңжаңда аталарыңыз бұрыннан тұрған ба, әлде 1930 жылдары барған ба?
– Жоқ, 1930 жылдары сонда болған. Бі­рақ оның алдында біздің аталарымыз Шығыс Қазақстанда, Марқакөл деген жерде, өмір сүріпті. Жетінші атамның бейітін таптым. Қамбар төреден қалыңсыз қыз алған Есбер­ді деген атамыз өте шешен кісі болыпты. Сол кісі қайтыс болғаннан кейін арулап көмерде бейітін жасапты. Мен 1993 жылы Алматыға келіп, жаңа ашылған «Азаттық» радиосының  филиалын бір-екі ай басқарғам, сол кезде туған жеріміз Шығыс Қазақстанға – Марқа­көлге барып, аталас туыстарды тауып, атала­рымыздың бейіттеріне барып, құран оқып қайтқам. Ол кезде шекара бөлінбеген уақыт еді. Қытайдағы Шыңжаң, Алтай өлкесінің бәрі Қазақстанның жері ғой. Ары-бері, ерсілі-қарсылы көшіп-қонып жүрген, кейін Ресей мен Қытай шекараны бөлгенде жартысы – Шығыс Қазақстан, жартысы Оңтүстік Қытай жақта қалып қойған.
– Осы жерде бір сұрақ туындап тұр. Амери­каның ұсыныс жасауы, Түркияға бағыт алулары тәрізді әрекеттерін ескерсек, бұл кездейсоқтық емес секілді. Аталарыңыз елге белгілі, ықпалды адамдар болған ба?
– Иә, ықпалды кісілер болған. Қазақ жеке шешім шығармаған. Ру жетекшілерімен, елбасшыларымен бірге көшкен, белгілі бір тәртіппен жүрген. Қазір ғой басымыз қайда ауса, солай қарай жеке кете береміз. Ол уақыт­та ондай жоқ. Айталық, найманда – Құсайын тәжі, Қамза қажы, керейде Елісхан батыр, Зайып тәжі, Әлібек әкім дегендер болған. Әрбір елдің бес-алты жетекшісі бар, сонда мыңдаған кісі солардың соңынан ерген. Олар шешім қабылдау үшін кішігірім құрылтай өткізеді. Осындай құрылтай негізінде Америкаға көшпей, дінін сақтау үшін Түркияға барып отыр ғой. Әйтпесе қарын тойғызам десе, Қытайда да қарны тояр еді. Негізгі мақсат − дінді, ділді, тілді, ұлтты сақтау. 1991 жылы – Қазақстан Тәуелсіз­дік алған жылы Түркия елі алғашқы болып, Қазақ елінің егемендігін мойындағаны белгілі. Бүгін үлкен және әлем­дегі ең бақыт­ты қазақ диаспорасы – Түркияда. Неге десе­ңіз, Түркияда шектеу жоқ. Мен Қазақ­станға барам десем, жол ашық. Қазақ­станнан Түркияға барам десеңіз, құшағы ашық. Ал өзге елдердегі диаспораларда заң бойынша бәрі де ашық, іс жүзінде көптеген тосқауыл кезігеді. Қызғаныш та бар.
– Қазақ халқы әрқашан өздерінің ақса­қал­дарының, ру басшыларының, ақылды көсемдерінің сөзіне сенім артып, соңынан ерген. Осы дәстүр бүгінгі күнде үзіліп қалған тәрізді.
