Кәсіпкерлікке қолдау жеткілікті, мәселе бизнесменнің белсенділігінде болып тұр

Ләззат Ибрагимова, «Даму» қорының төрайымы:

– Ләззат Еркенқызы, әлемдік тә­жі­ри­беде қалыптасқан бір қағидат бар: шағын кәсіпкерлікке қатысты сау­да сая­­саты, ең алдымен, оның мақ­сат-мүд­­делерін ескере отырып жү­зеге асуы шарт. Ендеше, Қазақ­стан­ның сау­да саясаты отандық кәсіп­керлердің мүд­­­десінен қан­ша­лық­ты шығып жүр?
– Егер Қазақстанда қалыптасқан биз­нес құрылымға көз жүгіртсек, бұндағы ша­ғын кәсіпкерліктің субъектілері 94 пайыз­ды құрайтынын байқаймыз. Бұлар орташа жылдық активтерінің ауқымы 60 мың АЕК-ке, яғни 500 млн долларға же­тетін компаниялар, жеке кәсіпкерлер, шаруа және фермер қожалықтары не­месе жұмысшыларының саны 50 адамға то­ла­тын компаниялар. Сонымен қоса шағын және орта бизнестің өз құры­лымындағы сауда кәсіпорындары 40%-ды құрайды екен. Көрсеткіштің осылайша ойысуын Қазақстандағы жеке кәсіп­кер­ліктің түп-төркіні «ұсақ-түйек» саудадан бастал­ған­ды­ғымен, нарықтық экономика негізі алып­­сатарлықтан қалан­ған­ды­ғымен түсіндіруге де болады. Дегенмен соңғы уақытта елдегі жеке кәсіпкерлер бел­сен­ді­лігіне жан бітіп, шағын бизнес саны қаулап келеді. Бұны мемлекет тара­пынан жүргізілген салықтық жеңіл­діктің, бизнесті жүргізу барысындағы оңтайлы саясаттың нәтижесі деп айта аламыз. Яғни бизнеске қатысты мем­лекеттік қол­даудың жемісі көзге ұрып тұр. Ал елі­міз­дегі кәсіпкерлер санының өсуіне қарап-ақ, біз Қазақстанда жүргізіліп жатқан сауда саясатының отан­дық кәсіпкерлер мүддесіне толық ықпал ететінін алға тарта аламыз. Әйтсе де мем­ле­кет тара­пынан қолдауды жаңа сатыға көтермек ниеттеміз. Бұл ретте кәсіп­кер­ліктің санын ғана емес, сапасын да арт­тыруға көшіп, шағын және орта бизнестің бағытын әрта­раптандырып, олардың үле­сін­дегі өңдеуші өнеркәсіпті жандандыруды діттеп отырмыз.
– Мысал ретінде бүгінгі күні тір­кел­ген кәсіпорындар санын саралап кет­сеңіз?
– Қазақстанда 1 миллионнан астам кәсіп­­орын тіркелген, олардың ішіндегі белсенді әрекеттегісі шамамен 60%. Оның ішінде шағын және орта бизнестің негізгі бөлігін жеке кәсіпкерлер құрап, олар­дың саны 500 мыңнан асады. Осы тұр­ғыдан алғанда, бір өзекті мәселе қы­лаң береді: елімізде шағын кәсіпкерлік үлесі аса көп емес. Дегенмен, менің ойым­ша, бұндағы басты проблема бизнестің ұйымдастырушылық-құқықтық құры­лы­мын­да болып отыр. Тіпті еліміздегі ортан­қол компаниялардың корпоративтік басқаруларында тиімді басқаруға қатысты стандарттар әлі де қалыптаспаған. Мы­сал­ға айта кетсек, «Самұрық-Қазына» қо­ры­ның құрамындағы ірі компанияларда корпоративтік басқаруды орнықты ету үшін қажетті шаралар атқарылуда. Бас­қа­рушылықтың жаңа стандарттарына үйрету үшін аз қаражат жұмсалып жатқан жоқ. Бұл – алдағы уақытта бизнестің адымын ашу үшін маңызды шара. Ал орта бизнес секторына келсек, жағдай түсінікті.
