Мектеп бағдарламасына «Тұлғатану» деген пән енгізу керек

Қали СӘРСЕНБАЙ, «Алматы ақшамы» газетінің бас редакторы:

– Қали аға, оқырман қауым сізді қарымды қаламгер ретінде жақсы біледі.  Руханият мәселелерін қозғай отырып, үнемі ел назарынан тыс қалған жайттарды жазуға талпынасыз. Еленбей жүрген, тіпті ұмыт қалған тұлғаларды түгендеуге тырысасыз. Жалпы, ұлт мәдениетіне, оның алтын бастауында тұрған айтулы тұлғаларға деген ынтықтығыңыздың сыры неде?   
– Өнер, мәдениет деген – жалпы, қиын тақырып. Оны әркім өзінің өресі, түсінігі жеткен жерге дейін жазады. Елдің бәрінің жоқтаушысы бола бермейді. Сөй­тіп, өмір­ден өткен айтулы тұлғалардың кейбірі ұмыт қалып жатады. Өйткені ар­тын­­да жана­­шыр ұрпағы, не бір дұрыс шәкірті болмауы мүмкін. Бірақ солай екен деп, оларды ұмытып кетуге, ұрпақ жады­нан сызып тастауға болмайды ғой. Бұл тұр­ғыда көп нәрсе айтуға болады. Мы­салы, қазақ­тың тұңғыш кәсіби скрип­кашысы Әйткеш Толғанбаев деген кісі болған. Соғыс кезінде немістердің қолына түсіп, өмірі тұтқында өткен. Ол кезде тұт­қында болған адамдарға көзқарастың қандай болғаны белгілі ғой. Сол Әйткеш елге келгеннен кейін Ғазиза Жұбанованың арқасында әупірімдеп, кон­серваторияға әрең жұмысқа тұрған. Мен ол кісіні біл­мейтінмін. Бір күні Өзбекәлі Жәні­беков­тен сұхбат алуға барсам, сол кісі туралы жа­зыл­­ған «Исповедь судьбы жес­то­­кой» де­ген кітап оқып отыр екен. «Мен қаншама қызметте істедім, қаншама нәр­сені білем деймін. Тіпті қаншама жыл Мә­дениет министрі болдым! Бірақ өмірде мы­нан­дай қазақтың бар екенін ешқашан естіген де, білген де емеспін…» деп, Өзағаң әңгімесін сол кітаптан бастады. Бір күнге сұрап алдым да, оқып шықтым. Шынымен де, тағ­­­дыры өте қиын болған адам екен. Содан «Бұл енді қайда?» деп іздестірсем, өз үйімнің маңайында тұратын болып шық­­­­ты. Тауып алып сөйлесіп, «Егемен Қа­зақ­­станға» «Қазақтың Паганиниі» деген үлкен эссе жаздым. Ескерусіз қалып жата­тын осындай адамдар көп қой.  «Балмұз­дақ», «аялдама», «көрермен», «оқырман» деген сияқты мың жарымнан астам сөзді қазақы ұғымға сай, тілге жатық етіп, тама­ша  баламасын тапқан Ісләм Жарыл­ғапов деген кісі болған. «Алматы ақша­мына» келгеннен кейін мен сол кісіні жан-жақты  зерттеуді Өтеш Қырғызбаев деген журна­лис­ке арнайы тапсырдым. Сөйтіп, ол ақырында «Ісләм Жарылғапов» деген кі­тап жазды.
– Сондай кісілерді елеп-ескеруден біз не ұтамыз? Немесе айтулы тұлғаларға жоқшы болу қандай мақсаттан туындауы тиіс?        
– Біріншіден, бұл елге керек. Шын­дығын айтқанда, бүгінгі жастар кімнің кім екенін білмейді. Қазір кейбір жас журна­лис­­терге «Оралхан Бөкей туралы мате­риал дайында» десең, «Маған сол кісінің ұялы телефонын бересіз бе?» дейді. Сонда күні кеше өмірден өткен Оралхан Бөкейді білмей тұрған адам, Ісләм Жарылғаповтың кім екенінен хабардар деп ойлайсыз ба?.. Бұл – бір жағынан, олардың кінәсі де емес, негізінен, оқыту процесінде кеткен кем­­­­ші­ліктер. Мысалы, Ісләм Жарыл­ғапов­ты алатын болсақ, кезінде бір өзі бүкіл Тер­мин­­комның жұмысын атқарған адам ғой. Ал енді сондай кісілер неге ескерусіз қалуы керек?  Олардың елге сіңірген еңбе­гін жұрт­шылық білмесе, содан тағылым ал­ма­са, жақсы істер қалай жалғасын таба­ды? Өткенді білу арқылы жастардың ал­ды­нан мүлде жаңа әлем ашылуы мүм­кін. Бүгінгі тұлға ертең ұмыт қала берсе және тарихты әркім өзінің келген жерінен бас­таса, ол қандай тағылым болады?..