– Бұл – заңды құбылыс. Өткен заман мен бүгінгі заман екібасқа. Түбегейлі бұрын­ғыны аңсап, бұрынғыдай өмір сүреміз де­сек, онда қателесеміз. Бірақ соның жақсы­лықтарын бүгінгі күнге бейімдеп, заманға сәйкестен­діруіміз керек. Біз Түркияға келіп, отырықшы елге айналсақ та, сол рулы құрылым бұзылған жоқ еді. Рубасы болған аталарымыз елдің, жердің, жесірдің қамын ойлап басқарып отырды. Менің айтпағым: осы көшбасшы аталарымыздың бірі Семей жақта Ғалия мед­ре­сесінде оқыған үлкен ғалым Жақия молда еді. Жоғарыда айтқан Ақыт қажымен аталас. Соның ұрпағы Қамза қажы халықты сүйетін, ғұлама, білімді адам болатын. Сол Қамза қажы − менің атам. Руды сол кісі басқаратын. Мен сол атамның қолында өстім. Қазақта «атаңның сарқытын іштің бе?» дейтін бір сөз бар. Мен атамның сарқытын ішіп өстім. Жасым кіші болса да, сол кісінің әңгімесін тыңдағым келетін. Атамды өзіме үлгі тұттым. Ол кісі халықтың қамын ойлайтын. Қамза қажы атамыз сияқты болсам деген арманмен өстім. Атамыздың жолын қуғандықтан болар, жеке бастың қамы емес, туыс-туған, халықтың, елдің қамын ойлап келе жатырмыз. Мен мұстафатанушымын. Кейде менен біреулер: «Ой, Әбеке, мына Мұстафа Шоқай сіздің туысыңыз ба? Сіз қыпшақсыз ба?» – деп сұрайды. Мен: «Жоқ, қыпшақ емеспін. Мұста­фа Шоқаймен аталас та емеспін. Мұстафа Шоқай – бүкіл елдің азаматы, барша халықтың туысы», – деп жауап беремін. Оның есімін, іс-әрекетін Францияда, Түркияда таныстырдық. Әлі де таныстыра береміз.
– Дұрыс екен, аға. Қазақта елге белгілі, аузы дуалы, шешен, ақылды адамдарға кішкентай баланың аузына түкіртіп жата­тыны бар. Сіздің «сарқытын іштім» деге­ніңіз де осы сияқты болуы керек...
– «Ауызға түкірту, сарқыт ішу» деген – формалды нәрселер, астарлы сөздер. Негізгі мәселе − біреуді балаңның аузына түкірту емес, соның өнегелі әңгімесін тыңдау, содан үлгі алу. Біз бұдан ажырап барамыз. Бірінші­ден, бүгінгі қарияларда құрмет қалмаған секілді. Екіншіден, жасы егде тартқандар өзінің қариялығын білмейді. Жастарға еліктеп тұрады. Жастар секілді қутыңдайды. Бұл ұят қой.
– Бұлай өзгеруге не себеп?
– Бұған себеп − бүгінгі таңдағы жаһан­дану дәуірі. Біз Батысты көбірек құрметтейтін секілдіміз. Рас, олар технологияда, ғылымда дамыған елдер. Бірақ әр елдің өзіне тән ұлттық салт-дәстүрі болады. Дамыған елдің ғылымын, экономикасы тәрізді жетістіктерін алайық, бірақ өзіміздің салт-дәстүрімізден ешқашан да бас тартуымызға болмайды. Бізде саяси тәуелсіздік болғаныменен, санамыз басқа елдерге тәуелді болып отыр. Ұлы халық ретінде басқа халықтарды көре­тін болсақ, онда біз қателесеміз. Меніңше, ұлы халық деген бол­майды. Бір халық бір халықтан кем емес. Әркімге өзінің халқы қадірлі, мықты. Мен қазақ екенмін, маған қазағымның дәстүрі, салты керек. Ал басқа халықтарды құрметтей­мін. Бірақ менің генетикамда жазылған дәстүр – қазақы дәстүр.
– «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген бар. Бүгінгі жаһандану заманында жеңіл-желпіге, шалдыр-шатпаққа еліктеп кетуіміздің өзінде бір сыр бар сияқты. «Ата-бабаларымыздың негізінен ажы­ра­мауымыз керек» деп өзіңіз де айтып отырсы­з, бірақ оны іс жүзінде көре алмай жата­мыз...
