Ермек Аманшаев, «Қазақфильм» АҚ президенті, Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген қайраткер, жазушы-драматург:
«Алаш айнасы» газетi мен Қазақ радиосының бiрлескен жобасы
«Айтөбел» хабарының жазбаша нұсқасы
Авторы: Едiл Анықбай
Хабардың тiкелей толқындағы уақыты: 101 ҒМ, сәрсенбі күні сағат 14:05-15:00
– Ераға, «Айтөбел» хабарына келген қонағымыздың әңгімесі Қазақ мемлекетінің Тәуелсіздігінен басталады. Бұл үрдіс кейіпкеріміздің бәріне ортақ...
– Біздің Тәуелсіздігіміз – ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойы армандаған ұлы мұраты. Жиырма жыл өткенмен, қоғамдағы бірталай қауым Тәуелсіздіктің мән-мағынасын әлі толық сезіп, білген жоқ сияқты. Ол үшін, әрине, орасан мол жұмыстар жасалу керек. Кез келген мемлекет әртүрлі кезеңдерді бастан өткізеді. Мысалы, балалық шақ, жастық шақ, орта жас, пісіп-жетілген тұс деген секілді. Қазақ мемлекеті әртүрлі даму сатыларының алғашқы баспалдақтарын аттады. Біздер бүкіл әлем таныған, оң-солын ажырата алатын, геосаяси жүйеде өзінің жөнін тапқан, іргелі жұрттар мойындаған мемлекетке айналдық. Жиырма жылдың ішінде дәл осындай мемлекет дәрежесіне жету – кез келген елдің маңдайына жазылмаған бақ. Алла тағала елімізге, жерімізге қаншама құнарлы байлық көздерін берген. Енді соның бәрін ұқсата білу, барлығын халықтың игілігіне жұмсау, ұлттың өзіне деген құрметін арттыру, әлемдегі орнын анықтау – орасан зор жұмыстарды қажет етеді. Дүниежүзінде тәуелсіздік алған мемлекеттер көп, бірақ олардың қай қайсысы да дәл бүгінгі біздің ел секілді мойындалып, бүкіләлемдік деңгейде, халықаралық масштабта құрметке бөленіп жатқан жоқ. Бұл – ең біріншіден, Елбасымыздың ерен еңбегі. Бүгінгі күнде ұлттық идея туралы әркім сан түрлі пікір айтады. Ұлттық идея дегеніміз – осы Тәуелсіздік. Өткен ғасырдың 90-жылдарының ортасында астананы көшіру – бұл да ұлттық идея. Біздер ойлаймыз, ұлттық идея міндетті түрде тарихқа үңілу, баяғы сол біздің өсіп-өнген жолдарымыз, көшпенділік өмір т.с.с. деп. Біздің ата-бабаларымыз қалдырған талай ғажап салт-дәстүрлер бар. Олар ұлтымызға өзінің нәрін, сөлін беріп, халқымыздың игілігіне айналып жатыр. Бірақ біз өткенімізді жаңғыртумен ғана шектеліп қалмауымыз керек. Мен үнемі айтып жүремін, бізге жаңа дәстүрлер керек. Бүгінгі даму кезеңіне, еліміздің әлемдегі орнына сәйкес келетін ұстанымдар, әртүрлі жаңа салт-дәстүрлер қажет. Мысалы, елордамыз – Астана биік, таза арманға негізделген ұлттық идея. Елордамыздың ешкімнің ықпалынсыз, өз еркімізбен бой көтеруі, әлемді қызықтыратын салтанатты қалаға айналуы, бұл меніңше, кез келген ұлттың маңдайына жазылмаған. Тәуелсіздіктің біз әлі де көптеген қырларын танып-білмей жатырмыз.
– Танып-білмеуімізді тарқатыңқырап айтсаңыз. Нені түсінбей жатырмыз?
