Асылы ОСМАН, «Мемлекеттік тілге – құрмет» бірлестігінің төрайымы, белгілі қоғам қайраткері:
– Әр адамның өмірден өз орнын табуына белгілі бір жайттар мен әлдебір адамның себеп болары анық. Егер сіз дәл бүгінгідей қайраткер де емес, тіл маманы да емес, басқа бір елде дүниеде келгеніңізде мына бір маман иесі атануым мүмкін еді деп ойланып көрдіңіз бе?
– Шынын айтсам, бұл сұраққа жауап іздеп көрмеппін. Бірақ адамды тәрбиелейтін орта екенін анық білемін. Макаренконың айтқан жақсы сөзі бар «среда воспитывает человека» деген. Бағыма қарай, менің өскен ортам қазақы орта болды. Орта болғанда да таза қазақы, қаймағы бұзылмаған орта болды. Мен мынаны мақтанышпен айтамын: «Бізді еріксіз айдап, еркін өсіретін елге келдік» деп. Қаншама қиындық көрдік, аштықты да, жоқтықты да. Бізді Қазақстанға мал таситын пойызбен алып келе жатқанда аштықтан, аурудан қаншама адамның қайтыс болғанына да куә болдық. Құдай сақтап біз Түлкібас ауданына аман-есен жеттік. Астраханнан өткеннен кейін Қызылордадан бастап әр стансыға бір-бір вагоннан тастап кетіп отырды. Мәселен, қалалық жерлерге түскендердің жағдайы тез оңалып кетіп жатса, ауылдық жерлерге барғандар көпке дейін естерін жия алмады. Ол кезде ауылдардың жағдайы тым нашар болатын. Соған қарамастан әр қазақ отбасы бізді өзара бөліп алып, тілім нанын бөліп бергендері әлі есімде. Ол кезде менің жасым бар болғаны үште болатын. Арада бір жыл өткенде 1945 жылы шешем дүниеден өтті. Әкем одан кейін шаңырақ көтермей, өзінің кіндігінен тараған үш ұлы мен үш қызынан бөлек, қайнысының үш баласын да қоса бақты. Сол қиын кездері қазақ бізді жатсынбады. Жартысын жарып, бүтінін бөліп берді. Алғашында Ерке апа деген кісі бар еді, оның көзі көрмейтін Үсен есімді жалғыз баласы болатын. Жұрт бала-шағасын сол кісілердің атын атап қорқытатын. Бірақ біз нақ сол отбасына туғандарындай сіңісіп кеттік. Солардың арқасында 1953 жылы Айтбике мен Серікбол деген кісілерді паналадық. Маған сол кісілердің әсер еткені бар, одан бөлек сол кездері кез келген қазақтың бойында асыл қасиеті болатын. Олар, меніңше, барша азамзатқа қайырымдылықтың үлгісін көрсеткендей болып көрінеді. Олар бізді бөліп-жармады, бөтен демеді, кеудемізден итеріп, маңдайымыздан шертпеді. Менің бүгінгі қоғамда алып отырған орным сол қазақтардың ықпалынан деп ойлаймын. Мәселен, біз мектепте оқып жүргенімізде оқушысы бар, оқытушысы бар, бірде-бір адам бізді әзірбайжан деп бөлген емес. Қайта педучилищеде оқып жүргенімде мұғалімдерім мені еркелетіп «арпа ішіндегі бір бидай» десе, Асылзат деген апай мені ерекше жақсы көретін. Ол кісі тұрмыс құрмаған ер мінезді болатын. Бойында қайраткерлігі де бар-тын. Ол кісінің әділетсіздікке жаны қас болатын. Бірақ темекі шегетін. Содан мен: «Асылзат апай, мен сіздің жолыңызды қуамын, бірақ темекіңізді шекпеймін», – дейтінмін. Ол кісі күлетін де қоятын. Бір жағынан, маңдайыма жазылғаны да сол болар, ал, екінші жағынан, айтқанымдай сертіме адал болайын деп, сол кісінің жолын қууға бекіндім. Меніңше, тәрбиеге еш нәрсе жетпейді. Білімсіздік пен тәрбиесіздік қандай қасірет екенін сол кісілерден ұқтым. Оның үстіне марқұм әкемнің бізді бетімізден қақпай өсіргені де әсер етсе керек. Әкеміз бізден бір ғана нәрсені талап ететін. «Қазақ тілінде қалай сөйлесеңдер, өз ана тілдеріңді де ұмытушы болмаңдар. Олай болмаған жағдайда «шешесіз өскен балаға әкесі дұрыс тәрбие бермепті» деген сөз алдымен маған келеді», – деген еді. Әкем сондай-ақ балаларына «оқы» деп те айтпады, «оқыма» деп те айтпады. Алдыңғы үшеуі оқи алмаса, кейінгі біз оқыдық. Қазақтың бойына біткен тағы бір асыл қасиет, ол – артта қалғанды алға сүйреп, құлағанға сүйеу бола алатындығы. Сол да әсер етсе керек. Ал сенің сұрағыңнан кейін ойлап қарасам, мен қай елде туып-өссем, сол елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтап өтерім анық. Қысқасы, әр адам қай елде шыр етіп дүниеге келсе, сол елге беріле қызмет етуі керек, мемлекетін қадірлей білетін нағыз азамат болып сонда ғана қалыптасады.
