Біз боксымыздың деңгейі өсіп келе жатқандығын шаршы алаңда дәлелдеуіміз керек

Мырзағали Айтжанов, бокстан Қазақстан ұлттық құрамасының бас бапкері:

– Мырзағали Құланұлы, бас бапкер болып тағайындалға­ны­ңызға да біраз уақыт болды. Енді осы уақыт ара­лығында қандай жұмыстар атқарыл­ғандығына тоқталып, көрсеткіштері­ңізге баға беріп өтсеңіз...
– 2009 жылы Миланда өткен әлем чемпионатынан кейін ұлттық құрама са­пындағы бапкерлер құрамы ауысты. Мен сол жылдың күзінде бас бапкер болып тағайындалдым. Бірінші кезекте ұлттық құрама сапына елімізге кеңінен танымал білікті бапкерлерді, ел боксын өрге сүйрей алатын тәжірибелі мамандарды жинауға тырыстым. Былайша айтқанда, жаңа команда жасақтадық. Сол кісілермен бірге атқарып жатқан жұмыстарымызға келер болсақ, бапкерлер құрамы үшін алғашқы сынақ былтыр Қытайда өткен XVI жазғы Азия ойындары болды. Менің ойымша, біз бұл сынақтан мүдірмей өттік. Абыроймен шықтық деп ойлаймын. XVI жазғы Азия ойындарынан бес медаль алдық. Оның екеуі алтын, екеуі күміс, біреуі қола. Өкінішке қарай, кейбір жігіттеріміздің жолы болмады, бағы жанбады. Әйтпесе медаль саны бұдан да көп болар ма еді. Бірақ бұл – спорт. Спортта бәрі әрдайым ойдағыдай бола бермейді. Төрешілердің әділеттік танытпайтын тұстары да болады. Бірақ мен оның бәрін жіпке тізіп, ақталғым келмейді. Керісінше, біз бұдан сабақ алуға тырысуда­мыз. Ұлттық құрамадағы жаттық­тырушылар бас қосып, жиналыс өткізіп, бәрін талқы­ладық. Бәрін де саралап, ендігәрі осылай бармақ тістеп қалмаудың жолын қарстыр­дық. Сондағы бәріміздің келген шешіміміз, түйген пікіріміз біреу-ақ, ол – қарсы­ласың­нан анағұрлым алымды да қарымды болу, айқын басымдықпен жеңу, ешбір төреші күмән келтіре ал­майтындай үстемдік таныту. Осының бәрін шәкірттеріміздің құла­ғына құйып жатыр­мыз. Өйткені 2010 жылғы Азия ойын­дарында екі күмәнді жеңілісіміз жанымызға батқан. Оның бірінде Самат Бәшенов (60 келі) Корея боксшысынан ұтылған болып танылса, екіншісінде Василий Левит (91 келі) Сирия жігітінен жеңілген болып есептелді. Жалпы, 2010 жылғы көрсет­кіштеріміз бен нәтиже­лерімізге көңілім толады. Қысқа қайырып айтқанда, «басы жаман емес» деуге бо­лады. Боксшы­ларымызды ел сенімін ақ­тауға дайындап жатырмыз. Намысшыл, ұлтшыл болуға тәрбиелеп жүрміз. Ең бас­тысы, елімізді сүю керек. Тәлім-тәр­бие­міздің басы – елімізді шексіз сүйіп, бар күш-жігерімізді салып, ел үмітін ақтау.
– Жалпы, бокстан ұлттық құрама бапкерлері ғана емес, федерация басшылары да ауысып, жұмыс жасап жатыр ғой. «Жаңа басшылар келгелі ел боксын дамыту дұрыс жолға қойылды» деп айтушылар да көбейді. Сонда қандай игілікті істер атқарылып жатыр? Сіздерге қалай байқалуда?
