Мемлекеттің қаржысына коммерциялық кино түсіретіндерді елді тонаушылар деп түсінемін
Ардақ ӘМІРҚҰЛОВ, кинорежиссер:
– Атыс-шабысқа толы экшн-фильмдерден, америкалықтардың әлемді құтқаруы жайлы жартылай фантастикалық фильмдерінен, сондай-ақ жарнамадан түспейтін актерлер мен режиссерлерден де мезі болғанда, халық керісінше, көзге көп көрінбей кеткен, бірақ қабілет-қарымы биік тұлғаларын іздейді екен. Сіз – «Отырардың күйреуі», «Абай», «Қош бол, Гүлсары» секілді кесек туындылар түсіру арқылы қазақ киносына көп үлес қосқанмен, көріне беруді ар санайтын тұлғасыз. «Қош бол, Гүлсарыдан» кейін көз жазып қалған Сіз қайда жүрсіз? Көрінбеуіңіздің астарында не жатыр? Біз секілді кинодан Сіз де жалықтыңыз ба, әлде бұл дауыл алдындағы тыныштық па?
– Шынымды айтайын, дәл қазір өзіммен-өзім оқшау жатқандықтан, қазақ киносы басынан қандай жағдайларды өткеріп жатқанынан онша хабарым жоқ. Бірақ бұл тыныш жатқан адамды ақпараттың өзі тауып алатын заман ғой, сондықтан, білуімше, бұрын не болса, қазақ киносында әлі де сондай жағдайлар болып жатқанға ұқсайды. Жылт еткен бір ұшқын болды бір кездері. Біз оқуды бітірген тұс тұп-тура қайта құру саясаты, содан кейін КСРО-ның құлауына тап келді. Сондықтан ба, бізге ешкім бақылау жасаған жоқ. Біз де сол себепті бар ынтамызбен, құлшыныспен түсірдік. Дегенмен «Отырардың күйреуі» шыққанда, оны көрсетпей тастауға талпыныс жасалды. Себебі ол кезде әлі КПСС-тің Орталық комитеті күшінде болатын. «Ойбай, Отырар тақырыбы қозғалды» деп «Правда», яғни биліктің қолшоқпар басылымы шулатты. Әйтсе де, бағымызға орай, ол билік көп ұзамай төңкеріске ұшырады. Қазір ол заман кеткен, бірақ әлі де «болады, болмайды» деген жазылмаған заңдар бар. Бір адамдар отырады да сценарийді бір шолып, «мынаны түсіреміз, мынаны мүлдем» деп бір-ақ айта салады. Олардың өз қағидалары бар, дауласып ешқашан жеңе алмайсың, себебі олардыкі – заң. Өздеріне тіпті жанрлар түзіп алған, айталық, коммерциялық кино, коммерциялық емес кино, халық киносы дегендей... Бұл не, шынымды айтсам, ұқпадым. Қазір Сламбек Тәуекел деген досым бір фильмге кірісті, кәрістердің осында депортациялануы жайлы болса керек, мен, мәселен, халықтық кино деп соны атар едім. Бірақ, меніңше, киноны бұлай үш-төрт түрге емес, сапалы және сапасыз деп екіге ғана бөлу керек сияқты. Бір түсінбейтінім, бізде мемлекеттің қаржысына коммерциялық кино түсіреді. Бұл не сонда? Меніңше, бұл – басынғандық, басқаша оның түсіндірмесі болуы мүмкін емес. Мемлекеттің киноға бөлген қаржысымен кез келген бизнесті бастап кетуге болады әрі қайтарымын талап етпейді. Сондықтан мен бұл әрекетті тонау деп түсінемін.