Сөзімді тағы бір мысалмен түйіндей кетсем, 2008-2010 жылдардағы дағ­да­рыста Қазақстанның қор биржасында 18 дефолт орын алды. Ең өкініштісі, олардың басым бөлігі облигациялар шығарып тұрған өндірістік компаниялар тарапынан болды. Ал бұның себебі не? Әлгіндей компаниялар өзінің даму бағытына сон­шалықты бас қатырмай, бұл үшін ең арзан дерлік қаржы ресурстарын тартқан бо­ла­тын. Менің жеке пікірім: олардың басты проблемасы басқарушылық звенодағы кәсібиліктің жетімсіздігінен туындап, дәл осы тараптан корпоративтік проце­ду­ра­лар­ды дұрыс орналастырудың маңызын түсінбей, оған жете мән берілмеді.
– Шағын бизнестегі өңдеуші өнер­кәсіп үлесінің аз болуына қатысты проб­леманы қалай шешуге болады? Сіздің пікіріңізді білсек?
– Расында, біздің кәсіпкерлікте өң­деудің емес, сауданың үлесі басымырақ. Тіп­ті екінші деңгейлі банктердің кредиттік құрылымына үңілсеңіз, онда да сауда үле­сі­нің деңгейі 45%. Дегенмен мемлекеттік тетіктің арқасында бұл көрсеткіштерді жағымдыға бұруға болады. Мәселен, 2010 жылдан бастап Үкімет «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасын қа­был­дады. Бағдарламада тек саудадан басқа барлық өндірістік салаға басымдық береді. Әйтсе де бұл еліміздегі сауда ком­па­нияларының кемсітушілікке ұшы­ра­ға­нын білдірмеуі тиіс. Өйткені өндірістік үдерістегі сауда – өнімді сатудағы ең ақыр­ғы саты. Дегенмен бұнда да өзара байланыс барынша қабысқаны абзал деп білемін. Сондықтан да еліміздің шағын және орта бизнесте әрекет ететін қаптаған сауда компаниялары отандық тауарлармен сауда жасауы керек, ал ол үшін өндірісті дамыту керек.
Осыған орай, «Бизнестің жол картасы-2020» шеңберінде өндірістің өңдеуші са­ласының барлық секторына қолдау жа­сау қарастырылған. Бағдарлама негізгі төрт бағытты қамтып отыр. Бірінші – бірқатар құ­ралдарды іске қосып, бизнестің тың бастамаларына қолдау жасау. Бұндай құралдардың негізгісі – екінші деңгейлі банктерден алынған инвестициялық несиелердің пайыздық ставкаларын суб­си­диялау. Қолдаудың осындай түрін ие­ле­ну үшін заемшы банкке жолығып, қа­жетті кредитті алып, өндірісті бастайды. Ал осы бойынша алынған кредитте банк­тік ставка 14 пайызды құраса, мемлекет оның 7 пайызын субсидиялайды. Дәл осы кре­дитті субсидиялау бойынша біз кәсіп­кер­лермен 435 келісімшарт жасастық. Бұ­лардың барлығы – отандық тауар шы­ға­руды қолға алатын кәсіпорындардың жо­балары.
Бұдан бөлек, «Даму» қоры «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы шең­бе­рінде кәсіпкерлерге кепілдендіру тетігін де ұсынады. Бұл да – маңызды құралдың бірі. Мәселен, 2008-2010 жылдардағы дағ­дарыс салдарынан көптеген компа­ния­да өте ауқымды борыштық жүктемелер қалыптасты. Сондықтан да қазіргі таңда кәсіпорындарға өздерінің ісін кеңейту үшін кепілдік қамтымдылық жетіспей жа­татыны айқын. Осыны ескере отырып, «Даму» қоры банктерге жоба құнының 50 пайы­зына дейін кепілдік беруді жүзеге асыратын болады. Бүгінгі күні дәл осындай 15 кепіл­дік келісімшартқа қол қойылды, қосымша 25-і мақұлданды. Жалпы, екінші деңгейлі банк­терден несие алу – бүгінгі күні сонша­лық­ты проблема емес. Өйткені, қан­ша де­ген­­мен, банктерге заемшы атау­лы қа­шан­да керек. Сондықтан да мем­ле­кет тара­пы­нан ұсынылған жеңілдіктер ар­қасында ондай жұмысты жолға қоюға болады.
