Лора МАҚСҰТҚЫЗЫ, педагогика ғылымының докторы, профессор:
– Елбасымыз «Қазақстан – 2050» стратегиясын жариялады. Онда Президент жастарға көп сенім артатынын жеткізді. Әрине, қуатты ел болу үшін жастар білімді болуы қажет. Ал жастардың білімді, тәрбиелі болуы алтын ұя – мектептен бастау алатыны сөзсіз. Осы ретте мектептерде дарынды балалар көп болуы үшін, жалпы оқушылардың білімге деген ынтасын арттыру үшін не істеуіміз керек?
– Тәуелсіз еліміздің болашағы бүгінгі мектеп оқушылары десек, Елбасымыз да жыл сайынғы Жолдауларында білім беру мәселесіне ерекше көңіл бөліп, «сапалы білім беру – Қазақстанның индустриялық-инновациялық дамуының негізі» екендігін үнемі айтып келеді. Енді оқушылардың білімге деген ынтасын арттыру үшін не істеу керек деген сауалға келетін болсақ, бұл ретте қытай философының мынадай бір жақсы сөзі есіме түсіп отыр: «Маған жай айтсаң, ұмытамын, көрсетсең, есімде сақтаймын, ал өзімді іс-әрекетке қатыстырсаң, үйренемін» деген даналығы білім алушының білімге ықыласын арттыруда ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдалана отырып, өзіндік ізденіс жүргізуді практикада жүзеге асырудың маңызды екендігін көрсетеді. Сапалы білім негізі – жан-жақты ақпараттық материалдарды, көрнекі құралдар мен ұтымды технологияларды, тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, білім алушыға ешбір кітаптан таба алмайтын білім беру. Өйткені тек оқулықтан білімді жеткізуші мұғалімнің құны жоқ деп ойлаймын. Оқулықтағыны оқушы өзі оқып алады. Сондықтан бүгін білім берудің сапалы болуы үшін, біріншіден, ұстаздың жан-жақты академиялық білімінің болуы, екіншіден, мұғалімнің өз мамандығына деген шынайы сүйіспеншілігі және ешқандай дипломмен бірге берілмейтін шығармашылық қабілеті, балаға деген кіршіксіз адамгершілік қасиеттері болуы шарт. Сондай-ақ мұғалім мен оқушы арасында ортақ тіл табысу болуы қажет. Ұрысқақ мұғалімді ешқандай оқушы ұнатпайды, сосын оның пәніне деген қызығушылығы да төмендейді. Әр баланың зейіні мен білім деңгейі әр түрлі. Сондықтан мұғалім әр балаға жеке көңіл бөлуі керек. Үй тапсырмасын ойын немесе жарыс түрінде сұрап, қызықты етіп өткізгені жөн. Бұдан басқа да әдістерді қолдану үшін ұстаздар әрдайым ізденіс үстінде болуы керек. Егер мұғалім шынайы беріліп жұмыс істесе, дұрыс тәрбие беруге, оқушылардың білімге деген ынтасын оятуға ынта-жігерімен талпынса, жақсы нәтижеге қол жеткізуге болады.
Ал енді дарынды балалардың мәселесіне келетін болсақ, қазақта «білекті – бірді, білімді мыңды жығады» деген мақал бар. Сол секілді дарынды балалар еліміздің интеллектуалдық элитасын қалыптастыратын ұлттық құндылық болып саналады. Шығармашыл, ұшқыр ойлы және ең бастысы, өз білімін іске асыратын тұлға да – дарынды балалар. Баланың дарынды болып дүниеге келуі, оның қабілетін анықтау, талантын жүре дамыта алуы – әлі күнге дейін ғалымдардың ыстық талқылауына ие сұрақтардың бірі. Оның үстіне қазір ХХІ ғасыр – білім мен ғылым, ақпарат пен технологияның ғасыры. Соған төтеп беретін, өзге елдерге өзіңді сыйлататын, өз құдіретіңді мойындататын рух пен алапат күш-жігер қажет. Елбасының қазақстандық білім беру жүйесіне қойып отырған талап-тілегі де – осы сапалы әрі өркениетті білім. Осы ретте Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен дарынды балаларға мемлекет тарапынан қолдау көрсету мақсатында «Дарын» республикалық ғылыми-тәжірибелік орталығы құрылды. Дарынды балалар үшін арнайы гимназия, лицей, дарын және Назарбаев интеллектуалдық мектептері ашылды. Осылайша, бұрын жалпы білім беру жүйесінің мақсаты елді жаппай сауаттандыру болса, қазір ол мақсат өзгеріп, жалпы жүйені дарынды балаларға қызмет етуге бұру идеясы қойылған. Ал мектептерде дарынды балалардың көп болуы үшін мұғалімдердің біліктілігі жоғары болуы қажет. Ғұламалар «адам баласының бойындағы дарындылық тек бір ғана пайызды құрайды, ал қалғаны оның тәрбиесі мен өзінің өсіп жетілгеніне байланысты» дейді. Бұған қарағанда, адам бойындағы дарындылық қасиет барлық адамда болса керек. Тек білікті ұстаз оқушының осы қасиетін тауып, оны әрі қарай жетілдіру үшін дұрыс бағыт бере білуі керек. Бұл ретте балабақшадан бастап, мектеп, ЖОО-лардағы ұстаздарға дейін дарынды балалардың санын арттыру, шығармашылық білімін жетілдіру төңірегінде мақсатты түрде жұмыс жүргізулері керек.