– Көпшілік сіздің қайраткер екеніңізді жақсы білгенімен, туғандарыңыз, өскен ортаңыз туралы біле бермейді. Сол себепті өзіңіздің жақындарыңыз жайында әңгімелеп берсеңіз...
– Біз бір анадан алтаумыз, алғашқы үш бауырым біз кішкентай болғандықтан әрі уақыттың қиындығына тап келіп оқи алмады, кейінгі үшеуміз жоғары білім алдық. Әкем Әли тауда мал бақты да, біз қар түскенше мектепте оқып, қыс кезінде үйде өз бетімізше дайындалатынбыз. Кіші ағам мектепті медальға бітіріп, математика пәнінің мұғалімдігін таңдағанда, мен тілді таңдап, ал марқұм Әсия деген сіңлім биолог маманы атанған-тын. Ол сіңлім дәрігерлердің салғырттығынан өмірден ерте қайтты. Мен филолог болғаныма еш өкінбеймін, себебі бүгінгі қазақтың ортасында беделімнің артқаны – осы тілдің арқасы. Қазақтың тілі киелі, киелі тіл жүрген жерде күйе жұқпайды. Жетінші кластан кейін – Түркістандағы педагогикалық училищеде, одан кейін Алматыдағы Қыздар педагогикалық институтында оқыдым. Содан соң академияға аспирантураға қалып, екі жарым жылда ғылыми жұмысымды жазып, «Қазақ тіліндегі синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі («Абай жолы» романы бойынша)» атты кандидаттық диссертациямды қорғап шықтым. Осы жерде табаны күректей 20 жыл жұмыс істедім. «Қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігін» құрастырушылардың бірімін. Мен мұны ылғи мақтанышпен айтамын, ешбір түркі тілдес халықта 10 томдық түсіндірме сөздік жоқ, бұл дегеніңіз қазақ тілінің бай екендігін көрсетсе керек. Менің ғылыми жетекшім – тілші-ғалымдардың арасында «кіші Ахаң» аталып кеткен Ахмеди Ысқақов ағай білімділігімен қатар үлкен жүректі, мейірімді азамат еді. «Қайдағы бір әзірбайжанның қызын кандидат қылғанша» деп тарлық көрсетпей, мені өзінің туған перзентіндей ғылымға баули білді. Менің қазақ тілін дәл қазіргідей дәрежеде үйреніп, сөйлеп жүргенім – осы тілге деген ерекше құрметім деп білемін.
– Сізді ғылымға баулыған Ахмеди ақсақал болса, ал сіздің бүгінгідей қоғам қайраткері ретінде қалыптасуыңызға не нәрсе әсер еткені есіңізде ме?