– Бір кездері қазақ боксы әлемдегі үшінші держава болып саналатын. Еліміздің бокс федерациясының басшылары соны қаперінен шығарар емес. Еліміздің даңқын шығарған осы спорт түрін қайтадан сол деңгейге көтеруді ойлайды. Бізге жан-жақты жағдай жасап, үлкен сенім артуда. Сенім артылудың өзі үлкен мәртебе, жауапкершілік емес пе? Біз сол сенімді ақтап шығуға тырысудамыз. Ал федера­цияның атқарып жатқан жұмыстарының бізге көрініп тұрғандарына келер болсақ, ұлттық құрама үшін бірнеше база пайда­лануға берілді. Бірі – тауда, таза ауада (Ақ­бұлақта), екіншісі Астанада салынды. Үл­кен, қолайлы, жататын орындары да бар. Ал Алматының іргесіндегі Бәйтерек ауы­лындағы спорт база 2008 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Оны да қайтадан жаб­дықтап, кем-кетігін түзеп, жайнатып қойды. Ұлттық құрама өз «сорпасында» қайнай бер­мес үшін шетелдіктермен бірлескен оқу-жаттығу жиындарын өткізу де жиіледі. Мә­селен, былтыр екі рет боксшылары қарулы Ресей құрамасымен бірлескен оқу-жаттығу жиынын өткіздік. Содан соң Англияда төрт елдің ұлттық құрамасы бірлескен оқу-жаттығу жиынын өткізіп, өзара кішігірім турнир ұйымдстырдық та. Тұманды Аль­биондағы жаттығу жиынында Қытай, Англия және Франция боксшылары­мен бірге жаттығып, тәжірибе алмастық. Бір сөзбен айтқанда, ел намысын абырой­мен қорғау үшін жан-жақты жағдай жасалуда. Боксты жетілдіре түсу тек қана респуб­ликалық деңгейде емес, барлық аймақта зор ілтипатпен қолға алынуда. Мысалы, боксшыларымыз өз облыстарынан айлық алады, сыйақы алады. Қаржылай ынта­ландыру мәселесі жақсы жолға қойылған. Аймақтарда көптеген бокс залы ашылып жатыр. Олардың бәрі қазіргі заман тала­бына сай жабдықталған. Жалпы, мен бү­гінгі таңда «ақша жоқ, қаржы жоқ» дейтін мамандарды түсіне алмаймын. Дәл қазір бізде, Қазақстанда, ақша, қаражат жағы проблема емес деп ойлаймын. Бізге Ұлттық бокс федерациясы қолынан келген барлық жағдайды жасауда, демеп-жебеп отыр. ҚР Туризм және спорт министрлігі де көмегін аяп отырған жоқ, қолдап, көмектесіп отыр. Түптеп келгенде, мұның бәрі – Елбасының саясаты. Нұрсұлтан Әбіш­­ұлы «жаны саудың тәні сау» деп, халқымыздың 30 пайызы спортпен айналысу керектігін алдымызға мұрат қылып қойды.
– Осы қысқа уақыт ішінде өзіңіз өзгердіңіз бе? Жаңа қызмет жаныңызды жұмсарты ма, әл­де қатайтты ма? Қанша дегенмен ысы­ла түсіп, жа­дыңызға біраз ой түйген боларсыз?
– Бұл қызметке дейін де ұлттық құрама сапында төрт жыл қызмет еткенмін. Сондай-ақ тоғыз жыл Оңтүстік Қазақстан облысының аға жаттықтырушысы болдым. Бірақ мұның бәрі бір бөлек те, ұлттық құраманың бас бапкері болу мүлде басқа. Жауапкершілік жүгі тым ауыр. Сондықтан қатайғаннан бұрын пісіп жатырмыз. Тәжірибе жинақтап, ысыла түсудемін. Басқа елдердің боксшыларымен бірлескен оқу-жаттығу жиындарын өткізгенде, олардың бапкерлерінің артықшылықтары мен үлгі тұтуға болатын жақтарын өзіме сіңіруге тырысамын. Халықаралық ірі додалар кезінде де білікті бапкерлерден үйренуге болатын қасиеттерін қалт жі­бермей, айналама зейін қоя қарап отыра­мын. Негізінен, Ескендір Хасанов, Әбді­салан Нұрмаханов сынды ағаларымнан үлгі алуға тырыстым. Юрий Цхай сынды білікті бапкерден де көп нәрсе үйренуге ден қойдым. Айналамдағы бапкерлерден де үйренуді жөн көремін. Құрама са­пындағы Олимпиада чемпионы Бақтияр Артаевты дайындаған Нұрлан Ақүрпеков сынды замандасымның, екі дүркін әлем чемпионы Серік Сәпиевті тәрбиелеген Александр Стрельников секілді білікті бапкердің, сондай-ақ Нұрғали Сафиуллин сияқты ағамыздың жақсы жақтарын бойы­ма сіңіруге ықыластымын.