– Көру үшін сана тәуелсіз болуы керек. Сана тәуелсіздігі дегеніміз не? Ол − басқа халықтарға еліктемей, басқа халыққа сен­бей, өз халқыңа ғана сену. Егер менің санам тәуелсіз болса, мен өз халқымды көріп, өз халқыма сенем. Егер менің санам тәуелді болса, халқыма сенбесем, онда мен балам­ды орыс не ағылшын мектебіне берем. Неге? Өйткені қазақ халқында келешек жоқ, менің балам орыс тілінде өссе, балам жұмыс табады. Қазақ тілінде оқыса, ештеңеге жара­май қалады деген ой келеді. Бұл − сананың тәуелділігі. Сондықтан санамыз тәуел­сіз болса, өз халқымызға сенсек, алды­мен баламыз қазақ тілін білсін, қазақтың салт-дәстүр, мәдениетін білсін, одан кейін барып орыстікін де, қытайдікін, тіпті барлық халықтың тілін білсін, оған дау жоқ. Бірақ бәріміз ең алдымен өз халқымызға сенуіміз керек.
– Түрік еліндегі қандастарымыз осындай қағиданы ұстана ма?
– Иә, құдайға шүкір. Түрік пен қазақтың түбі Түрік қағанатына барады. Бәріміз ортақ мәдениеттен, өркениеттен шығып отырмыз. Сондықтан біздің Түркия қазағы өзінің түркілігіне, мұсылманшылығына сенеді. Басқа еуропалыққа еліктеу бізде болмайды. Өйткені Түркияның тәрбиесі солай. Түріктің өзінің алты ғасырлық ұлы мемлекеті бар. Бүгінгі таңда қазақтың саны 16,5 млн. Бұл түк емес. Бір кино өзін-өзі ақтау үшін ке­мін­де 50 млн  көрермені болуы керек екен. Сонда біз Орталық Азия халықтары біріксек, 50 млн-ға санымыз жетеді. Қазақтың шығарған киносын өзбек те, әзірбайжан да, түрік те көреді. Олардың киносын біз көреміз. Сонда біз күшейеміз. «Түбі бір түркілер бірігейік» деген сөз – жай айтылған сөз емес. Әркімнің өз мемлекеті бар, бірақ соның ішінде мәде­ние­тіміз, киномыз, газетіміз ортақ болады дегендей.
– Осы үрдіс бүгінгі XXI ғасырда қаншалықты жүріп жатыр?
– Меніңше, бұл үрдіс жақсы жүріп жатыр. Бірақ көздеген межеге жетуге әлі көп уақыт бар. Оған жету үшін алдымен мәде­ние­ті, тілі ортақ халықтардың басы бірігіп, бірге жұмыс істейтініне көзіміз жетуі керек. Алдымен тілде бірлік болуы қажет. Тілімізді ұқсақ, газет-жур­налдарымызды оқи алсақ, ортақ пікір бірлігі пайда болады. Пікіріміз біріккеннен кейін жұмыста да бірігеміз. Қазақстан қазағы, диас­пора қазағы, мейлі қай қазақ болсын, әлемдегі қандас бауырлар – бәріміз қазақ тілінде сөй­леуіміз керек. Бұл үшін бүкіл мемлекеттік күшті жұмсауымыз керек. Тіл үйренемін дегенге де, тіл үйретемін деген мұғалімдерге де жағдай жасауымыз керек. Яғни бүкіл қазақ таза қазақ тілінде сөй­леуін мақсат тұтынуымыз керек. Осы арқылы Қазақстан Тәуелсіздігін баянды ету. Бүкіл халықты біріктіретін – Қазақстан. Бүгінгі таңда Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев­тың бастамасымен түркі халық­тары бірігіп отыр. Түрік академиясы осы Қазақ­станның идеясы екенін білесіздер. Одан кейін Түркітілдес мемлекеттердің парламенттік Ас­самблея­сының құрылуы – тағы да Қазақстан­ның идеясы. Көптеген іске біздің Қазақстан бастама жасап отыр. Бірақ әлі де біз діттеген көп мақсаттың артында тұрмыз. Осы бейбіт өмірді жүргізе берсек, біртіндеп сол күндерге жетеміз.