– Сіз өзіңіз дарынды балалардың сапалық және сандық көрсеткішіне тікелей ұстаздар қауымы зор ықпал ететінін айтып отырсыз. Жалпы, бізде дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімдер жеткілікті ме?
– Жоқ, толық жеткілікті деп айта алмаймын. Өйткені бізде дарынды балалар тұрмақ, орта білім мекемелерінде кейбір пәндерден дәріс беретін мұғалімдердің өзі тапшы. Сондықтан орта білім мекемелері дарынды балаларды анықтап, олардың дамуына, талантын шыңдауға қатысты толыққанды жұмыс істей алмайды. Себебі әр сыныпта 30-35 оқушыдан болса, оның әрқайсысымен жеке-жеке жұмыс істеп, қабілет-дарынын анықтап, соған қатысты олардың дамуына қалай жұмыс істемек? Ол өте қиын. Бұрынғы тәжірибеде жасына қарай жақсы оқитын балалар іріктеп алынатын. Қазір бұл жүйе барлық мектепте іске асып отыр деп айта алмаймын. Кейде мен өзім де мектептерде дәріс беремін. Сонда әр сыныпта жоқ дегенде бір-екі оқушының білімі жоғары екендігі, дарыны бар екені бірден білініп тұрады. Егер әр сыныптан осындай біліктілігімен ерекше көзге түскен оқушыларды іріктеп алып, жеке-жеке жұмыс істеп, білім берсек, олардың интеллектуалдық деңгейін көтеруге болады. Бұл ретте дарынды шәкіртті талантты ұстаз тәрбиелеуі тиіс. Егер оқушы дарынды болса, мұғалімге екі есе қабілеттілік қажет. Дарынды балалармен жұмыс істеу жүйесіндегі негізгі тұлға – мұғалім. Мұғалім – баланың ата-анасымен бірге оның дарынын алғаш байқаушы, дамытушы. Бала білімін тереңдетуге, өз бетімен білімін арттыруға ақыл-кеңесін береді, көмектеседі. Көп жағдайда оқушының болашақ кәсіптік тағдыры мұғалімге байланысты. Сондықтан әр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу – ұстаз парызы. Ұстаз болу – жауапты әрі қиын мамандық. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – осы күннің басты талабы. Сол себепті әр оқушының жеке қабілеттерін зерттей отырып, олардың білім алуына қолайлы жағдайлар туғызғанда ғана жүйелі нәтижеге қол жеткізуге болады. Жан-жағында ынталы оқушылардың жинақталуы, мектептің негізгі миссиясы мен білім беру бағытында ұстанған мақсаттары, материалдық-техникалық базасы, ата-аналардың талаптары оқушылардың мотивациясын арттыруға өз үлесін қосады. Осы жүйені дамыту жолында жұмыс істеуіміз қажет.
– Неге біздің мектептерде білімсіз мұғалім болуына тосқауыл, іріктеу жоқ? Жалпы, еліміздегі мұғалімдердің біліктілігін арттыру үшін ашылып отырған үш айлық курстарға көңіліңіз тола ма?