– Қазір АИБА құрамында бірнеше өкіліміз бар. Бұрынғыдай емес, «ағасы бардың жағасы бар» деп қоқилана аламыз. Халықаралық бокс федера­циясында өз отандас­тарымыздың болуы сіздерге қалай әсер етуде?
– Қазақстан бокс федерациясының президенті Тимур Құлыбаев қазір АИБА-мен қарым-қатынасты жақсартуға күш салуда. Мен федерация президентінің бұл саясаты дұрыс деп ойлаймын. Бірақ біз АИБА-дағы ағаларымызды арқаланып еркінсуден аулақпыз. Әрине, бұл – біз үшін үлкен мәртебе, мақтаныш. Алайда әркімнің өз мақсаты, өз жұмысы бар. Біздің мақ­сатымыз – ел намысын қорғау. Өзіміздің шеберлігімізді шаршы алаңда дәлелдеу. Сондықтан «енді жеңісті АИБА-дағы аға­ларымыз тартып әпереді» деп арқаны кеңге салуға құқымыз жоқ. Жігіттерді де солай тәрбиелеп жатырмыз. Таза жеңуіміз керек, адал болуымыз қажет. Бізге тек ешкім  көпе-көрнеу қиянат жасамаса болды. АИБА-дағы өкілдеріміз өзгелерге осы жа­ғынан сес болса, нұр үстіне нұр болар еді. Бұл тұр­ғыда дәл қазір көптеген ел біздің бокс­мыздың даму қарқынын көріп отыр. АИБА-да біздің елдің абыройы өсіп келеді. Өз кезегімізде біз де боксымыздың қай­тадан қарқын алып, деңгейі өсіп келе жатқан­дығын шаршы алаңда дәлел­деуіміз керек. Бүгінде жігіттердің аяқ­ алыстары жаман емес. Әр салмақта бір-біріне бергісіз кемінде үш-төрт боксшымыз бар. Яғни әр салмақтағы бәсекелестік күшейді.
– Қазақ боксының қарқынды түрде дамуына тұсау болып келген бір өзекті мәселе бар еді. Ол – жершілдік. Әр облыс өз боксшысын, әр бапкер өз шәкіртін құрама сапына тықпалайтын. Кежегеміздің кері тартуына себеп болған сол кесел сылынып тасталды ма?
