Кітап – кітапханашылардың ғана емес, ұлттың мәселесі

Роза БЕРДІҒАЛИЕВА, ҚР Кітапханашылар қауымдастығының президенті, Астана қаласындағы ҚР Ұлттық академиялық кітапхананың директоры:

– Роза Аманғалиқызы, елімізде бірнеше жыл қатарынан «Бір ел – бір кітап» акциясы жүріп жатыр. Ұлттық тұтастығымызға бастайтын ұлы тұлғаларымыз­дың кітаптарын бір мезгілде бүкіл ел болып оқу деген – тамаша идея. Осы идеяны  Қазақстанға енгізген өзіңіз екенсіз. Негізінен, елді осылайша бір кітапқа жұмылдыру қайдан келген идея?
– Жыл сайын әлем елдерінің кітапха­нашылары бір елде бас қосып, конфе­рен­ция өткізіп тұрады. Осы 20 жыл ішінде сол бойынша әлемнің жиырма елінде ірі көлемдегі халықаралық кон­ференция­ларда болып қайттым. Ондағы шешетін мәселелеріміз – кітапханалардың дамуы, жаңа формалары, әдістері, технология­лары.  Мәсе­лен, қазір интернет заманы, соған сай кітапханалар­ды қалай бейім­дейміз, әр ел өз мәдениетін сақтап жатыр ма, элек­тронды кітапханаға кіре ала ма, болмаса онда тек ағылшын тіліндегі кітаптар ғана бола ма деген мәсе­ле­лер көтеріп, солар­ды шешу жолдарын қарас­тырып жүрміз. Әрине, еліміздің атынан барғандықтан, мен де Қазақстан­ның кітапхана жағда­йын, біздің сол салаға енгізіп жатқан жаңа­лықтарымыз жайлы айтуға тырыса­мын. Конференция халы­қара­лық дең­гейде, сондықтан тек ағыл­шын тілінде өтетіндіктен, тіл үйренуі­ме тура келді. 2006 жылы сондай кезекті бір конферен­цияда АҚШ кітапханашы­лары атынан келген өкіл өздерінде «Бір ел – бір кітап» акциясы жүріп жатқанын айтты. «О, мынау бізге де керек екен, біз де осылай ел болып бір кітап оқысақ» деп, мен оны елге келісімен қолға алдым. Әуелгі жылы кімнен бастаймыз деп жан-жақтағы кітапханаларға хат жібердік. Әр жер өз перзенттеріне тартып қызық қыл­ды. Сонан соң олай ештеңе өндіре алма­сы­­мызды біліп, ұйымдастыру алқасын құру­ды жөн көрдік. Оның басы-қасында Фа­ри­за Оңғар­сынова, Әбіш Кекілбаев, Қуа­ныш Сұлтанов, Ғарифолла Есім, Жа­рас­­бай Сүлейменов, Жабайхан Әбділдин секілді ірі қайраткерлеріміз болды. Солар­дың ортақ шешімімен Ұлы Абай атамыз­дан бастадық. Келесі жылы Мұхтар Әуезов­тің «Қилы заманы» болды. Бұл кі­тап­тың өзі, шыны керек, қилы заман­дар­ды бастан өткерді: 1928 жылдан бастап «зынданда» жатты, тіпті көзін жоюға бұй­рық келген. Бірақ, шүкір, жойылмай аман қалды. Сол 2008 жылдың өзінде талай құзырлы орын­дардан «Сіз неге дәл осы кітапты таңдады­ңыз, қазір дағдарыс кезі» деген секілді ақылға қонымсыз сұрақтар келді. Өткен жылы Мағжан ақынды оқысақ, биыл «Бір ел – бір кітап» акциясы бойын­ша Жұбан Молдағалиевты оқып жатырмыз.
– Бір кездері сіз Алматы қаласындағы Ұлттық кітапхананың да басшысы болдыңыз, егер қателеспесем, Пушкин атындағы кітапхананың ұлттық мәртебе алатыны да сол тұста емес пе?