– Қазақ мемлекетінің латын әліпбиіне көшуі күллі қазақтың бірлігіне механизм бола ала ма?
– Әрине! Мысалы, кириллица – біздің өзіміз таңдаған шешім емес. Бұл – 1939-40 жылдары Сталин тарапынан бізге таңылған әліпби. Латынға өтуіміз керектігін Президен­тімізден бастап, Үкіметіміз, көптеген ғалым­да­рымыз қолдап отыр. Мәселе – латын болғанда, қай латынға көшеміз? Ойланбай латынға өту бізді діттеген мақсатымызға жеткізбейді. Егер біз латын әліпбиіне дұрыс өтетін болсақ, бұл тек қазақтарды ғана біріктіріп қоймай, бүкіл түркі халықтарының басын қосар еді. 1990 жылы әлі егемендік алмай тұрып түркі дүниесінің ғалымдары бас қосқан екен. Сонда олар 32 таңбалы алфавит жасаған. Ғалымдар осы алфавитті қолдаған екен. Бұдан кейін 1991-1992 жылдары да бас қосып, сондай шешім қа­был­даған. Бірақ бұл шешім әлі жүзеге асқан жоқ. Бүгінгі Түркияның алфавиті 29 әріп­тен тұрады. Оның ішінде үш әріп кем боп тұр. Соны Түркияның ғалымдары да мойындап, «бізде үш әріп кем, соны қосайық, осы 32 әріп­тік жүйені бүкіл түркілер мойындасын, қабыл­да­сын» деген екен. Әйтсе де тәуелсіз­дік алған­ның алғашқы кезеңдерін өздеріңіз де білесіз­дер, әрбір ұлт жаңа тәуелсіз ел болды. Латын алфавитіне көшсе де, Түрік­менстан, Өзбекстан алфавиттерін өзгертіп жіберді. Орыстың ота­ры­нан құтылып, Түр­кия­ның тұзағына түсе­міз бе деген қауіп те болуы мүмкін. Бірақ бұл қате. Неге? Түркия­ның негізіндегі алфавитті алсақ, онда ертең 16 млн қазақтың дүниесін  150 млн түрік халқы оқитын еді. Өзбекс­тан мен Түрік­менстанға да осындай ұтымды жағ­дай туады.
– Қазақ мемлекетінің 20 жылдығына не айтар едіңіз?
– Менің ойымша, 20 жылда көп жұмыс­тар атқарылды. Мен 20 жылдыққа байла­ныс­ты өткенде мақала жаздым. Сонда 1991 жылы Еуропада, Америкада шыққан Қазақ­станның Тәуелсіздігі туралы мақалаларды қарап шықтым. Ол мақалаларда «Кеңес Одағының құрамындағы елдер тәуелсіздік алды, бірақ Қазақстанның Тәуелсіздігі ұзақ­қа бармайды. Себебі – бұл елде этникалық әр алуандылық бар, мемлекет құрамында өзге ұлттар басым. Қазақстанның болашағы бұлыңғыр» делінген екен. Ал енді содан бергі 20 жыл уақытқа көз жүгіртсек, еліміз өзге халықтардың жасаған сенімсіз тұжыры­мынан әлдеқайда алға шық­қан. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың көре­ген саясаты­ның арқасында бүгін Қазақстан Орталық Азия елдерінің ішінде көшбасшы елге айналды. Этникалық жанжалдан аулақпыз, тыныш та берекелі тіршілік кешіп отырмыз. Халықтар Ассамблеясын құрдық. Халықтар достығы еліне айналып отырмыз. Оның сыртында көшбастаушы саяси, экономикалық рефор­ма­лар тағы бар. Идеялық тұрғыдан айтқан­да, Қазақстан діттеген бар мақсатқа жетті дей алмаймыз. Бірақ та бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдердің ішінде қазіргі таңда Қазақстан көшбасшыға айналып отыр. Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстанмен салыстырып қараңыз. Тіпті Украина, Ресеймен салыстырсақ, көп жағдайда Қазақстан алға жылжып бара жат­қа­нын байқауға болады. Өткенде Стам­бул­да бір жиында түріктің профессор ғалым­дары «Сіздің Қазақстанға қайран қаламыз, 20 жыл ішінде 80 жылда атқаратын істерді атқара алды. Сіздер тек мемлекет ішінде ғана емес, әлемдік деңгей­де өте көптеген іс атқарудасыздар. Мәселен, өткен жылы Еуропалық ұлттардың қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымына төраға­лық еттіңіздер. Бұл – өте жауапкершілігі мол іс, ал сіздер соны үлкен абыроймен атқара білдіңіздер» деді. Ал биыл болса, Ислам елдерінің ынтымақтастығы ұйымына Қазақ­стан төрағалық етуде. Түркі дүниесі мәдение­тінің ТҮРІКСОЙ дейтін ұйымы бар. Оның төрағасы – Дүйсен Қасейінұлы есімді қазақ азаматы. Мінеки, Қазақстанның халықара­лық көлемде беделі орасан жоға­ры.