Кредиттік ресурстан бөлек бизнес үшін маңыздысы – инфрақұрылым. Бас­та­ған ісің дөңгелеп кетуі үшін электр энер­гия­сынан бастап ақыр аяғы жақсы төсел­ген жолға дейінгі техникалық жағдайдың қамтылуы үлкен рөл атқаратыны сөзсіз. Сондықтан да «Бизнестің жол карта­сын­да­ғы» қолдаудың бір тетігі – индустриялық инфрақұрылым бағдарын қарастырды. Бұл ретте іс бастаймын, кәсіп ашамын деген кісіге әкімдік өз қаражаты есебінен ин­дустриялық инфрақұрылым нысан­да­ры­ның құрылысын жүзеге асырады.
Кәсіпкерлікті қолдаудағы төртінші бағыт – кадр әлеуетін нығайту. Бұл да – кәсіп­керліктің құлашын ашу үшін аса қажетті дүние. Расында, былтырғы жылы бағдарлама жүзеге аса бастаған тұста өндіруші секторда білікті басқарушы кадр­лар­дың жетіспеушілігі анық байқалған еді. Несие алу үшін сауатты бизнес-жоспар жасай білетін, қолдағы қаражатты тиімді жарататын, есеп жүргізе алатын, бір сөз­бен айтқанда, өндірістің болашақ да­муы­на дем беретін іске қабілетті адамдар жет­кі­ліксіз болды. Сондықтан да бұндай қол­дау бағдарламаға енгізілді. Бұл ретте де әкімдіктер кәсіпкерліктің әлеуетін арттыру бағытында бизнес-жоспарлар әзірлеуге, маркетингілік зерттеу жүргізуге тегін жәр­дем береді. Бағдарламаның дәл осы бағыты бойынша өңірдегі әкімдіктер сер­вистік қызметтің жеті түріне консалтингілік компанияларды іріктеп, конкурстар өткізді. Атап айтқанда, ІТ-қызмет, мар­ке­тинг, сапа менеджменті жүйесі, бух­гал­терлік және салықтық есеп, статистикалық есеп, кедендік және заңнамалық консуль­та­циялар бағыты бойынша компаниялар таңдалды. Өкінішке қарай, бағдарламада қамтылған осындай қолдау түрін біле­тін­дер көп емес. Сондықтан да сіздер арқылы кәсіпкерлерге құлаққағыс жасап, бұл туралы ақпаратты www. damu.kz. сай­ты­нан қарауға шақырамын.
Кадрлық әлеуетті дамытудың тағы бір тетігі – іскер байланыстар жобасы. Бұл ретте Назарбаев университетінің ны­са­нын­да топ-менеджерлер оқыту бағдар­ла­масы жүзеге асады. «Бизнестің жол кар­та­сына» қатысатын компаниялар нақты салалар бойынша білімін жетілдіріп, еліміз­дегі оқуынан кейін АҚШ пен Гер­ма­ния­да тәжірибе шыңдауға мүмкіндік ала­ды. Қазіргі таңда шамамен 220 адам осы бағдарламамен оқып шықты.
– «Даму» қоры кәсіпкерлердің өнім­дері қаншалықты бәсекеге қа­бі­летті екендігі жайында зерттеулер жүр­­гізе ме? Әсіресе қордың қыз­мет­­терін пайдаланатындар арасын­да?