– Мен де боксшы болғанмын. Олим­пиада ойындары мен әлем чемио­нат­тарында өнер көрсетпесем де, КСРО чемпионаттары мен халықаралық тур­нир­лерде бақ сынағанмын. Сонда небір мықтылармен айқасқанмын. Олардың ара­сында Олимпиада және әлем чем­пионаттарының жүлдегерлері де болды. Сонда сіз айтып отырған әлгі мәселенің талайын көрдім. Қазіргі біздің ұлттық құ­рама сапындағы бапкерлердің алға қойған мақсаттарының бірі мен негізгі ұстанымы – осыған жол бермеу. Дәл қазір ұлттық құрама сапында ұлтшылдық, жершілдік, рушылдық жоқ. Біз қазір тек нағыз мықтыға көңіл бөлеміз. Кім ұятқа қалдырмай, елі­міздің намысын абыроймен қорғай алады, соны таңдаймыз. Мысалы, XVI жаз­ғы Азия ойындарына тек үздіктерді апардық. Ал «үздік, мықты» деп кімдерді айтамыз? Қазақстан чемпионы болған боксшылардың бәрін «нағыз мықты» деп айта ал­маймыз. Себебі олардың ара­сында үйде (өз еліміз­де) тәп-тәуір айқас­қанымен, шетелдік аренада көсіле алмай­тындары бар. Сон­дық­тан құрама сапына алынған бокс­шылардың бәрін халықаралық турнирлерде мейлінше сынап көреміз. Сол сынақтан өткендерін маңызды додаларға апарамыз. Мысалы, былтыр XVI жазғы Азия ойын­дарына Қа­зақстан чемпионы болған төрт боксшыны апарған жоқпыз. Биыл да ел біріншілігінде көзге түскен жігіттерді іріктеп алып, наурыз айынан бастап бәрін де шетелдердегі турнирлерде сынап жатыр­мыз. Әр салмақта кемі үш боксшыдан бар. Сондықтан Қазақстан чем­пионы болған жігіттерімізді «нөмірі бірінші боксшымыз» деп айтпаймын. Әлем чемпионатына нағыз мықтылар ғана барады.
– Ал мынадай жағдайдың болуы мүмкін бе? Бір боксшы «ағасының немесе жаға­сының» арқасында Қазақ­стан чемпионы болуы мүмкін. Бірақ ондай боксшыны сіздер құрама сапына алмайсыздар.
– Ондай жағдайлар былтыр және басқа жылдары да болған. Бірақ биыл ешкім де олай Қазақстан чемпионы болған жоқ. Рас, кейбір жекпе-жектерде кайсыбір бокс­шыларымыз бір ұпай айырмасымен ұтылып қалып, көпшілікті таңғалдырды. Алайда олар­дың бұл жеңілістерінің төркіні – спорт­тық бабына келе алмауында. Кейбіреулері тынығып үлгермеді. Баз біреу­лерін был­тырғы маңызды додалар титықтатты. Олар­дың бәрін алдағы халық­аралық сындар көрсетеді. Кімнің кім екенін айқындап береді әлі.
– Көптен бері айтылып жүрген енді бір мәселе – ізбасарлар дайындау ісінің көңілдегідей болмауы. Жастар және жасөспірімдер арасында әлем чем­пионы болған таланттқа зәру болып барамыз. Сонда шынымен-ақ жастар құрамасы ұлтық құрама сапына ізбасарлар дайындап бере алмай жүр ме?
– Иә, бұл – біздің қазіргі таңдағы күрмеуі күрделі түйініміздің бірі. Бірнеше жыл болды, жастар арасынан әлем чемпионы шықпай келеді. Бірақ күміс және қола жүлдегерлер бар. Бұл да – нәтиже. Сон­дықтан құрама сапын жастармен толықтыра алмай отырмыз деп айта алмаймын. Был­тыр құрама сапына бір-екі жасты қостық. Биыл да екі-үш жігітке көзіміз түсті. Құрама сапына алып, шебер­лігін шыңдап жатыр­мыз. Былтыр жастар құрамасынан ұлттық құрамаға өткен бір жігітіміз үмітті ақтады. Қазақ боксында жаңа есім пайда болды. Ол – Данияр Елеусінов. Ересектер арасын­дағы құрамаға былтыр ғана қосылып, Қазақстан чемпионы атанды. Екі-үш халықаралық турнирде жеңімпаз атанып, 19 жасында XVI жазғы Азия ойындарында алтынмен апталды.
– АИБА жаңа жобамен WSB жекпе-жектерін өткізе бастады. Осы жоба аясында үздік шыққан боксшылар Олимпиада ойындарына бармақ. Бұл құрама са­пын­дағы боксшыларға әсер етіп жүрген жоқ па? Осы жобаның садарынан құрама сапындағы бокс­шыларымыздың қайсы­біреуі Лондон Олимпиадасына бара алмай қалып жүрмей ме?