Бізде болмашыға тыйым салады. Мысалы, француздар не орыстар, әйтеуір басқалар өздеріне өздері күле алады, сондай кинолар түсіре алады. Ал бізде оған рұқсат жоқ. Бізде тіпті адамдар арасындағы қарым-қатынастың өткір мәселелері жайлы түсіруге болмайды. Мысалы, кезінде мені «Абай» фильмінде «Тоғжанды жалаңаш көрсеттің» деп жауып тастады. Оның түсіндірмесі ретінде Абайдың Тоғжанға арнаған өз өлеңі оқылса да болмады. Менің түсіргенім Абайдың өлеңінің қасында түк те болмай қалады. Ол «Тар төсекте төсіңді, иіскер ме едім жалаңаш» дейді. Абай солай айтса да, бізге оны көрсетуге болмайды екен. Қырғызстанның елшілігі шақырған соң апарып көрсетсем, бір әйел шықты да: «мынау не деген сұмдық, тыйым салып, көрсетпей тастау керек!» – деп айғайға басты.
– Сонда да сіз қырғызға өкпелеген жоқсыз, қайта Шыңғыс Айтматовтай қырғыздың әлемге танылған жазушысының туындысына кино түсірдіңіз. «Қош бол, Гүлсары» сондай бір адам жанын тебірентерлік кино болды. Ащы да болса шындық, қырғыз ағайындарға Айтматов тек тірі кезінде атақ алып беру үшін керек болған секілді, себебі көзі кетіп еді, не ол кісінің атындағы оқулар өтпейді, не шығарма жазылған жоқ, сондықтан сіздің киноңыз үшін айыр қалпақты ағайындар алғыс айтуға тиіс. Ондай алғысқа ие болдыңыз ба?
– Айтса, айтып жатқан шығар, бірақ мен ол үшін жасағаным жоқ. Ал енді адамды көзі кеткен соң ұмыту деген пендеге тән әдет секілді. Сондай-ақ заманға байланысты тұтыныс та өзгеріп тұрады. Айталық, сіз бен біздің буын үшін Айтматов сондай күшті сұранысқа ие болды. Қолдан-қолға тимей, жата-жастана оқыдық. Бәлкім, ол жазушының бір арнаға сыймай, кеңестік бұғауды бұзып-жара алғандығынан да шығар. Яғни ол өз дәуірінде аз ғана ұлттан шықса да, алып империяның машинасына қарсы үн қата алған тұлға болды. Ал қазір баяғыдай емес, кез келген ақпаратқа, әдебиетке, фильмге кез келгеннің қолы жетеді. Сондай-ақ бүгінде батыс пен шығыстың мәдени құндылықтарға деген көзқарасы теңесіп, бірдей болып кеткен сияқты. Сол себепті Айтматовтың оқырмандары азайып, «Гарри Поттер» секілді шығармаларды оқитын да оқырмандар пайда болды.
– «Қош бол, Гүлсары» – ауыздығын үзгелі тұрған асау тұлпар туралы шығарма. Сіз содан көрерменге керемет картина түсіріп бердіңіз. Жылқы жайлы түсіруіңізге түрткі болған өзіңіздің осы жылқы шаруашылығымен айналысуыңыз ба, әлде мәселе басқада ма? Сіз киноға өз тұлпарларыңызды түсірдіңіз бе?