– Түркияда тұратын қарапайым қандастарымыздың Қазақстанға қатысты пікірі, көзқарасы туралы айта аласыз ба?
– Қандастарымыздың Қазақстан жайлы пікірі өте жоғары. Еуропа елдеріне қоныс тепкен бауырларымыздың көзқарасы – осындай. Қазақстан дегеніміз – қазақтың елі, жері деген ұғымды айтып тұр. Біз Қазақстанды еш нәрсеге айырбастамаймыз. Бұл жерде мүмкіншілік мол. Менің өткенде Түркиядан «Азияның асқақтаған жұлдызы − Қазақстан» атты кіта­бым шықты. Осындай еліміз барда біз мақта­намыз. Кемшіліктер де жоқ емес. Бір кемшілікті мақаламда да көрсетіп жаздым, ол – еуропалық елдердегі, Түркиядағы көптеген қазақтардың атамекен­ге жете алмай отырған­дығы. Кейбіреуінің жағдайы бар, кейбірінің жағдайы жоқ. Сол үшін Қазақстанның диаспо­рамен байла­нысын күшейту керек. Шеттегі қазақтар 70 жыл бойына сыртта өмір сүрді, әлі де солай өмір сүре алады, аш қалмайды. Бірақ олар қазақ тілінен алшақтап, қазақылығынан айырылып барады. Сол себепті Қазақстан мен диаспораның байланы­сы жанашыр­лыққа емес, мүдделестікке негізделуі тиіс. Бұны айтып отырған себебім: осындағы, кейбір зиялысы бар, қарапайым қазақтар «осы шетелде жүрген қазақтар кезінде елден қашып кетіп еді, енді Қазақстан байығанда қайта оралып жатыр ма?!» деген тәрізді сөздерді айтып жатады. Бұндай сөздерді естігенде жанымыз ауырады. Бүгін Қазақ­станға ие боламыз десек, күшті ел боламыз десек, атамекендегі қазақтардың санын көбейтуіміз керек. Біріншіден, ол тумадан болса, екіншіден, шетте жүрген 5 млн қазақты елге қайтарумен орындалатын іс. Бұл Қазақстан мүддесі үшін керек. Біз көп болсақ, мықты боламыз. Мықты болсақ, Қытайға да, басқа елге де төтеп бере ала­мыз. Диаспорада әлі Қазақстанды танып-білмейтін қазақтар өте көп. Көп мәліметті анық білмейді, бірақ қазағым деп мақтанады. Диаспора қазағы құдды Қазақ­станның қазағындай мемлекет, ұлт жағда­йын бүге-шігесіне дейін білуі керек. Ана тілін білмеген диаспора қазағынан Қазақ­станға пайда жоқ. Қазір Түркияның өзінде екі жүзден астам жоғары білім алған бауыр­лар бар. Бұлардың көбі Қазақстанға келе алмайды, себебі сонда жұмысы бар. Кел­мей­мін демейді, келуге жұмысының бабы­мен қолы босамайды. Қаржылай мүмкіндігі болмай қалады немесе бұл жерде танысы жоқ. Еуро­пада жүзден астам оқымысты қандас бауырларымыз бар. Сол қандастары­мызбен Қазақстанды жақындас­тырсақ, олардың білімін Қазақстан мүддесі­не пайдалансақ...