– Дұрыс айтасың. Мұғалім кадрларын дайындау мен іріктеуде өте терең сапалық өзгеріс керек. Онсыз болмайды. Себебі мектеп – бар қоғамның бастауы мен тәрбиешісі. Мектеп жаман болса, қоғам жаман, ал қоғам жаман деген сөз мектеп тозған дегенді білдіреді. Сондықтан мұғалім кадрларын дайындауда өте сақ болғанымыз жөн. Сонымен қатар мектептер, ең бірінші, дарынды балалармен жұмыс істеп, одан кейін орта білімді оқушыларды соған тартуы керек. Бұл ретте дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімдерді арнайы дайындауымыз тиіс. Ал мұғалімдердің біліктілігін арттыратын үш айлық курстарда инновациялық методика өтеді, ұстаздардың білімін жетілдіруге тырысады. Дегенмен оларда дарынды балаларды анықтау, олардың талантын шыңдау төңірегінде арнайы бағдарлама жоқ. Сондықтан мұғалімдердің біліктілігін көтерумен айналысатын институттар дарынды балалармен қалай жұмыс істеу керектігі жөнінде ұстаздарға үйретсе екен деймін. Осы ретте зерттеу жұмыстарын жүргізіп, семинар, мастер-класстар өткізсе, жақсы-ақ болар еді.
– Шетелдерде дарынды балаларды үш-төрт жастан қабылдайтын мектептердің бар екендігін естіп қалып жатамыз. Жалпы, дамыған елдерде дарынды балалармен жұмыс істеу қалай жүзеге асады екен?
– Ақылы кемел, зерек балалар – мемлекеттің ең үлкен байлығы. «Алтын басты» балалардың мемлекеттің дамуына зор үлес қосатынын білетін дамыған елдер вундеркиндтерге орасан қаражат бөліп отырады. Мәселен, Израильде вундеркинд балалар жабық мектептерде арнайы бағдарлама бойынша оқытылады. Мемлекеттік құпия жататындықтан, ондағы білім беру бағдарламасы туралы ешқандай мағлұмат алу мүмкін емес. Ұлыбританияда да вундеркинд балалар оқитын жабық мектептер бар. Жапония, Англияда да дарынды балаларға білім берудің жүйесі қалыптасып, оған қыруар қаржы бөлінеді. АҚШ-та да зерек балаларды ынталандыру жүйесі құрылып, дарынды балалардың одан әрі өсіп, дамуына барынша жағдайлар жасалған. Тіпті көрші Ресейдің өзінде Мәскеудегі Педагогика және психология институтында дарынды балалармен жұмыс істейтін арнайы зертхана ашылған. Аталмыш институт ЖОО болса да, мектеп жасындағы дарынды балаларды қабылдап, жан-жақты білім береді. Соның арқасында онда вундеркиндтерге арналған мектептер ашылып, ерекше қабілетке ие балалардың талантын шыңдауына барынша жағдай жасалған. Ол институттың директоры Савенков Александр Ильич кезінде менің ғылыми жетекшім болған. Міне, осылайша, аталмыш елдер дарынды балаларына ерекше қамқорлық жасап, оларды оқытудың тиімді жүйесін құрып, вундеркинд балалардың еңбегіне лайықты сый-сыяпат жасап келеді. Сондықтан да біздің жоғарыда аты аталған елдердің тәжірибесіне зер салуымыз қажет. Қалай десек те, дарынды балалар мәселесі кешенді түрде мемлекеттік деңгейде шешілуі қажет.
– Баланың шығармашылық қабілетін дамытуды ерте бастан қолға алу керек пе?
– Әрине, қажет. Мәселен, тіл үйрену үшін баланың туылған сәтінен бастап сөйлесе бастаймыз немесе музыканттар отбасында үнемі музыка естіген баланың сол өнерге қабілеті ерте ашылып жатады. Осыны баланың басқа қабілеттерін дамытуға неге пайдаланбасқа?! Мысалы, менің музыкалық білімім бар. Мен де кезінде музыкалық орталық ашып, осыған бейімі бар балаларды ерте бастан үйретуді армандаған болатынмын. Алайда қаржы жағы қолбайлау болып, ол ойымды іске асыра алмай жүрмін. Негізі, мектеп – болашақ ғалымның, өнертанушының, әртістің, спортшының іргетасын қалайтын жер. Сондықтан оқушыларды мектеп қабырғасынан бастап өнердің немесе техниканың, не болмаса гуманитарлық мамандықтардың бір саласына өзінің икеміне қарай бейімдеуіміз қажет. Мәселен, Қытайда қабілетті балаларды жастайынан интернаттарға алып кетіп, біраз жылдан соң әлемді аузына қаратқан спортшы немесе басқа да өнерді жетік меңгерген маман етіп шығарады. Бізге де осындай тәжірибе керек. «Баланы жастан...» деп ата-бабаларымыз тегін айтпаған.