– Негізі, мен ол киноны түсіру арқылы өз тұлпарларымды жарнамалауды көздегенім жоқ. Фильмге де тұлпарларымды түсіргенім жоқ, тек басты рөлдегі «Гүлсары» ғана менікі. Онда да ол мен айналысатын тұқым емес. Менің тұлпарларым өте қымбат, асыл тұқымды. Мен таза қанды ағылшын тұлпарларын өсіремін. Үстінің шыбынын қоритын арғымақтарды қалай «бірінші дубль, екінші дубль» деп әрі-бері қумақпын? Олар жарнамасыз-ақ Еуропа мен АҚШ-та бәйгеге қатысып жүр. Мен мұнда өткір бір ұлттық мәселені көтергім келді. Кезінде даланы кезген асау тағы, яғни жылқының арғы аталарын қолға үйреткен біз, яғни қазақтар едік. Біздің ата-бабаларымыздан асқан ол салада мықты шебер болған жоқ. Қазақтың кез келген жырын, ертегісін, өлеңін, аңызын алсаңыз, тұлпар жайлы айтылмаған тұсы жоқ. Бірақ бүгінде біз атбегіліктен әлемнің ең соңында қалып қойдық. Ең өкініштісі, оған жаны ауырып, жылқыны қолға алып жатқан ешкім жоқ, ешкімде ондай құлшыныс байқалмайды. Тіпті, меніңше, Ауылшаруашылық министрлігінде жылқы шаруашылығынан хабары бар адам жоқ секілді. Бұл жерде мен жылқыны етке айналдыруды айтып тұрғаным жоқ, оны кез келген қазақ біледі. Менің айтып тұрғаным – атты баптап, тұқымын асылдандыру мәселесі. Бізде жастарды мұнай, қаржы, экономика, құқық салаларына мамандандырып жатыр, себебі оны қажет санайды, ал жылқы шаруашылығын қажет деп санамағандықтан, ол салада маман жайлы тіпті ойланып жатқан бірі жоқ. Мен өзім бала күнімнен жылқыға құмар болып өстім, сондықтан мүмкіндігім келген шақта адамға сондай бір рахат сезім сыйлайтын кәсіпті дамытуға өз үлесімді қосуды көздедім. Кино жайлы айтып, жылқыға кетіп қалды дер біреулер, бәлкім. Бірақ кино тек құр жылтырақты түсіре бермей, бірауық елдің, ұлттың өткір мәселесін көрсете білуі тиіс қой. Мәселен, медицинамыздың да осалдығы – ең бір өзекті мәселе. Осымен он бес жылдың жүзі боп қалды, дәрігерлер маған әлі дұрыс диагноз қоя алмай жүр. Мен секілділер елімізде миллиондап табылатынына көзім анық жетеді. Яғни бізде қай салада болмасын, кәсіби мамандар жетіспейді.
– «Қош бол, Гүлсарыны» түсіруге қанша қаржы кетті, ол өз шығынын өтеді ме?
– Ақиқатын айтсам, ол киноның бюджеті 200 миллион теңгені құрады. Ал прокатының тағдырын мен білмеймін, бірақ еліміздің әр түкпірінде тұратын таныс, туыс, достарыммен ұшырассам да, барлығы көріпті. Елімізден тысқары жақта көрсетілді ме, ол жағына да қатты көңіл бөлгенім жоқ, әйтеуір оның Иранда өткен бір байқауда жүлдеге ие болғанын өзім интернеттен білдім.
– Американың қай фильмін алсақ та, жер жаһанды қатерден құтқарушы, тіпті төніп келе жатқан «ақырзаманның» өзіне тойтарыс беруші америкалықтар болып шығады. Ал біз, керісінше, қазақты бейшара, кедей етіп көрсетуге құмармыз. Неге біз өзімізді-өзіміз артқа тартамыз, неге одан да рухымызды көтеретін кино түсірмеске?
– Мен АҚШ-та бірнеше мәрте болдым, сонда халқының рухына расында тәнті болдым. Әнұраны шырқалса, еңбектеген сәбиінен еңкейген қартына дейін шын пейілдерімен, жан жүрегімен қосыла шырқайды. Мүмкін, ол ондағы ғасырлар бойғы идеологиясының жемісі шығар. Бізде ондай идеология жоқ қой. Ешкім сондықтан қаһарманды керек те етпейді. Сіз өзіңіз бір сәтке елестетіп көріңізші, бір қазақ бүкіл әлемді апаттан құтқарса. Комедия болмаса, ондай киноға ешкім де сенбейді, бірінші боп қазақтардың өзі сенбейді. Ішін басып күлер, сіз оны айтасыз. Егер ержүрек қаһарман туралы айтсақ, ол америкалық Терминатор секілді героймен теңдесетін дәрежеде болуы шарт. Олай болмаса, сіз мені ешқандай да кинотеатрға сүйреп кіргізе алмайсыз. Бұл – шындық. Сондай-ақ ол фильмге, айталық, Брюс Уиллис емес, Ардақ Әмірқұлов түсті десеңіз, ешкім де көрмейді оны, мен сізге оған кепілдік бере аламын. Бұдан шығатын қорытынды қандай? Демек, қазақ киносын жұрт көрсін десек, онда кейіпкерлерді Брюс Уиллистің не Брэд Питтің деңгейіне жеткізу керек!