– 1987 жылы Алматыдағы А.С.Пуш­кин атындағы Мемлекеттік орталық кітапхананы басқару ісі маған сеніп тапсырылды. Со­дан 2004 жылға дейін кітапханаға қосқан бір тамшыдай үлесім болса, ол – кітап­хананың ұлттық кітапхана деген мәртебе алуына ұйытқы болуым дер едім. 1931 жылы Қазақстанның астанасы Ақмешіт, яғни Қызылордадан Алматыға көшкен кезде зиялыларымыз «ел астана­сында міндетті түрде ұлттық кітапхана бо­луы керек» деген екен. Кітап­хана құры­лып, оны алғаш Ораз Жандосов бас­­қарады, бірақ кітапхана ұлттық атал­мақ түгіл, сондай ұсыныс жаса­ған арыс­тарымыз түгел «ұлтжанды» деп атылып кетті емес пе? Кітап түгел идеология құра­лы болып, кітапханалар тек сондай марк­систік, лениндік кітаптарға толып кеткені баршаға аян. Көптеген қазақ үшін құнды кітаптар қара құлыптың астында «абақты­ға» қамалды. Солар араға жылдар салып, тек 1987-88 жылдардан бастап оқыр­манға біртіндеп беріле бастады. Осылай­ша Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бізге сол баяғы арыстарымыздың арма­нын орындау мүмкіндігі туды. Бірақ соның өзі кезінде қандай қиын болды де­сең­ші? Қорыққандықтан шығар, көптеген адам­дар қарсы шықты. Бірақ соған қара­май, 1990 жылы біз мақсатқа қол жеткіз­дік. Яғни ең бірінші болып, біз еліміздегі ұлт­тық статус алған мекеме болдық. Міне, осыны мен өз өмірімде жасаған ерлігім әрі ұлтыма тигізген пайдам болды деп есеп­тей­мін. Қазір ұлттық мекемелер көп, шү­кір, бірақ сол кезде мұндай мәртебеге сұрану өз басыңды қатерге тіккенмен тең еді.
– Расында, сол үшін қандай да бір қауіп төнген кез болды ма? Қызметтен кету деген секілді...
– Елдің қарсылығына, арандатушы­лар­дың сөзіне қарағанда, солай секілді көрінді. Бірақ Елбасымыздың шешімі барлығын өз орнына қойды ғой. Сөйтіп, біз Тәуелсіз ел ретінде жаңадан жарғы құрастыруға көштік. Жаңадан кітап қорын қалай толықтыру керек, шетелдерде ша­шы­лып жатқан кітаптарымызды қалай жи­наймыз, қандай кітаптарды қайта басты­руға ұсыныс беру керек дегеннің бәрін тізіп, жарғыға жаздық. Әйтпесе сол кезде кітапхана қорындағы кітабымыздың саны кісі күлерліктей еді. О бастан, бірінші қазақ кітабы шыққаннан бергі кітаптардың саны небәрі 250 мыңдай болса, орыс тілінде 6 миллион кітап шыққан.
– Айтпақшы, кітаптан өзге де көне басылымдардың жағдайы қалай болғаны жайлы айтсаңыз. Олар, айталық, «Қазақ», «Айқап» басылымдары қалай сақталды?
– Олар, әрине, әбден тозып, тіпті ұстауға да жарамайтындай үгіліп кеткен еді. Соларды қалай қалпына келтірерімізді білмей, дал болып жүргенде, бір күні көр­шілес Қырғызстанға жол түсті. Міне, қы­зық, олардың мемлекеттік кітапхана­сын­да бізге ауадай қажет «Қазақ», «Ай­қап» су жаңа күйінде тұр. Сұрап едім, ешқандай да қарсы шарт қоймастан, тегін, түпнұсқаны бере салды. Сонан соң УФА, Қазан, Санкт-Петербург, Омбы, Орынбор­дан біршама қор жинадық. Баспагерлердің өзі кейін бізден сұрап, оларды қайта бас­тырып шығара бастады. Дегенмен мана сөз арасында айтқан үгіліп жатқан қол­жаз­ба, газет-журнал­дар­ды сақтау үшін олар­дың электронды нұсқасын жасау керек бол­ды. Осы мақсат­та біз компьютер, ска­нер сатып алдық. 1937 жылға дейінгі газеттер шежіресін жасап шықтық. Бізде тағы көне күйлер мен тұлғаларымыздың дауыстары жазы­лып алынған пластин­калар бар еді. Соларды сандық жүйеге көшіріп, СD-ға жазып шығардық. Ол 1998 жылы «Қазақ­станның музыкалық мәдениеті» деген атпен жарық көрді. Бізге ол үшін мемле­кеттен ешқандай қаржы бөлінген жоқ. ЮНЕСКО-дан грант жеңіп алдық. Себебі экономикалық қиындықтың тұсы еді. Тіпті коммуналдық төлемнің өзін жар­тылай ғана беретін. Бірақ соған қара­мас­тан, біз кітапханаға жаңа компьютер­лер алып, кітапханашыларды cоған үйреттік. Бірінші компьютерді алып келген кезде күлкілі жағдай болған. Қазіргідей әр адам­ға жеке-жеке қайдан болсын, бөлімдерге бірді-екеуден таратып болып, кабинетіме келсем, артынша бір топ кітапханашылар кіріп тұр. Қолдарында бір тілім хатта: «Біз компьютердің адамның денсаулығына зиян келтіріп, көздің көруін нашарлататыны жайлы білдік. Сондықтан оны біздің бөлім­дерден алып тастауы­ңызды өтіне­міз», – депті. Не күлерімді, не жыларымды біл­мей, таңырқай қарап қалыппын. Бірнеше айдан кейін сол адам­дар «бізге неге бер­мейсіз?» деп таласты ғой.