– Түпкілікті шешілген ештеңе жоқ десе де болады. Қалай боларын уақыт көрсетеді. Себебі дөп басып айта алмайтын тұстары, шеті ғана қылтиып тұрған шиеленісті мәселелері көп. Қарама-қайшы тұстары да баршылық. Онда боксшылар бес раундтан айқасады, ал лицензиялық шешуші жекпе-жектерде жеті раундтан жұдырықтасатын көрінеді. Ал Олимпиада ойындарындағы жекпе-жектер үш раундтан тұрады. Ендігі бір мәселе, WSB аясындағы айқастардағы салмақ дәрежелері Олимпиада ойын­дарындағы салмақ дәрежелерімен сәйкес емес. Мәселен, 73 келі салмақ дәрежесінде біздің көпшілікке танымал екі боксшымыз өнер көрсетті. Солардың бірі Олимпиада жолдамасын иеленсе, олар Лондонда қай салмақта сынға түсетіндігін таңдауы тиіс еді. «69 келі» деп қалса, онда Серік Сәпиев бастаған бірнеше саңлағымыз бар. Мен мұны жай ғана мысал ретінде айтып отыр­мын. Осындай түсініксіз тұстары бар екендігін ашу үшін. Негізі, WSB-ның жеке­лей сындағы финалына Қ.Әбутәліпов пен Е.Мусафиров шықты ғой. Егер олар жеңіске жетсе, көреміз... Мұның бәрі ақылдасуды қажет етеді. Бәрін де ринг шешеді. Бұл жобаның қаншалықты дұрыс және бұрыс болғандығы Олимпиада жолдамалары сарапқа салынып біткен соң белгілі болады. Сондықтан әліптің артын бағу керек.
– Осы жаңа жоба аясындағы жекпе-жектерде жаңа өзіңіз меңзеп өткен Бақыт Сәрсекбаев пен Қанат Сіләм өнер көрсетті. Олар әлгі кәсіпқой бокс додасы арқылы Олимпиада жолда­масына қол жеткізе алмады. Енді ұлт­тық құрама сапына қосылып, лицен­­зия үшін халықаралық тур­нирлерге қатыс­қысы келсе ше?
– Ешкімді де кеудесінен итермейміз. Олар құрамаға келуге ниет білдірсе, есігіміз ашық. «Сен кәсіпқой бокс сериясында айқасып, бағыңды сынадың, жолдамаға қол жеткізе алмадың, енді болды» демей­міз. Екеуі де – құрамаға керек боксшылар. Еліміздің мүддесі үшін тәжірибелі боксшы­лардан бас тартпаймыз. Бірақ бәрін ринг шешеді. Сәрсекбаев 69 келіге келсе, он­дағы бәсекелестік одан әрмен қыза түседі. Бұл салмақта қазірдің өзінде бір-бірімен тайталасып жүрген үш боксшымыз бар. Олар – Сәпиев, Сыбаев және Өмірзақов. Осы жігіттермен айқасады. Бақ шаба ма, бап шаба ма, көреміз. Ал Қанат Сіләм 75 келі салмақ дәрежесіне келсе, бәсекелестік күшейер еді. Алайда Қанат Сәлім жақында ғана азаматтығын ауыстырды. Ал АИВА-ның қатаң талабы бар. Қазақстанның азаматтығын алған соң, оған бірден біздің намысымызды қорғауға рұқсат беріле ме, жоқ па, ол жағы белгісіз. Осы мәселе шешілсе, Қа­нат – бізге керек боксшы, қажет саң­лақ.
– Қазіргі ұлттық құрама сапындағы боксшылардың қайсысын бөле-жара атайсыз? Кімді теңдессіз лидер санай­сыз?
– Ешкімді де бөле-жара мақтағым келмейді. Бірақ тәжірибесі мол, үлкен сенім артамыз деп Біржан Жақыпов, Данияр Елеусінов, Серік Сәпиев, Иван Дычко, Да­на­бек Сужанов, Ғани Жайлауов, Василий Левит секілді жігіттіремізді атап өтуге болады.