– Әрине, есімде. Ең алдымен маған қатты әсер еткені сол кездердегі өзгелердің қазақты менсінбеуі болатын. Одан бөлек нақты факт айтар болсам, мен аспирантурада оқып жүргенімде Алатаудың баурайына апортты жинауға барғанымыз бар. Сол кезде мен Алматының бар алмасы тек Мәскеуге жіберілетінін естіп, қаным басыма шауып әбден ашуланғаным әлі есімде. Сол күннен бастап мен өз өмірімді әділетсіздікпен күресуге арнадым. Мені әсіресе мына сұрақтар қатты мазалады: Неге бар жақсыны тек Мәскеу алуы керек? Неге біз өмір бойы үндемей жүре беруіміз керек? Бұл сұрақтар тұрсам да, жатсам да менің жанымды жегідей жеп, құтымды қашырғанын жасыра алмаймын. Осындай іштегі қыжыл жинала келгенде, 90-жылдары алдымыздан тіл мәселесі шыққаны сол-ақ екен, ойларымның барлығы бір-бірімен ұштаса кетті. Ал тіл мәселесі көтерілген күні мен бірден майдан алаңына шыға кеттім. Қазақта айтады ғой «жақсылықты ұмытпа шаттық үшін, жамандықты ұмытпа сақтық үшін» деп. Өмірлік қағидам осы мақал болды десем, артық айтқаным емес. Өкініштісі, қазір біз үшін мемлекеттік тілдің қолдану аясын бірқалыпта ұстап тұрудың өзі үлкен күш болып тұр.
– Алысқа бармай-ақ қоялық, іргеміздегі Ресей Федерациясы елге келген еңбек мигранттарына орыс тілін білуді талап етіп қойып отыр. Тіпті тілдік білімін тексеру мақсатында арнайы сынақтар да өткізіп жатыр. Бұл дегеніңіз – орыс халқы өз тілін сақтап қана қоймай, әлемге ықпалын жүргізуді де жоспарлап отырғандай. Мүмкін, бізге де осы талапты қою керек шығар. Сіздің ойыңызша, дәл осы жүйені біздің елде жүзеге асыру мүмкін бе?
– Бұл сұрақ бойынша мүмкін, мүмкін емес деп қараудың еш қажеті жоқ. Оны тек жүзеге асыру керек. Кейбір елдердің тәжірибесінде бар бұл әдіс бізге де керек-ақ. Сондықтан шетелдік еңбек мигранттарының мемлекеттік тілді білуін міндеттеу туралы ұсынысты мен де қолдаймын. Оның үстіне бұл тәсіл Қазақстандағы тілдік мәселені түбегейлі шешіп тастамаса да, арамыздағы кейбір отандасымыз бен шеттегі халықтарға ой салары анық.
Логикалық тұрғыдан алып қарасақ, елімізге келіп, нәпақасын айыруды білгенде, неге олар біздің тілде сөйлеуге талпынбайды? Мәселен, біздің азаматтарымыз өзге елге барып еңбек етуі үшін нан сұрап жерлік дәрежеде болсын сол елдің тілін игеріп алуға тырысады емес пе?!
Оның үстіне біздің тіліміз үйренуге аса қиын тіл емес қой. Ендеше, неге шетелдік еңбек мигранттары да тілімізді алдын ала үйренуге тырыспайды? Өйткені біз олардан оны талап етіп отырған жоқпыз. Қажеттілік тудыра алып отырған жоқпыз. Сондықтан біз шетелдік еңбек мигранттарының мемлекеттік тілді білуін міндеттеуіміз керек. Біз ең алдымен ұлт мүддесін қоюымыз керек. Мен қазақ тілінде сайрап жүрген қара нәсілділерді де, француздар мен талай орысты да көрдім. Демек, тілді меңгеру соншалықты қиын шаруа емес қой. Егер біз ана тілімізге құрметпен қарап, басқалардан да осыны талап етіп жатсақ, қазақ тілі мәртебесінің көтерілеріне сенемін. Осы орайда айта кетер жайт – әлі күнге тіл төңірегіндегі түйткілдердің дұрыс шешім таппай келе жатқаны біздің тіл турасындағы талаптарымызды дұрыс жолға қоя алмағандығымыздан деп ойлаймын. Егер дұрыс талап ете алғанымызда, көшелер мен кез келген бұрыштан кездесер қазақ тіліндегі қателіктерден, қазақтардың немерелерін орыс балабақшасы мен мектебіне сүйреуінен арылар едік. Осы орайда барлық жерде тілге қатысты талапты қатаңдататын кез жетті. Бір жағынан, біздің бұл талабымыз шетелдік еңбек мигранттарының елімізге «аяғын тартып» келуіне жол ашар еді. Айта кетер жайт – біз енді ғана қозғап отырған бұл мәселе көптеген елде бар.