– Біріншіден, біз мемлекет үшін басым ретінде айқындалған 20 сала бойынша жобаларды жүзеге асырып жатқан кәсіп­кер­лермен жұмыс істейміз. Яғни отандық экономиканы дамытуға қажетті өнімдер шығаратын сектордағы кәсіпкерлермен жұмысымыз жақсы жанданған. Екіншіден, «Бизнестің жол картасы-2020» аясында бизнестің аса өзекті мәселелеріне арнал­ған «Бизнес-кеңесші» жобасы бар. Онда кәсіпорынды қалай тіркеу керек, өз ісіңді неден бастау керек, есеп-қисапты, салық­ты қалай жүргізу керектігін түсіндіру мақ­са­тында семинарлар ұйым­дас­ты­ры­лады. Мәселен, біз жақында ет және сүт өнімдері нарығы бойынша салалық маркетингілік зерттеулер тараттық. Расында, жұртшылық арасында бизнес жасауға ниеттілер бар­шылық. Алайда солардың көпшілігінде маркетингілік бағалауды дұрыс жүргізуден хабары бола бермейді. Сондықтан да кәсіпке ынталы болғанымен, маркетингілік ол­қылықтың салдарынан қайсыбір кәсіп­ші­лер аудандағы 150-шаштаразды не­месе 10-наубайхананы ашып алып, ар­ты­нан өнімін өткізе алмай, дал болып жа­та­тыны бар. Осындайда жөні түзу зерттеудің аса қажеттігі байқалады. Сондықтан да біз өз тарапымыздан басым сала ретінде та­ныл­ған 20 бағыттың маркетингілік зерт­теу­леріне тапсырыс бердік. Жыл соңына дейін «Бизнес кеңесші» аясында бұл зерт­теулер www.dkb.2020 сайтына ор­на­лас­тырылып, БАҚ-тарда жарияланатын болады.
– «Даму» қоры басым салалар бойынша қолдау жасау үшін кәсіп­кер­­лерді қандай критерийлермен ірік­тейді?
– Біздің барлық семинарлар аудан ор­талықтарында өтетіндіктен, аса көп ка­питалдық шығындарды қажет етпейтін өн­дірістік жобаларды таңдап алуға тыры­самыз. Бұл – мал өсіру, ет өнімдерін шы­ғару және өңдеу, нан, оның ішінде ұзақ мерзімге сақталатын тәттілердің әрбір түрлері. Бұл ретте отандық азық-түлік өнер­кәсібінің әлеуетін өте жоғары баға­лай­мыз. Өйткені осы саланың экспорттық мүмкіндігі жоғары. Сондықтан да жоға­ры­да аталған 20 саланың жетеуі азық-түлік өндірісіне байланысты болып та­бы­лады.
Бұдан бөлек, шағын және орта кәсіп­керлік еліміздегі жүйеқұрушы кәсіпорын­дар­мен тығыз байланыста болғандықтан, бұл бағытта нысаналы мемлекеттік саясат болуы тиіс деп ойлаймын. Мәселен, ары­ға бармай-ақ «АрселорМиттал», «Қаз­мы­­рыш», «ҚазМұнайГаз» секілді еліміз­де­гі алып компанияларға қызмет көрсету бойынша отандық кәсіпкерлерге мүм­кін­дік берілсе игі. Ол үшін әлгіндей ірі ком­па­­нияларға сыртқы рыноктан тауар им­порт­­тауға тыйым салынса екен. Бір ғана нақты мысал ретінде айтайын, бұн­дай ірі компанияларға олардың жұ­мыс­шы­ла­рына қажетті арнайы жұмыс киім­де­рін Қытай мен Қырғызстаннан тапсы­рыс­пен алғы­зуға қатаң тыйым салу керек. Осы­ның өзі біршама іске сеп. Өйткені тура сон­­дай өндірісті өзіміздің кәсіпорындар да атқара алады.
– Кәсіпкерлікке қатысты мәселе кө­­терілгенде көбінесе қағаз­басты­лық­қа, ана кабинеттен мына каби­нетке сабылтып, уақыт оздыратын ке­дергілер жиі көтеріледі. Осы тұрғы­дан алғанда, бизнес өкілдеріне қол­дау­дың барлық түрлерін алудың қиын­дықтары қаншалықты?