– Дегенмен бұл тұрғыдан келгенде, еренсіздеу екеніміз рас қой. Жақсының қадірін білу, өткенге құрмет деген нәрселерді соншалықты құнттай бермейміз. Қалай ойлайсыз, қазақ тумысынан осындай ма, әлде бұл жүре қалыптасқан әдет пе?
– Қанына сіңген нәрсе деп айтуға бол­мас. Өз басым «бұл – жүре қалып­тас­қан әдет» деп ойлаймын. Яғни өзін-өзі сый­­ламайтын, өзін-өзі қадір­лемейтін се­бе­­бі –  қазақ неше түрлі дәуірлерді бас­тан ке­шір­ді. Соның ішіндегі ең сорақысы – ке­ше­гі ке­ңес­тік тоталитарлық кезең болды. Бірақ қазір жұртта сол кезеңге деген бір сағыныш бар. Неге? Меніңше, бұл – тұр­мыс­­тық жағ­дайдың нашарлауы сал­дары­нан болып жатқан жайт. Ал жалпы жүйе­ні сағынудың қажеті жоқ. Денсаулық сақ­тау, оқу-ағарту салалары бойынша оның көп­теген жақ­сылықтары да болды. Деген­мен ұлттық мәсе­леге келгенде көп нәрсені тұ­йық­тап тастады. Қазақтың бойындағы бір-бірін жақ­сы көру сезіміне де тап сол ке­зеңде нұқсан келді. Мысалы, «Абай жо­лын» жаз­ғаны үшін ғана М.Әуе­зов ке­зін­де не көр­меді?! «Байшыл», «фео­дал­шыл» деген же­леу­­мен, басы бәлеге қала жаздаған жоқ па?! «Абай солай деді» екен деп, қаншама уақыт бойы «Қазақтың жауы – қазақ» деп ұрандап келдік. Рас, Абай­­­­дың заманында солай болған да шығар. Бірақ ол басқа уақыт қой. Қалай болған­да да, бір кезде қалыпты нәрсе бо­лып көрін­ген осы сөз, қазір қабыл­дан­байды. Қазақ бір-бірі туралы дұрыс әңгі­мені енді-енді айта бастады…
– Сіз күні бүгінге дейін ұлт жан дүниесінің жаршысы іспетті – өнер, әдебиет, мәдениет мәселелерін зерттеп, зерделеп келесіз. Осы ретте, өзіңіз қалай ойлайсыз, қазақ – жалпы, қандай халық?
– Қонақжайлылығы өз алдына, бұл –  өте кешірімшіл және ұмытшақ халық. Кешегі өкпесін бүгін ұмытып кетуге бар. Мысалы, қазаққа кім қиянат жасамады? Әріге бар­май-ақ, қазақты қынадай қыр­ған ке­шегі 1932, 1937 жылдарды алайық­шы. Басқа халықтарға қарасаң, кез келгені өзінің көр­­ген қорлығын, зор­лық-зомбы­лығын айтып зарлап, өткенге топырақ ша­шып жатады ғой. Қазақтың көрген құқайы со­лар­­дан әл­­денеше есе асып түсуі мүм­кін. Бір­­ақ соған қарамастан, ол та­рихқа байып­пен, кешіріммен қарап отыр.
– Тура сол кешірімшілдігі оның кемшілігі емес пе?