Жуырда журналистер Қарағандыдағы екі жасар вундеркинд бала туралы ақпарат таратты. Ол ағылшын әліпбиінің 26 әрпін жатқа біліп, компьютерде жаза алады. Тіпті жеті айында-ақ сөйлеп, бір жарым жасында кириллицаның күллі әрпін танып, 100-ге дейін санай алған. Міне, осындай замандастарынан озып туған балаларды бізде мектепке қабылдау мәселесі шешілмеген. Ондай арнайы мектептер жоқ. Білім туралы заңымызда баланы мектепке алты жастан бастап қабылдау керектігі көрсетілген. Сонда ол өз қатарластарынан озып туғаны үшін кінәлі ме? Неге мұндай балалардың мәселесі бізде тасада қалып қоя береді? Қалай десек те, вундеркиндтерді екі, төрт жастан бастап оқыту мәселесін осы бастан қолға алғанымыз дұрыс.
– Қазір мұғалімдермен сөйлесе қалсаңыз, «мен мұнша шәкірт тәрбиеледім, мынадай білімді етіп шығардым» деп мақтанып жатады. Менің түсінбейтінім, онда неге елімізде парақорлар, мансапқорлар, елі-жеріне жылуы жоқ тоғышарлар, қатыгездер көбейіп барады? Әрине, ешкім балаға парақор бол, надан бол, жаман бол демейді. Дегенмен ұстаздар неге жастарды осыған қарсы тұратын рухты, имани, адамгершілігі мол етіп тәрбиелей алмай отыр? Қай жерден қателестік, қай жерден серпіліс қажет?
– Жақсы сұрақ екен. Шынында да, біз Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары аумалы-төкпелі заманда рухани дүниемізден айырылып қала жаздадық. Алайда ел болып, еңсемізді тіктеген соң, экономикамыз дамығаннан кейін жастарға ұлттық тәлім-тәрбие беру ісін қайта қолға алдық. Жастардың арасында арақ ішу, темекі тарту, СПИД, нашақорлық, қыздарымыздың тұрмысқа шықпай жатып балалы болуы деген секілді жағымсыз қылықтардың көбейіп кетуі осы ұлттық құндылықтарымыздан ажырап қала жаздағанымыздың салдарынан деп білемін. Бұл ретте Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлінген. Аталмыш университетке Серік Жайлауұлы Пірәлиев ректор болып келгелі ең бірінші студенттердің тәрбиесіне ден қойды. Үш-төрт жылдан бері оқу үдерісіне ұлттық тәрбие пәні енгізіліп, тіпті ұлттық тәрбие кафедрасы ашылды. Мұндағы мақсат – ата-бабаларымыздың бұрыннан келе жатқан тәрбие тұрғысындағы жинақталған бай тәжірибесіне сүйене отырып, жастарды адал еңбекке, ұлтжандылыққа, өнер-білімге баулу, салауатты өмірге бейімдеу, адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу. Мұны ұстаздық тәжірибеде тиімді қолдана алсақ, көптеген игі мақсатқа қол жеткізе алатынымыз сөзсіз. Біз жастардың бойына ұлттық тәрбиені сіңіру арқылы ғана жоғарыдағы жағымсыз әрекеттерге тосқауыл қоя аламыз. Қазір ҚазҰПУ-да ұлттық тәрбие пәні барлық факультетте, барлық мамандық бойынша оқытылуда. Былайша айтқанда, болашақ мұғалімдер, мейлі, ол физик-математик, химик немесе тарихшы, әдебиетші, мейлі, психолог, экономист, заңгер мамандығында оқысын, бәрі бірдей ұлттық тәрбиенің теориясын, ғылыми негіздерін біліп шығуы тиіс. Өйткені ол қандай мамандық иесі болсын, бәрібір тәрбиеші ғой. Олар ертең мектептегі шәкірттеріне ұлттық тәрбиенің негіздерін үйретуге міндетті. Ал енді біздің университетімізде өмірге келіп, дамып жатқан ұлттық тәрбие пәні балабақшаларда, мектептерде, орта арнаулы, жоғары оқу орындарында қолға алынып жатса, нұр үстіне нұр болар еді.