– Бүгінгі күні қор тарапынан барлық процедураларды шапшаңдату үшін көп жұмыс істелуде. Қазір дайын жобаларды іздестірудеміз. Бұнда да «бастасам екен» деген ойда бар жобалармен емес, нақты «пісіп» әзір тұрған, іске бірден кірісе ала­тын жобалармен жұмыс істегіміз келе­ді. Мемлекет тарапынан 7 пайыздық қай­та­рым болатынын білетіндіктен, банктер де жақсы ойластырылған, жан-жақты зер­де­­ленген жобаларды 14 пайыздық қар­жы­лан­дырға дайын деп ойлаймын. Сон­дық­тан да егер субсидия туралы айтсақ, онда банктің келісімі болса, өтініш берілгеннен кейін шамамен бір ай ішінде шешім шы­ғарылады. Егер субсидияның үстіне кәсіп­керлердің міндеттемелерін қорға ке­піл­дендіруді қосатын болсақ, онда соған сәйкес өтінішті қарау мерзімі де біршама ұзарады. Бұнда егер кәсіп­кердің жобасы 200 млн теңгені құрайтын болып, кепілі 100 млн теңгеге шықса, банк жобаны қар­жыландыруға келіспесе, онда осы тетікпен қолдау жасауға болады деген сөз. Яғни қалған 100 млн теңгенің кепілін «Да­му» қорынан тартуға болады. Бұл – кә­сіп­керлер үшін бірегей мүмкіндік. Өйткені мемлекеттік кепілдік берілмесе, онда кәсіпкер инвестор табумен әуре­ле­ніп, қосымша қаржы­лан­ды­ры­латын бас­қа да көздерді қарастырумен басы қата­тын еді.
Айтпақшы, шынымен де, «Даму» қо­рына айтылатын негізгі сынның өзі кепіл­ден­діруге қатысты өтініштердің ұзақ уақыт қаралатындығында екенін білемін. Әрине, бұл – оңай шешіле салатын дүние емес. Деген­мен қазір біз үдерістердің бәрін мұқият қадағалап отырмыз және аса ауқым­ды жобалар болмаса, өтініш­тер­ді қа­рауды екі айдан асырмауға тыры­са­мыз.
– «Бизнестің жол картасы-2020» шеңберінде экспорттаушыларға үлкен көмектер топтамасы берілетінін біле­міз. «Даму» қоры бұл үдеріске қатыса ма?
– Егер компанияның 10% табысы валю­тадан тұрса, онда бұл компания экспорттық компания болып табылады. Заңға сәйкес, валюталық табыс табуға тек экспорттаушылардың ғана құқы бар. Ал оларды мемлекеттік қолдауға келсек, біз экспорттаушылардың да кредиттерін субсидиялаймыз. Оның үстіне, жаңа биз­нес-бастамаларды қолдау жобасында алынған инвестициялық кредиттер толық субсидияланып, «өңделген» тауарлардың 30%-ы қаржылық қолдауға жататын болса, экспорттаушыларға қолдау кешен­ді жасалады. Олардың жаңадан алған және қолданыстағы кредиттері де, негізгі қаражатының кредиттеріне де, бір сөзбен айтқанда, экспортшының екінші деңгейлі банктен алған кез келген кредитіне қол­дау болады. Тек бұл тұрғыда бір ғана қаперге алатын шарт жоғарыда айтқа­ны­мыздай, компания табысының ең құры­ғанда 10 пайызы валюталық болуы ке­рек. Бүгінгі күні экспортқа қатысты 45 жоба субси­дия­лануда. 38 келісімге қол қойы­лып, тағы жеті келісім қарас­ты­рылуда.
Дегенмен экспорттық бағыт елімізде бірыңғай дамып отырған жоқ. Кейбір облыстарда 6-7 экспорттаушыдан болса, кейбір өңірде мүлдем экспорттаушы жоқ. Мен бұның өзі әкімдіктер үшін үлкен дабыл деп ойлаймын. Өйткені «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы шең­бе­рінде тау-кен өндіру және мұнай-газ компанияларына, сондай-ақ акцизге тәуел­ді өнім түрлерін шығаратын компа­ния­ларға қолдау жасалмайды. Яғни мем­­лекеттік бағдарлама тек қана шикі­зат­тық емес секторды қолдайды. Соған сәйкес ескер­сек, кейбір облыста Қазақ­станнан тысқары жерлерге қандай да бол­масын шикізаттық емес өнім экспорт­тайтын бірде-бір компания жоқ екенін байқайсыз. Расымен, жергілікті билікті осы мәселе алаңдатса игі.