Өзгенің құқынан бұрын өз елінің мүддесін жоғары қоятын мемлекеттер шетелдік еңбек мигранттары мен азаматтық алғысы келетін өзге елдің азаматтарына өз тілдерін білуін міндеттей алған. Осы орайда біз де осы қадамға барсақ, қазақ тілінің мәртебесінің көтерілуі үшін жасаған игі қадамымыз болар еді.
– Мүмкіндікті пайдалана отырып сізді туған күніңізбен құттықтасам... Оқырмандардың есіне сала кетейін, дәл бүгін, яғни тамыздың 13-і күні 72 жасқа толдыңыз. Туған күніңіз құтты болсын! 100 жасаңыз! Асылы апамыздың арманы не деп сұрасам...
– 20 жыл бұрын мен мына нәрсені армандаған едім: Алматыда қайткенде де қазақтың саны артса деп. Ендігі арман басқа. Дәл қазіргі арманым – қазақ тілі тым болмағанда орыс тілінің деңгейіне жетсе деймін. Тілдің дамуы үшін Үкіметтен қаржы бөлінбей жатқан жоқ, тек ниеттің дұрыс болмай тұрғаны. Әйтпесе қазақ тілі тұрмақ, басқа ұлттардың тілі мен мәдениетін дамытуға да бөлініп жатыр емес пе. Менің тағы бір айтарым, біздің бала күніміздегі секілді қазақтар ақжарқындығынан айырылмаса, ниеті тарылмаса деймін. Сыртқы күштерге бой алдырмай, өзіндік болмысын сақтап қалса деймін. Несіне жасырамыз, бүгінгі қазақ Моңғолиядан келгенді – моңғол, Қытайдан келгенді – қытай, ал Өзбек елінен келгенді өзбек дейді. Осы жаман әдеттен айырылса деймін. Кезінде қазақтар еліне жер аударылып келген кез келген ұлт өкілін құшақ жая қарсы алды емес пе? Егер біз ұрпақ тәрбиесін жолға қоя алсақ және осы олқылықтарды жеңе алсақ, соның өзі үлкен жетістік болғалы тұр. Алла қазағымды бүгінгі басына берген бағынан тайдырмасын. Көп ұзамай қазағым өркениетті елдердің қақ ортасынан өз орнын алсын. Әлемде кез келген елдің халқы бізге қарап қызыға да, қызғана да қарайтын дәрежеге жетсін. Мен үшін одан асқан арман болмас.
Алашқа айтар датым...
Мен қазақ тілінде сайрап жүрген қара нәсілділерді де, француздар мен талай орысты да көрдім. Демек, тілді меңгеру соншалықты қиын шаруа емес қой. Егер біз ана тілімізге құрметпен қарап, басқалардан да осыны талап етіп жатсақ, қазақ тілі мәртебесінің көтерілеріне сенемін. Осы орайда айта кетер жайт – әлі күнге тіл төңірегіндегі түйткілдердің дұрыс шешім таппай келе жатқаны біздің тіл турасындағы талаптарымызды дұрыс жолға қоя алмағандығымыздан деп ойлаймын. Егер дұрыс талап ете алғанымызда, көшелер мен кез келген бұрыштан кездесер қазақ тіліндегі қателіктерден, қазақтардың немерелерін орыс балабақшасы мен мектебіне сүйреуінен арылар едік. Осы орайда барлық жерде тілге қатысты талапты қатаңдататын кез жетті. Бір жағынан, біздің бұл талабымыз шетелдік еңбек мигранттарының елімізге «аяғын тартып» келуіне жол ашар еді. Айта кетер жайт – біз енді ғана қозғап отырған бұл мәселе көптеген елде бар.