– Бұрын көркем дүние түсірушілер Өнер академиясын, Мәскеудің атақты ВГИК-ін бітіруі керек деген қатаң бір талап болды. Ал қазір киноны кім көрінген түсіретін болып алған жоқ па, қалай ойлайсыз?
– Қашан да өзі солай болған. Өкінішке қарай, киноға келгенде бәрі білгіш. Сценарист жазады, актер ойнайды, оператор түсіреді, бітті, түк қиындығы жоқ дейтін шығар. Сондықтан соны ұйымдастыра алған адам режиссер болады да шыға келеді. Соған орай, қазір кино түсіретін техника да баршаға қолжетімді болып кетті. Әйтеуір бір кезде «Жаралы сезім» деген бір дүние шыққанда, қоғамда шу шыққанын білемін. Киноға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын, бұрын аспаз болған шымкенттік біреу қарапайым камераны алған да, кино түсіре салған. Қазір басылған сияқты ғой. Әлде көрерменнің де көзі үйреніп, еті өліп кетті ме?.. Сол себепті, меніңше, ендігіде киноны кім түсіретіні маңызды емес, қандай кино түсіреді, мәселе сонда!
– Ендеше, бізге дәл қазір қандай кино керек?
– Қандай тақырыпты қозғаса да бәрібір, бастысы, қазақ киносына «ақыл» керек. Себебі біз тап бүгін америкалық фильммен, тіпті бергі жағындағы Ресей киносымен бәсекелесе алмаймыз, тіпті шаңына да ілесе алмаймыз, оны мойындау керек. Бұл жерде де мәселе тек кино түсірушілердің жетіспеушілігінен, басқадан емес, бізде көрермен, әлеуеті жоғары қауым жетіспейді. Біз – өте аз халықпыз. Сол себепті де Ресейдегідей көлемді қаржы жұмсалған жобалар бізде ақталмайды. Кинотеатрларымыз да аз. Оларға бақылау жоқ. Сондай-ақ фильмдердің басқаша жолмен, яғни қарақшылық арқылы таралуына тыйым жоқ. Осындай жағдайларға байланысты біз тек авторлық кино ғана түсіре аламыз. Себебі соны ғана біздің қоғам көтере алады.
– Осы авторлық кино дегенде, бізде бейне бір автор тек өзі үшін түсіріп, көрермен қалай қабылдайтынына мән бермейтін секілді көрінеді, расында солай ма?
– Білесіз бе, авторлық кинода да сәтсіздік деген болады. Коммерциялық болсын, басқа болсын, барлығында белгілі бір мөлшерде сәтті жағы, сәтсіз тұсы кезектесіп ұшырасады. Егер әлемдегі барлық киноны алсақ, солардың ішінде нағыз тұтынысқа иелері небары 10 пайызды ғана құрайды десем, өтірік емес. Әлемдік кино осындай күйде болғанда, қазақ киносы одан асып қайда барсын? Бұрындары біз жылына төрт кино түсірсек, соның бірі сәтті шықса, сол да біз үшін бақыт болатын. Және бұл, шыны керек, тек киноның басындағы ғана жағдай емес қой, телеарналарымыз жетісіп тұр ма? Бірақ біз неге солар жайлы айтпаймыз?
– «Халқымыз аз, кішкентай ғана елміз» дейсіз. Онда сіз, үлкен тұлға, неге еліңізде тұрмайсыз? Неге біздің көптеген өнер адамдарымыз, тұлғаларымыз мұнда ел-жұрты рухани, мәдени жағынан қиын жағдайда тұрғанда, шетелге кетіп, сонда шалқып өмір сүреді? Кетпес бұрын неге ең болмағанда жоғары жаққа еліміздің өнер жағдайын айтып, ашық хат жазбайды? Әлде елге деген өкпесін солай үндемей кету арқылы білдіргілері келе ме?