– Әрине, кемшілік деп те қарауға бо­лады. Бірақ меніңше, кешірімпаз халық, ол – жалпы, дұрыс халық. Қазақтың өзім жақ­­­сы көретін бір мақалы бар: «Жақсы­лық­қа жақсылық – әр кісінің ісі, жаман­дық­­қа жақсылық – ер кісінің ісі» деген… Міне, қазақ – жамандыққа жақсылық жа­сап келе жатқан халық. Қарап отырсаң, Қа­зақстанда қазір бүкіл дүниежүзінің ұлт пен ұлысы жүр. Ши шықса, осындай жер­ден шығатын еді. Ынтымақ пен бере­ке-бір­­­ліктің, тыныштықтың сақталуы­на билік­тің де ықпалы бар шығар. Бірақ ең әуелі,  бұл –  қазақтың арқасы! Әу бастан-ақ еш­кім­ді маң­дайына шертіп көрмеген халқы­мыз күні бүгінге дейін сол кеңпейілділігінен айны­май отыр. Байқауымша, еліміздегі өзге ұлттарда да қазір бір түсіністік қалып­тасып, осы қазақтың төңірегіне топтасу ниеті ояна бастаған сияқты. Меніңше, түбі соған барады. Қазақтың тілі де, мәдениеті де, өнері де осы жерде толық үстемдік құрады. Себебі заңдылық солай. Елдің, жердің киесі деген болады. Ол бәрібір жібермейді. Осы арадағы бір мәселе – қазақ­тың әлі де патриоттық сезімі оянбай жатыр. Бізге соны ояту керек, соны кү­шейту керек.
– Оны оятудың, күшейтудің жолы қандай?
– Мен бір ғана жолын айтайын. Мы­салы, «Бұл – сенің қалаң, сенің елің, сенің жерің» деп, газетіміздің соңғы бетіне біз ылғи да небір әдемі көріністер береміз. Неге? Осының бәрі адамның санасына сіңе беруі керек. Өзінің еліне, жеріне, Отанына деген сүйіспеншілік сезімі әр адам­­ның бойында бала кезінен қалып­тасуы қажет.
– Ал өнер мен әдебиет, мәдениет ше? Сіздіңше, осы мақсатқа қызмет ете отырып, ол нені ескеруі тиіс?
– Жалпы, өнер, әдебиет, мәдениет – елдің деңгейін көтеретін нәрсе. Мысалы, театрда схематизмнен ада, өте тың, кере­мет спектакль қойылып, жұрт соған жап­пай барса, қаншама көрерменнің талғамы артады. Кинода да солай. Кезінде, 90-жыл­­­­­дары Батыстан порнографиялық фильм­­­­­­дер, боевиктер, сериалдар қаптап келді. Жұрттың бәрі қырылып көрді. Қазір соларға бұрынғыдай құмартпайды, тіпті жалықты. Өйткені деңгейі өсті. Көрер­меннің бүгінгі талғамына сай дүниелер түсірудің орнына, біз, керісінше, боевикке енді бет бұрып жатырмыз. Қазір мысалы, телеарналардан «Қазақфильмнің» жа­қын­да түсірілген «Братья» деген боевигі жар­­на­­малануда. Мейлі, қарсылығым жоқ, он­дай киноларды да түсірсін, көрсет­сін. Бірақ  бүгінгі көрерменге өзінің ой-өрісін те­­рең­­­дететін, рухани әлемін байы­та­тын фильм­дердің көбірек қажет екенін ұмыт­пауымыз керек.
Мемлекет өзі әр буын келген сайын өзгереді. Оның сапалық көрсеткіші де дәл сол толқынның деңгейіне байланысты бо­лады. Мысалы, қазір Әбілхан Қастеев­тің, Шәмшінің, Нұрғисаның кім екенін білмей­тін оқушылар бар. Осындай жағ­дай­да ұлтымызға не қажет? Меніңше, «өнер, жал­пы, мәдениет ұлттың деңгейін көтере­тін, талғамын жоғарылататын дү­ние­­­лер ту­ғы­зуға ден қоюы тиіс» деп ойлайсың. Бірақ қарасаң, баяғы қантөгіс – тапа тал түсте пышағын біреуге сұғып алып, сорға­лаған қанды етігінің қонышына сүртіп тұр­ғандар кілең…
– Өзіңіз айтпақшы, әр буын келген сайын құрылым да, ұғым да өзгереді. Мүмкін, мәдениетте де солай болуы керек шығар? Мысалы, Әбілхан, Шәмші, Нұрғиса мұралары – кешегі күннің игілігі, яғни олардың бәрі – сіз бен біздің буынның тұлғалары. Сол сияқты, бәлкім, бүгінгі буынға да басқа мәдениет, басқа тұлға керек шығар?