– Шағын және орта бизнесті қол­даудың мінсіз үлгісі немесе нақты бір бағыты қалыптасқан деп айта аламыз ба? Сіздің осы жөнінде пікіріңізді біл­гіміз келеді?
– Бұндай үлгілер баршылық және олар­дың басым бөлігі протекционистік шараларға негізделген. Мәселен, кре­дит­терге мемлекеттік кепілдік бар, ал егер бұл жобаларда дефолтқа жол бе­рілсе, онда қаражат бюджеттен қайта­рылады. Сон­дай-ақ кәсіпкерлігі дамыған көптеген ел­де шағын бизнеске жұртты оқыту бағ­дар­ламалары кеңінен жүргізі­ліп, осыған баса мән беріледі. Осы тұрғыдан саралай келетін болсақ, Қазақ­станда қазірдің өзін­де бизнесті дамыту өз деңгейінде қалып­тасып, кәсіпкерлікті қолдаудың кешенді шаралары жүзеге асып келетінін айтуға болады. Ал «неге «Бизнестің жол картасы» бағдарламасы бойынша қаржылық агент ретінде «Даму» қоры таңдап алынды?» деген заң­ды сауал туындауы да мүмкін. Ай­тайын, өйткені «Даму» қоры – еліміздегі даму институттарының арасында бүткіл об­лыстарда өңірлік желілері жұмыс жасай­тын жалғыз ғана компания. Оның өңірдегі кәсіпкерлер үшін тиімділігі де – осында. Қордың әрбір облыстардағы фи­лиалы банк филиалдарымен тікелей бай­ла­ныста отыр. Нәтижесі мінеки: қол­да­­ныстағы субсидиялаудың 477 келі­сіміне өткен жылдың 9 айында қол қойылды. Ал биыл жыл соңына дейін шамамен 1000 жобаға қолдау жасауды жос­парлап отырмыз. Бұған қауқарымыз жеткілікті. Мәселен, егер кәсіп иесі ұсын­ған жоба Өскеменде немесе Ақтауда бо­лып, оған банктің филиалы сол қалада қаражат бөлетінін білдірсе, онда «Да­мудың» сол қаладағы филиалында келі­сімге қол қоюға әбден болады. Бұл үшін кәсіпкерлер құжаттарын Астанаға немесе Алматыға жолдап, оның қаралуын сарыла күтпейді. Сондықтан да бұл бағ­дарламадағы біздің басымдығымыз айқын.
– Әңгімеңізге рақмет! Еңбек­тері­ңіз­ге сәттілік тілеймін.

Алашқа айтар датым...
Қолданыстағы заңнамада «қазақстандық қамту» ұғымы бар. Осы ұғым аясында «өңірлік қамту» деген санатты да ұсынған абзал деп ой­лай­мын. Өйткені «өңірлік қамту» өңірдегі кәсіпті жандандырады, жаңа биз­нестің ашылуын ынталандырады. Мысалы, Қарағанды облысында ор­наласқан «АрселорМиттал» секілді ірі компанияның жұмысшыларын арнайы киіммен, басқа да қажетті заттармен жабдықтау үшін жергілікті кә­сіпкерлердің күші жұмылдырылса дұрыс болар еді. Яғни ірі ком­па­ния­лардың ондай сұраныстарын жергілікті кәсіпорындар есебінен де жайғастыруға болады. Сондай тапсырыстар үшін Алматыдан немесе Қазақстанның өңірлерінен тауар тасуға ешқандай да экономикалық қисын жоқ. Сөйтіп, «өңірлік қамту» тетігін қосу арқылы сатып алушы мен сатушыны бір-біріне жақындата түсер едік. Ал ондай байланыс қан­ша­лықты жақын болса, онда дәліз де аз, шығын да төмен, есесіне шағын және орта бизнестің дамуына да үлкен мүмкіндіктер туар еді.