– Қазір мысалы, жаһандану заманы. Біз жаһаннан қорқыңқыраймыз. Оны бір ұлттық мәдениетті ығыстыратын, үлкен өркениеттердің қазанына салып жіберетін оғаштау құбылыс деп есептейміз. Ал, шын мәнінде, жаһандану – өркениеттің келесі даму сатысы. Жаһандану арқылы өркениет жаңа сатыға көшеді. Көптеген ғалымдар, әлеуметтанушылар, мысалы, Хантингтон, Фукуямолар өркениеттер қақтығысы деп санап: «Адамзатта тоғыз, он бес, он екі өркениет бар» деп жатады. Шын мәнінде, өркениет – біреу. Ол – адамзаттың өркениеті. Біртұтас өркениеттің құрамдас бөлігі – ұлттық мәдениет, ұлттық ұстаным, салт-дәстүр, тағылым. Біз осыны түсініңкіремейміз. Демек, жаһандану кезеңі арқылы өркениет жаңа сапаға көшеді деген сөз. Мәдениеттердің бір-бірімен бұрын-соңды болмаған деңгейде жақындасуы, қоян-қолтық араласуы – заман талабы. Бұл жаһан заманы бірнеше ғасырларға созылып кетуі мүмкін. Біздің мақсат – біртұтас адамзат өркениетінің контексінде өзіміздің орнымызды белгілеу. Ал ол үшін әртүрлі озық идеялар, технологиялар, ақпараттық технологиялардың бәрін игеріп, әлемде болып жатқан үлкен-үлкен өзгеріс-үрдістердің мән-мағынасын дер кезінде танып-біліп, сол деңгейде өмір сүруіміз керек.
– Қазақ мемлекеті заман талабы мен өмірдің сұранысындағы дүниелерді қаншалықты игерді? Бізге қажетті жаңа дәстүр, ұстанымдар мен көзқарастардан мысал келтіруге бола ма?
– Мысалы, ЕЫҚҰ-ның Астанада үлкен кеңесі өтті. Оған дүниежүзінен 57 мемлекет қатысты. Олардың барлығы Астанада бас қосты. Қазақстанда болып жатқан әртүрлі үрдістер мысалы, 130 ұлттың бір мемлекетте бейбіт өмір сүруі секілді. Дүниеде не болып жатыр? Ұлттық, діни негіздегі қақтығыстар болып жатыр. Ал Қазақстанда, Құдайға шүкір, ол ұлттардың барлығы өздерінің болашағы үшін бірлесіп, жұмылып жұмыс істеп жатыр. Немесе әлемдік дін басшыларының, дін өкілдерінің кездесуі. Бұлар – біздің өмір сүріп жатқан заманда болып жатқан оқиғалар, құбылыстар. Соның бәрін дер кезінде мүмкін танымай қаламыз. Ал, шын мәнінде, бұлардың өте үлкен мәдениеткерлік мағынасы бар. Өркениет соңғы отыз жылда тығырыққа тірелгендей. Соңғы жиырма-отыз жылдың төңірегінде адамзат жаңа ұстанымдар, жаңа идеяларды шығара қойған жоқ. Бірақ осымен тығырыққа тірелген екен, тоқыраған екен деген ой тумауы керек. Бұл жаңа сапаға көшердің алдындағы өлара кезең бе екен? Яғни осы біздің заманымызда, менің ойымша, болашақтағы адамзат өркениетінің негізгі, алғышарттары қалыптасады. Жаңағы мен айтып отырған дін басшыларының кездесуі сондай алғышарттардың бір көріністері. Егер біз оны әлемдік деңгейде қарастыратын болсақ, солай болып шығады. Содан кейін мысалы, өзімнің 16 жастағы кіші ұлым, интернет арқылы Бразилиядағы Сан-Паулу қаласындағы өзінің замандасы, құрдасымен футбол ойнап отырады немесе ол әртүрлі рухани салада болып жатқан өзгерістерді үнемі біліп, жіті бақылап отырады. Мен кейде ондағы ақпаратты білмеймін. Яғни бұл жаңа бір буын, жаңа бір ұрпақтың қалыптасып келе жатқандығын көрсетеді. Оларға қазақша, ағылшынша, орысша, қытайша, немісше, французша сөйлеу онша қиын шаруа емес. Яғни олар әлемдегі өркениетте болып жатқан әртүрлі құбылыстарды, өзгерістерді анықтап, біліп отыр және соның ортасында жүр деуге болады. Демек, осындай жаңа ұрпақ өсіп келеді.