– Мәселе мазмұнда десең, ол – бас­­­қа әңгіме. Ал «бүгінгі буынға басқа тұл­ға керек шығар» деуге болмайды. Анау Құр­манғазы, Дина, Тәттімбеттерге бар­май-ақ, бер жағын айтсақ, күні кешегі Шәм­­­ші, Әсет, Әбілахаттар қай толқынға да қажет. Қазақ «қазақ» болып тұрғанда, олар мәңгі жасай береді. Ортасынан оза шығып жатқан бір жарқын тұлға жоқ бү­гінгідей уа­қытта, мысалы, жастар кімге табынады? Біреуге табынған күнде де ол бәрі­бір Шәмшінің немесе Мұқағалидың биігінде бола алмайды. Төлеген айтқан­дай, әркім өз биігінде өледі.
Айналып келгенде, бәрі мектепке тіре­леді. Жалпы, біздің мұғалімдерде ізденіс жоқ. Баяғыда өзімізге әдебиеттен Перне­бай Дүйсенбин деген кісі сабақ берген. Әдебиет сабағында үстелдің үсті музы­ка­лық аспапқа толып кететін. Домбыра, қо­быз, сыбызғы, күйтабақтың түр-түрі, несін ай­­тасың, сол кісі әдебиетті, мәдениетті бізге солай үйрететін. Кішкентай ғана мек­тептегі қарапайым ауыл мұғалімінен алған сол біліміміз кейін, мысалы, бізге қаншама нәрсеге жол ашты! Қазіргі мұғалімдер еш­те­ңе алмай, қоспай, бір сызықтың бойы­мен, әрқайсысы өзінің пәнін ғана оқытады, басқа ештеңемен шаруасы жоқ. Та­қы­рыпты тереңдетіп, жан-жақты әңгіме айтпайды. Осыдан кейін балада қалай қызығушылық оянады? Кімнің кім екенін ол қайдан бі­леді? Жалпы, менің айтарым, мектеп бағ­­дар­­­ламасына «Тұлғатану» де­ген пән енгізу керек. Сонда кешегі буын мен бүгінгі буын­­­ның арасында сабақтастық болады, бірін-бірі дамытады. Өткенді сара­лай оты­рып, жастар қабылдайтынын қабыл­дай­ды, үйренетінін үйренеді. Тұл­ғаны тану деген  – шын мәнісінде, ұлтты тану деген сөз.
– Ал ұлттық тұрғыдан алғанда, бізде назардан тыс қалып келе жатқан тағы да қандай зәру мәселелер бар?
– Қазақтың отбасы құрылымында қазір күрделі қайшылықтар орын алуда. Мы­салы, бір отбасында бірнеше дінді ұста­натын адамдар бар. Менің ойымша, қо­ғамдағы негізгі күштің бірі – дін. Әлем­дегі үлкен қақтығыстарды алып қарасаң да, көпшілігіне дін себепші болған, тіпті әлі күнге дейін солай. Ал әлгіндей отбасы­ның мүшелері қалай қазақ болады? Қалай ұлтқа қызмет етеді? Осыдан біраз уақыт бұрын бір ағамыз бүкіл отбасымен криш­наит болып кеткен бір қазақ азаматын ата­ды, өзі – Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты!  Сондықтан бүгінгі таңдағы ең зәру мәселе­лердің бірі де осы – дін мәселесі. Осы орай­да мен «Еліміздің мықты дін­тану­­шылары неге әр жұма сайын жоғары оқу орындарына барып, діни дәріс оқы­майды екен?» деп ойлай­мын. Мұндағы мақсат – жұрттың бәрін таза тақуа ғып жі­беру емес, әрине. Бірақ ислам дінінің құді­­ре­тін, қағидаларын, негізгі ұстынын өскелең ұрпаққа жатпай-тұрмай ұғын­­­­ды­­­­­­руы­­­­­мыз керек. Мұндай тәрбие тіпті мек­тептен басталуы тиіс. Өйткені дін кеткен жерде діл де кетеді, тіл де кетеді. Дінін ұмыт­қан адам бәрін ұмытады.
– Жаңағы өзіңіз айтқан Мемлекеттік сыйлық лауреатының өзге дінге өтуі ислам дінінің артықшылықтарын білмегендіктен бе, әлде біле тұра мойындамағандықтан ба? Қалай ойлайсыз?