– Бір кездері Түрік елінен көптеген қандастарымыз атамекенге қоныс тепті, көшіп келді, құдайға шүкір, өмір сүріп жатыр. Бірақ осы лек тоқтап қалды.
– Қазақстан мемлекетінің көші-қон сая­саты бар, диаспора саясаты жоқ. Диаспора саясаты дегеніміз − бүгінгі таңда Қазақстанға көше алмай отырған қазақтарды орнында сақтау, Қазақстанның мүддесіне пайдалану. Бүгін квота арқылы жиырма мың отбасын көшіреміз дейді. Бір отбасы орташа есеппен бес адамнан деп есептесек, жүз мың адамға квота керек. Сонда 5 млн қазақты жинап әкелу үшін кемінде 50 жыл уақыт кетеді. 50 жылда олар қытайланып, немістеніп, түрік­теніп кетеді. Сондықтан диаспора саяса­тының бір мақсаты − шетелдегі қазақтардың қазақы қалпын сақтау. Екіншіден, диаспора қазағын күшейту саясаты керек. Әлсіз диаспорадан Қазақстанға пайда жоқ. Егер Еуропада диаспо­раң мықты болса, жергілікті саясаткерлерге әсер етеді де, Қазақстанның пайдасына көп шешімді қабылдауға мүмкін­дік туады. Мәселен, көші-қон саясатының кемшін тұстары бар. Біз тәжірибе жүзінен оны түсінеміз. Біздің қазақтарымыз 1952 жылы Түркияға келген уақытта біздерді қалай қарсы алған еді? Содан сабақ алуымыз керек. Түркия қалай жасаған еді? Алғашқы екі жыл өздерінің қонақүйлерінде бақты. Жұмыстарын тауып берді. Солайша екі жыл бойы бейімдеді. Ал одан кейін өз еркіне қоя берген. Қазір бұл жақта қазақтың көшу легі, әрине, тоқтап қалды. Мәселен, Түркия­дан қазақты көшіріп әкеледі де, Алматының әуежайынан тастайды. «Өзің күніңді көр, тіркеуден өт, құжатыңды әкел» дейді. Бұл қате. Қанша жерден тарихи отаны болғанымен, алғаш келгенде адам қалай күнін көрмек? Ешбір қазақ Қазақстанға келмеймін демейді. Түркия мен Еуропа қазағы Қазақстанға келіп, үкіметтен қайыр сұрағанға ұялады. Олар «егер біз Қазақ­станға көшіп барсақ, елге пайдамыз тиюі керек. Ол жаққа ауыртпалық салмауымыз керек» деп есептейді. Ал енді біреуді көшіріп әкелдім деңіз, үй бердіңіз, ал ол қандай жұмыс істейді? Мәселен, Түркия қазақтары кішігірім кәсіпорын ашуға, қолөнерге бейім. Ал Моңғо­лия мен Қытай қазағы мал шаруашы­лығына мықты келеді. Меніңше, Қытайдан қазақ көшіретін болсақ, алдымен оған несие бер. Жарты жыл, бір жыл бақ. Қазақстанға бейімде. Тілін сындыр. Заңды үйрет. Сырттан келер қазақты іске бейімі, мамандығына қарай тиімді пайдалану ке­рек. Көш тоқтамас үшін сол заңдарды қайта қарауымыз керек. Бір өкініш­тісі, диаспораны зерттеу орталығы жоқ. Бір-екі атақты деген­дер бар, бірақ кәне соның атқар­ған жұмысы, кәне шыққан кітабы, кәне қоры­тындысы? Осы күнге дейін Түркияға келіп, сондағы диаспораны зерттеймін деген қазақты естігенім жоқ. Журналистердің жасап жатқан жұмыстары ондай зерттеуге жатпайды. Біз көбіне саясатты, үкіметті кінәлаймыз. Олар да сәуегей емес қой. Ғалымдар нақты факті­лермен зерттеу жасап, нақты қорытынды шығар­са, саясаткерлер де сол бойынша ұтым­ды шешімдер қабылдайды.