– Білімділер мен іскерлер неге мектептерде жұмыс істегісі келмейді? Менің айтқым келгені, неге мектептерде ғылым кандидаттары немесе доцент, доктор, профессорлар ұстаздық етпейді?
– Оның ауылы әлі алыс. Мектептерде доктор-профессорлардың сабақ беруі қазірше мүмкін емес. Бірен-сараны болмаса, көбі мектепке барғысы келмейді. Өйткені ЖОО-лардың өзіне ғалымдар жетіспейді. Оның үстіне қазір магистратурада оқуда, докторлық диссертациялар қорғауда шектеулер қойылған. Қазір бұрынғыдай емес, жүйе өзгерген. Сондықтан профессорлардың мектептерге барып, дәріс беруі екіталай. Бұл ретте біз, ең бірінші, өз ісіне машықтанған мұғалімдерді дайындап алуымыз керек. Сондай-ақ мектеп директорлары, мұғалімдер ірі тұлғаларды, профессор, ғалымдарды шақырып, оқушылармен жиі кездесулер өткізіп тұруы тиіс. Кезінде мектептерде бұл үрдіс бар болатын. Ал қазір барлық мектеп оқушыларды тұлғалармен кездестіріп тұрады деп айта алмаймын. Егер осы үрдісті қайта қолға алсақ, онда оқушылар да ірі қайраткер болуды армандап, білім алуға деген құштарлығы артар еді.
Алашқа айтар датым
Дарынды балаларды анықтап, дамыту үшін республикалық ғылыми-тәжірибелік «Дарын» орталығы жұмыс істеуде. Олардың өз бағдарламалары, жоспарлары бар. Түрлі олимпиадалар мен ғылыми жарыстар өткізеді. Олар дарынды балаларды тауып, талантын шыңдау төңірегінде әлі де жұмыстарын жүйелей түссе екен деген тілегім бар. Сондай-ақ «Болашақ» бағдарламасы бойынша тек магистранттар мен докторларды ғана шетелге жібермей, дарынды мектеп оқушыларын да дамыған елдердің вундеркиндтерді оқытатын оқу орындарына апарып, халықаралық байланысты жетілдіріп, тәжірибе алмассақ, қандай тамаша болар еді. Англия, АҚШ т.б. елдерде дарынды балалардың мәселесі бұрыннан бір жүйеге келтіріліп қойған. Неге солардан жақсы тәжірибелерін алмасқа, үйренбеске?!
Орынды ой
Шыны керек, білім және ғылым саласында қағазбастылық өте көп. Бүкіл балабақшадан бастап, мектеп, колледж, ЖОО-лардағы ұстаздар қауымы өзінің негізгі оқыту, білім беру міндетінен адасып қалғандай. Күн санап емес, сағат санап келіп жататын қағаздар ұстаздан бала оқытуды емес, тездетіп, «1-2 сағатта, әрі кетсе 1-2 күнде» есеп жазуды талап етеді. Күні-түні бітпейтін қағазбастылық мұғалімге шығармашылық ізденуге мүмкіндік бермей отыр. Қазір – ХХІ ғасыр. Қалай десек те, біз қағазбастылықтан арылып, электронды құжат айналымын дамытуымыз тиіс. Ал ұстаздар қағазға емес, сапалы білім беруге ұмтылуы керек. Сондай-ақ телеарналарда қаптаған шоуларды көрсеткеннен гөрі, білікті педагогтарды шақырып, дарынды балалардың мәселесін бірлесіп шешудің амалдарын қарастыратын бағдарламалар ашқанымыз жөн. Дарынды балалардың мәселесін мемлекеттік деңгейде кешенді түрде бірігіп шешетін болсақ, келешекте ел тұтқасын ұстар азаматтарымыздың интеллектуалдық ой-өрісі дамып, Қазақ елі 2050 жылы ең дамыған 30 мемлекеттің қатарынан ойып тұрып орын алар еді.