– Ауыр салмақтағы Жан Кособуцкий туралы алыпқашпа сөздер көп. Өзі тұрмақ, әкесі де баласының ұлттық құрама сапына алынбай жүргеніне наразы сияқты.
– Кособуцкийдің дауы көп, жұмысы жоқ қой. «Тентекті тентек десең, бөркі қа­зандай болады» дейді данышпан халқы­мыз. «Ой, оның күші көп екен, ол сондай екен» дегенге ол да марқайып алғандай. Негізі, алып бара жатқан ештеңесі жоқ. Қа­зақстан чемпионатын теледидардан көріп жүрсіздер. Сонда Кособуцкийдің қалай айқасатындығын көрген де боларсыздар. Итермелеп, шынтақпен және баспен ұрып күрескеннен басқа боксын көрген емеспін. Былтыр «Азия ойындарына мені апармады» деп өзі де, әкесі де маған деген және ұлттық құраманың бапкерлері құрамына деген өкпесін баспасөз құралдары арқылы біл­дірді. Айтарым, тәртібі жақсы емес. Жат­тығу жұмыстарында шүмектетіп тер төк­пейді. Жаттығуға келмейді, қандай да бір турнирлерге қоссаң, бармайды. Ондай спортшыны біз қалай ұлттық құрама сапында ұстаймыз? Биыл ел чемпионатында үшінші орын алды. Жүлдеге ілікті деп, ұлттық құраманың бірінші оқу-жаттығу жиынына шақырдық. Бірақ бұл жолы да жиынға келмеді. Енді біз оған жалынамыз ба? Бізге жалқау боксшы мүлдем керек емес. Өйткені ол басқа боксшыларға кері әсерін тигізеді.
– Өзіңіздің төл шәкіртіңіз Біржан Жақыпов жайлы не айтасыз? Әлемде бір-ақ боксшыдан ғана ұтылатын шығар. Ол – Қытай қыраны Зоу Шимин. Әйтсе де бағы жанар емес.
– Кейбір жігіттердің жолы ауыр болады. Біржан да – сондай жолы ауыр спортшы­лардың бірі. Әйтсе де ештеңеден қайтпай тер төгіп жүр. Мен осындай алған бетінен қайтпай, ерінбей еңбек етіп жүрген адам түбінде өзінің ойлаған мақсатына жетеді деп есептеймін. Түбінде не Олимпиада ойындарының, не әлем чемпионатының жүлдесін алады деген ойдамын. Оған тәжірибесі де жетеді. Мүмкіндігі де бар. Ең жеңіл салмақтағы боксшылардың бәріне тән бір проблема бар. Ол – салмақ қуу. Кем дегенде алты-жеті келі салмақ қуып әбі­герге түседі. Ал Біржанның өзгелерден басты артықшылығы – ол салмақ қумайды. 48 келі – оның табиғи салмағы. Тек психо­логиялық тұрғыда дайындау керек. Психологиялық дегенге қорқақ екен деп қалмаңыз. Қорқақ жігіт рингке шықпайды. Ашығын айтқанда, Біржан момындау. Кішкене ширау керек. Өткірлігі, менмендігі жетпей жатыр. Өз кезегімізде тәлім-тәрбие жұмыстарын жүргізіп жатырмыз. Әйтпесе осы салмақтағы әлемнің үздік бокс­шы­лары­ның бірі. Миланда әлем чемпионы болған маңғол жігітін де ұтты. Басқа да жүлдегерлерді ұтып жүр.
– Жалпы, құрамадағы жігіттердің бағын ашып, мүмкіндіктерін толық жүзеге асыруына қамшы болу үшін бапкерлер құрамына жан-жақты болу керек шығар?
– Әрине. Бапкер деген – әке де, шеше де, кейде аға да боламыз. Керек болса, массажшы да, психолог та боламыз. Әркіммен әртүрлі сөйлесеміз. Біреуін айналамыз. Енді біреу­лерін алдай­мыз. Қайсыбіреуінің намысын жанып, қай­раймыз. Тіпті кейбіреуіне ұрсамыз да.