– Қазақ мемлекетінің осыншама өрлеуіне зиялы қауымның қосқан үлесін қалай бағалайсыз?
– Қазақ елінің білім беру сапасы әлемдік деңгейде өте жоғары. Елбасымыз халықа­ралық дәрежеде іс-шаралар атқарып, қадірінің артқаны көшбасшыға кеңес айтып отырған зиялы қауымның мықтылығын көрсетеді. Біздің зиялылары­мыз мақтауға тұрарлық. Мен білетін түркиялық зиялы орта да, әлемдегі өзге елдер де мұны мойындап отыр. Біздің зиялы қауым ең алдымен тіл мәселесін жоғары қойып отыр. Өйткені кеңес дәуірінде тіліміз көп жәбір көрді. Екіншіден, біздің түрікшіл­дігіміз кеңес уақытында тұншықтырылды. Түркі халқы екендігімізді ұмыттыруға тырысты. Ал енді түркология саласы бойынша да Қазақстан­ның 20 жылда жеткен жетістігі орасан. Мәселен, Еуразиялық ұлттық университетке Білге қаған­ның, Күлтегіннің ескерткішін қойдық. Көптеген зерттеулер жасалып жатыр. Қазақстанның орналасқан жері де – бүкіл Түркі қағанаты орын тепкен жері, қара шаңырағы. Астанада Түркі академиясын ашу да дұрыс. Кеңес дәуі­рін­де тағы бір тұншыққан мәселеміз – тілден кейін тарих және дін саласы. Мұсыл­ман­шылыққа тыйым салынды. Дініміздің мәнін тереңнен зерттеп ұғуға бізде ол кезде мүмкіндік болған жоқ. Бүгінге дейін де болмай тұр. Біз егер дінімізді бүтіндей алмасақ, бұл тілімізді де бүтіндей алмауға кесірін тигізеді. Дін болмайынша, ел де болмаймыз. Ғалымдар «тек мұсылманшы­лық­тың ішінде 72 тарауы бар, соның біреуі дұрыс, қалғаны әсіреге кетіп қалады» дейді. Сол дұрысы дегеніміз – бұрынғы аталарымыз ұстанған байыр­ғы мұсылман­шылық. Қазақстанда мұсыл­маншы­лықтың да түрлі саласы тарап жатыр. Алайда дінге тыйым салған сайын ол күшейе береді. Біз оны Түркияда бастан өткердік. Қазір ғылым саласында дінтану деген бар, бірақ ислам­тану жоқ. Ол болуы керек. Яғни өзіміздің ата-бабаларымыздың байырғы дінін зерт­тейтін, арабша сауатты ғұламалар шығуы керек. Қазір қаптаған ағым, бағыттардың қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс екенін Қазақстан айыра алмай отыр.
– Осы түрік пен қазақ халықтарының арасында діни тұрғыдан бағзыдан жалғас­қан сәйкестіктің бүгінгі көрінісі бар ма?
– Әрине, бар. Алла тағала бағзы замандардан дүркін-дүркін пайғамбарлар жіберген. Ең жетілген дін – пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Мұхаммедтен жеткен ислам діні. Бұдан артық дін жоқ. Егерде мемлекет тарапынан өзінің дәстүрлі дінін оқытпаса, онда әсіре сала басымдыққа түседі. Дін ауа мен судай қажет. Адам Жаратқанның барына сенбесе, ол адам бақытты бола алмайды. Біздің бір жағы ойымыз, бір жағы рухымыз бар. Рух сеніммен байланысты. Сенімсіз адам болмайды. Егер біз зайырлы мемле­кетпіз, біз дінге араласпаймыз десек, онда әсіре діндерге жол бергендігіміз. Дәстүрлі дінімізді сақтауға Үкімет тарапынан бақылау керек. Ал оның сыртында әркімнің өз таңдауына да еркіндік берілуі тиіс.