– Менің түсінігімде ол адам, жалпы, иман­­­сыз болуы керек. Тұрмыстық игілік­терді көксеп, пайда қуып кеткен болуы мүм­­кін. Мысалы, өзге дінге тартқанда да жай тартпайды, қыруар ақшамен, басқа­мен қызықтырып тартады ғой. Әу баста Құ­дай иман бермегеннен кейін ондай адам­­дар адасуға бейім тұрады ғой. Мұн­дай­­да «әркімнің санасына берсін» деп тіле­­­ген­нен басқа не дейсің енді?
– Осыдан біраз бұрын өзіңіз бас болып, «Алматы ақшамында» «Домбыраға ескерткіш қою керек» деген мәселе көтердіңіздер. Бұл да әлдебір зәруліктен туған жайт па?
– Қарап тұрсаң, шетелде ит пен құсқа да ескерткіш қояды. Анау Балтық жаға­лауында халық әніне тұрғызылған ескерт­кіш бар. Ұшып бара жатқан аққулар бей­не­ленген. Әлгіні көріп, ішпей-жемей-ақ, ән салғың келеді. Ал енді қазақта дом­бы­ра­дан киелі не бар? Анау ер Түріктің зама­нын, қағанаттар кезеңін айтпай-ақ, хан­дық дәуірден бергі 500 жылдық та­­­рих­­ты алып қарайтын болсақ та, бүкіл халық­тың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған жан серігі осы домбыра емес пе? Кешегі өткен ба­тыр­­лар мен ақындардың қан­жығасында әр уақытта домбыра жүрген. Қазір, мы­салы, қазақтың бес мың күйі бел­гілі. Ал бес мың күй деген – бес мың жыл­дық тарих деген сөз! Сондықтан дом­быра­ға ескерткіш орнату – тіпті күн та­­­ла­­­­­­бын­­­дағы мәселе.
– Орнатылған күнде де соның дәл Балтық жағалауындағы ескерткіштей әсерлі болып шығатынына сенесіз бе? Жалпы, неге бізде ескерткіш орнату мәдениеті төмен? Бұл талант­сыздықтан ба?
– Талантсыздықтан, құнтсыздықтан, ең бастысы, намыссыздықтан... Шынымен де, біздің ескерткіштердің бәрі стандарт, құдды бір адамның қолынан шыққандай... Әсілі, ескерткішті көргенде жұрттың есі шығып кетуі керек қой. Яғни өте әсерлі бо­луы керек. Мысалы, Салауат батырға баш­құрт­тар қандай ескерткіш қойды! Жар­қа­бақ­тың басында жүгенсіз, дымсыз, те­­ңіз­ге ұмсынып тұрған атқа қарасаң, тура теңізге секіріп кететін сияқты. Қандай еркіндік! Ескерткіш бүкіл елдің символы іспетті болуы тиіс. Мысалы, Алматының апортына қандай ескерткіш қоюға болар еді? Рас, Көктөбеде тұр, бірақ айтарлықтай керемет емес. Ал апорт деген – Алматының паспорты ғой! Мысалы, Кеңес үкіметі ке­зінде үш апорт берсең, Мәскеудің ең мық­­ты қонақ­үйінің администраторлары жү­гіріп жүріп орын тауып беретін. Әлі есім­де, студент кезімізде КазГУградтағы арық­тар­мен өз-өзінен алмалар ағып ке­ле жата­тын. Үлкендігі тура баланың ба­сын­дай. Біреуін жеп алсаң, ет жегендей бо­лып, күні бойы кекіріп, тісіңді шұқып жүретінсің. Қазір жоқ қой сол апорттар. Бәленбай гектар жердің алма бағы оталып кетті. Не­гізі, бәріне ұлттық мүдде, ұлттық көз­қарас тұрғысынан қарамаған жерде бәрі­бір еш­теңе шық­пайды...

Датым!
...Мектеп бағдарламасына «Тұлғатану» деген пән енгізу керек. Сонда кешегі буын мен бүгінгі буынның арасында сабақтастық болады, бірін-бірі дамытады. Өткенді саралай отырып, жастар қабылдайтынын қабылдайды, үйренетінін үйренеді. Тұлғаны тану деген – шын мәнісінде, ұлтты тану деген сөз…