2000 жылы елімізде «Мәдениетті қол­дау жылы» болғаны естеріңізде шығар, сонда Елбасымыз бізге арнайы келді. Әлгіндей жетістіктерімізді біліп, естіген ғой. Соны өз көзімен көріп, жарты күндей уақытын біздің кітапханада өткізді. Сол кездесуде мен 3 миллион кітапқа лайық­та­лып салынған кітапханада бүгінде 6 миллион кітап барын, сол жағынан тарлау соғаты­нын, жаңа ғимараттың керегін сөз ара­сын­да ескертіп өттім. Мұқият тыңдап алған Елбасымыз үндемей кеткен. Аз ғана уақыттан соң басылымдардан ол кісінің Елордада жаңа кітапхана ашамыз дегенін оқыдым. Оқи сала, біз кітапханашылар «он­да анадай болу керек, мынадай бо­лу  керек» деп, бар білгенімізді отыра қалып жаздық. Содан 2003 жылы минис­тр мені өзінің қабылдауына шақырды. Барып едім; «Елордадағы кітапхананы көтеруге басшылық жасайсыз», – деді. Қуана келіс­­тім.
– Сіз әлем елдерінің кітапханаларын көріп жүрсіз. Солармен салыстырғанда біздің кітапханалар қандай? Әлде тіпті салыстыруға келмей ме?
– Әрине, дамыған елдердің кітапха­налары да сондай бір үлкен идеямен жасалғаны көрініп тұрады. Еуропа елдері Париж, Лондон кітапханалары, әсіресе бізді таңғалдырғаны – Белорусь кітапхана­сы. Осыдан он шақты жыл бұрын Пекинде 18 қабатты ұлттық кітапхана салынды. Арихитектурасы қандай?!. Мұны айтып тұрған себебім – кітапхана о бастан кітап­ханаға лайықталып салынуға тиіс. Ол не деген сөз? Ол – кітап қорын сақтау үшін температурасы, ылғалдылығы,  кітаптарды оқырманға жылдам тауып бере қоятын құрылғы т.б. ескерілген деген сөз. Ал бізде кітапханаға арнайы лайық­талып салынған ғимараттар жоқтың қасы, еліміз бойынша олардың саны онға да жетпейді. Ал қалға­нының барлығы – кітап­ханаға бейімделген жай үйлер. Оқырман залда­ры тар, сон­дай-ақ өрт қауіпсіздігі қарасты­рыл­маған ол жерлерде. Ал кітап жануы үшін бір-ақ шырпы жеткілікті. Қандай құнды дүние болсын бір-ақ сәтте өрт құшағында лап ете түседі. Мысалы, Тәуел­сіздігімізді енді алған тұстағы қиындық­тарда елімізде 21 мың кітапхана­ның 10 мыңы жабылды. Сон­да жан ұшыр­ған кітапханашылар кітап­тарды өз перзент­теріндей далаға тастамай, тар болса да үйлеріне апарып сақтады. Сол кезде сен­сеңіз, Ұлттық кітап­хананың өзіне бір жыл­да жаңа кітап сатып алуға небәрі 3000 теңге бөлетін. Себебі жағдай солай бол­ды, кімге өкпе артар­сың?! Ал қазір, шүкір, жағдай жақсарды, элек­тронды кітапхана жасап жатырмыз.
– ҚР Кітапханашылар қауымдастығы қашан құрылып еді? Оның мақсаты не?