– Қазақ еліндегі жастарға сырткөз ретінде қандай баға бересіз?
– Сырткөз ретінде қарап отырсам, үлкен потенциал көремін. Меніңше, мұның екі себебі бар. Біріншіден, Қазақстан мемлеке­тінің саясаты. Қазақстан мемлекеті көптеген реформаларды жасап отыр. Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан­ның есігін әлемге айқара ашып жіберді. Қазақстанның жастары әлемнің көптеген елінде білім алып жатыр. Біздің саудагерле­ріміз, іскер азаматтарымыз әлемнің қалаған жерінде шаруасын айналдыруға мүмкіндігі туындап отыр. Әлемде бүгінгі күні қазақты таңғалдыратын ел жоқ. Бұл – үлкен жетістік. Көрші Түрікменстан, Өзбекстан болса, әлемнен оқшауланып қалды. Не сырттан кіргізбейді, не сыртқа шығаруға рұқсат бермейді. Ал Қазақстан ондай емес. Жаһандану дәуірінде қарқынды өзгерістер болып жатыр. Заманның жаңаруына ілесу үшін біз сол дамыған елдерді барып, көріп тұруымыз қажет. Қазір 700-дей жас қазақ Түркияда оқып жатыр. Екіншіден, қазақтың өзі тегінен зерек. Менің жұбайым – бастауыш мектептің мұғалімі, ал өзім университетте дәріс беремін. Сонда жұбайыма түріктің мұғалімдері «сіздердің балаларыңыз өте зерек» деп айтыпты. Қазақтың зеректігіне табиғатымыздың тазалығы, жеген қорегіміз­дің адалдығы әсер етсе керек. Сондықтан мен қазақ жастарынан үлкен потенциал көріп отырмын. Бірақ бұған рақаттанып отыруға да болмайды. Еңбек ету керек. Әсіресе зиялы қауымға зор еңбек түсіп отыр. Қазіргі таңда ғалымдар қандай еңбек жасасақ та, әлемдік деңгейге сай жасауымыз керек. Мен Стамбулда отырып-ақ, күнде «Шалқар» радиосын тыңдап отырамын. Оны қазақша білетін бүкіл әлем тыңдап отыр. Сонда бүкіл әлемнің алдында ұялмай­тындай болатын жұмыс жасауымыз керек. Егер менің ұлттық тұрғыдан жасаған мульт­филь­мімді өзге ұлттың баласы қызығып көрмесе, онда оны қазақтың баласы да қызығып қарамайды. Деңгейі жоғары жұмыс жасауға талаптану керек. Жастарды жөн-жосықсыз кінәлай беруге болмайды. Ол мәселеде біздің де жауапкершілігіміз бар.
– Әбдіуақап мырза, енді елге тілегіңіз­бен сұхбатымызды түйіндесек...
– Тәуелсіздікке баста­ған ұлы тұлғаларға көбірек мән берсек деймін. Осы арқылы жастар да Тәуелсіздік мәнін тереңнен ұғына түседі. Кеңес Одағынан ажырап шыққанға дейін де қазақ халқы тәуелсіздік үшін күресіп келді. Бүгінгі күрес қарумен емес, пікірмен жүзеге асады. Бұны атқарған – біздің азамат­тарымыз Ә.Бөкейха­нов, М.Дулатов, А.Бай­тұрсыновтар. Еуропаға дейін барып қазақты танытқан Мұстафа Шоқай бар. Осы Тәуелсіз­дікке жеткен күнімізде Астананың төрінен Мұстафа Шоқайдың ескерткішін орнатсақ деген тілегім бар. Сондай күнге жеткізсін!
– Әумин, аға, айтқаныңыз келсін! Әңгі­ме­ңіз­ге рақмет.