– Өзгелердың неге кетіп жатқанын түбегейлі түсіндіру мүмкін емес, себебі әркімнің өз себебі бар. Қазір мен олар жайлы бірдеңе дер болсам, сыртынан сыбағандық болады. Бірақ білетінім, жалпыға ортақ проблема – ақша. Бір жаманы, бізде елде жүрсең сыйың болмайды да, елден кетіп, содан соң сыртта жүріп жақсы туынды жасасаң, сосын барып өзіміздікілер саған жақсы ақша ұсынып, шақырады. Сондықтан, меніңше, кетіп жатқан адамдар тек ақша үшін ғана емес, өз бойындағы дарынын, өз мүмкіндігін көрсету үшін кетуге мәжбүр болатын сияқты. Ал өз басыма келсек, мен ешқайда кеткенім жоқ, осы Алматыда өмір сүремін. Тек жеке бизнесіме байланысты шетелге жиі шығатыным болмаса. Үнсіз жатқаным – кетіп қалғаным болмаса керек. Сіздер ойлағандай мен астамсып кеткенім жоқ. Өмірді сіздер қалай сүрсеңіздер, мен де солай сүремін. Бәлкім, өз алдыма жеке іс, жеке кәсібім болғанға «асып-тасып кетті» деп ойлайтын шығарсыздар? Білгілеріңіз келсе айтайын, мен, негізі, шығармашылықпен айналысуды армандаған адаммын. Ал енді жақсы тұрмысты, жайлы өмір кешуді аңсамайтын адам жоқ шығар. Бірақ менің қалауым тек ол ғана емес, қазір де өзгерген жоқ. Тек бізде шығармашылықпен айналысу өте қиын. Біріншіден, бізде бәсеке жоқ. Сондықтан қарқын да жоқ. Әңгіме мен жайлы болғандықтан айтарым, ВГИК секілді жоғары оқу орнын бітірген кәсіби режиссер екенім рас. Оны және білетіндер көп. Сондықтан егер менің мүмкіндігім, менің шығармашылық қабілетім қажет болса, шақырсын, мен қашанда әзірмін.
– Ал егер ешкім шақырмаса ше? Себебі «Қазақфильмде» сізсіз де кино түсіргіштер жетерлік, оларға қайта сіздің жырақта жүре бергеніңіз керек шығар. Сіз сонда «қашан мені шақырады?» деп күтіп жата бересіз бе? Бәлкім, осылай жатқаныңыз өзіңізге ұнайтын шығар, бірақ көрерменді неге бір сәт ойламайсыз? Ең болмаса солар үшін келіп, өзіңіз бір бастама көтерсеңіз болмай ма?
– Менің қолымнан не келетінін, нендей дүниелерді жасағанымды «Қазақфильм» жақсы біледі, ел басындағы азаматтар да біледі. «Қош бол, Гүлсарыны» бітіргенім кеше, әрі кеткенде екі жыл болды. Сондықтан мен өзімді «ешкім шақырмай қояды-ау» деп емес, керісінше, «шақырып қалады-ау» деп қорқамын. Көп ұзамай жұмысқа кірісуге тура келетін сияқты.
Алашқа айтар Датым...
– Негізі, заман алға жылжыған сайын біздің мәдениетіміз дамып, көтерілу керек болса, меніңше, бізде, керісінше, құлдырау байқалатын сынды. Мені алаңдататын басты мәселе осы болса, екіншіден, біздің қоғамымызда екіге жарылу құбылысы бой көтеріп, сол екі топ күн өткен сайын бірінен-бірі қатты алшақтап бара жатқандай. Мәселен, «шала қазақтар» мен «нағыз қазақтар» секілді. Өзім сол шала қазақтың бірі екенімді жасырмаймын. Бірақ солай екен деп, мені көзіме шұқып, кеудемнен кері итеру дұрыс па? Сондай-ақ тағы бір дабыл қағарлық мәселе – бүгінде тарихты мойындамайтын, жоққа шығаратын да адамдардың пайда болғандығы.