– Қауымдастық 1998 жылы құрылды. Сол тұста тоқырау басталып, еліміздің түкпір-түкпіріндегі кітапхана атаулылар жабыла бастады. Облыс кітапханалары университеттерге, ауыл кітапханалары мектептерге қосылады деген хабар келді. Ал біле білсек, тіпті соғыс кезінің өзінде кітапханалар жұмысын тоқтатқан емес! Майдандағы әскерлердің рухын қанаттан­дыру үшін қайта кітаптар көптеп шығарыл­ды. Осыларды айтып, біз, кітапханашылар, әрине, жай қарап жата алмадық, кітапхана үшін күресеміз деген идеямен съезд құр­дық. Біздің басты стратегиямыз – еліміз­дегі кітапханаларды сақтап қалу, кітап қорын барынша сақтап қалу, заманға сай жетіл­діру, жаңа заман технологияларымен барынша қамту. Осы тұста айта кеткен жөн, ауылда айтарлықтай мәдени ошақ, ол – кітапхана. Елдің жиналатын жері де, кітап оқитын да, яғни рухын азықтанды­ратын жері – сол. Театр, музей, архив т.б мәдени ошақтардың бәрінің диаграм­масын жасағанда, кітапхананың алар үлесі басым шықты. Нақты айтқанда, кітап­хана бүкіл Мәдениет министрлігіне қарайтын мекемелердің 66 пайызын құрап тұр. Демек, дәл қазіргі таңда ауылда кітапхана құрыса – мәдениет күйрейді деген сөз. Бүгінде мамандар өте аз, айталық, жылына үш-төрт кітапханашы ғана шығады. Бірақ, бір қызығы, кітапха­налар жабылып, қыс­қарып, мамандар даярлайтын оқу орын­дары да қысқарып жатса да, қазір кітап­ханашы болғысы келетін жігіттер көбейіп келеді. Бұрын тек қыз-келіншектердің ісі секілді көрінсе, енді жігіттер де кітапхана меңгерушісі болып жатыр. Алайда әлемдік тәжірибеде ұлттық кітапханалардың директорлары бірыңғай ер-азаматтар болып келеді. Ал ол – біле білгенге өте қиын жұмыс, соған сай әр елде ұлттық кітап­хананың дирек­торы деген ол – өте беделді тұлға. Өз басым да бұл ісімнің сый-құрметін бір кісідей көрдім.
– Кітапханашылардың орташа жалақысы қандай?
– Әдетте, ұстаздар мен дәрігерлерді ең төменгі жалақы алатын мамандар дейді ғой. Негізінен, одан да аз айлық алатын кітапханашылар екенін айтар едім. Және де кітапхана қызметкерлеріне тұрғын үй т.б жағынан ешқандай жеңілдік те жоқ. Тек оқуға қабылдар кезде Қыздар педаго­гикалық университетінде қазір оқу ақысын бітірген соң төлеуге аздаған жеңілдіктер жасайтын болыпты. Ол – осы салаға жас­тар­ды тарту үшін жасалған аз да болса жеңіл­дік. Соның өзіне жастар келгісі кел­мепті, келгендерінің өзі бітір­геннен кейін басқа салаларға жұмыс істеп кетіп жатқаны жасырын емес. Ал енді Астанада қазір жаңадан кітапханалар ашы­лып жатыр, оларға түбі мамандар керек қой. Сондық­тан бұл мәселені шешу үшін жала­қыны көтеру арқылы осы сала­ға ма­ман­дар тартуды шұ­ғыл қолға алу ке­рек.

Алашқа айтар Датым бар!
– Ресейде 500 адам тұрған жерде бір кітапхана болуы керек деген норма болса, бізде ондай мөлшер атымен жоқ. Бізде кітап тек кітапханашылардың проблемасы сияқты, ал, шын мәнінде, ол жалпы мемлекеттің, ұлттың дерті емес пе? «Жастар кітап оқымайды, компьютермен әуестеніп кетті» дейміз. Олай болса, кітапты олардың сол алдындағы компьютерінен оқи беретіндей жағдай жасайық та. Өйткені қазір кітаптың жаңа дәуірі басталды: интернет-кітап, интернет-кітапхананы қолға алайық. Бізде әзірге тек 2000-3000-дай ғана электронды кітап бар. Осыны көбейту керек. Ал жарық көрген әр кітаптың электронды нұсқасын сақтау ең тиімді іс болар еді, бірақ оған авторлар келіспейді. Себебі кітабымды шығарып, пайдаланып кетеді деп қорқады. Бұл – бір; екіншіден, егер олар солай етсе, онда баспаларға жұмыс қалмас еді.