– «Мысалы, ақпараттың көптігі ұрпақты шатастырады. Ол ненің жақсы, ненің жаман екенін айыра алмайды. Бірінші, біз ұлттық болмысын жасауымыз керек» дегенді айтып жатамыз. Осы тұрғыдан келсек...
– Интернет – жаһанданудың құралы. Осыған сәйкес, өзінің шарттары бар. Яғни интернеттің жаһандану құралы екендігін сезіне отырып, сол деңгейде жұмыс істеу керек. Ұлттық болмысты қалыптастыру дегенде осындай алғышарттарды үнемі ескеріп отыруымыз керек. Интернетті былай қойғанда, баспасөзді алайық. Мысалы, журналистердің интеллектуалдық деңгейіне, әлемдік өзгерістерді, құбылыстарды сараптай білуіне, оны халыққа жеткізуіне шынын айтқанда, кейде көңілің толмайды. Яғни бізде ізденіс жоқ. Қарап отырсаңыздар, қазақ баспасөзінде айтатын тақырыптар шектеулі. Экономикадағы әртүрлі құбылыстар, «тренд» дейміз ғой, соларды тайға таңба басқандай қылып, ажыратып, көрсетіп, жазып жатқан журналистер аз. Мәдениеткерлік, әлеуметтану, қоғамдағы болып жатқан әртүрлі құбылыстардың барлығын зерттеп, бүгінгі біздің күнделікті тіршілігімізде қолданып жатқан дүниелерді саралап, дұрысына ұсыныс беріп жатқан журналистер сирек. Яғни біздер әлемдік деңгейде болып жатқан әртүрлі үрдістерді игеріп, зерттеп, оны ұлттық топыраққа көшіріп беруіміз керек. Бұл – ұлы көш қой. Ұлы көштен қалмау үшін үнемі ізденіс үстінде жүру керек. Тек қана дәстүрлі құндылықтарымызбен кетіп қалатын болсақ, ол да біржақты болады. Сондықтан біздің ұлтымызға қажет нәрсені, әлемде қалыптасқан дүниелерді пайдаланып, өзіміздің тірлігімізге қабыстырып отырсақ деген тілек-мақсат бар. Әрине, бұл – болашақтың ісі.
– Өзіңіз айтып отырған баспасөздегі мәселелер, яғни ғаламдық тақырыптарды талдап, сараптап, халыққа жеткізудегі кемшіліктердің туындауы білімнің жетіспеушілігі ме, сауатқа байланысты ма, әлде мәдениеттің деңгейі ме?
– Белгілі бір саланы таңдағанда адамның мұраттары болады. Сол мұраттың деңгейіне байланысты. Мысалы, кейбір журналистеріміз, әріптестеріміз: «орта деңгейде жүрсем жарайды» дейді. Біреулер бар: «Жоқ, ол болмайды. Әлемдік деңгейде жұмыс істей алатын қалыпқа жетуім керек» дейді және ізденеді. Бізде ізденіс жағы жетіңкіремейді. Мәселен, біз Еуразия кинофестивалін жасаймыз ғой жыл сайын. Сонда бір үлкен-үлкен, қызықты қонақтар келіп қалады. Сонда ойлаймын ғой, «ана кісіден ананы сұраса, мынаны сұраса қызықты әңгіме болар ма еді?» деп. Танымдық тақырып былай тұрсын, келген қонақтың өмірбаянын, шығармашылықтағы өткен жолын қарамай келеді ғой. Дайындығы толық болмағаннан кейін отырады, далаға лағып. Мен таңғаламын. Журналистің қызықты, жақсы, деңгейлі, қажет әңгіме өткізуі өзі үшін керек емес пе? Кейде сол жағы жетіспей жатады. Бізде интеллектуалдық базасы өте төмен әріптестеріміз бар. Көбі белгілі бір қарабайыр принциптердің, ұстанымдардың төңірегінде жүреді. Міне, сол қынжылтады. Толғандырып жүрген, өркениеттегі болып жатқан құбылыстар жайында әңгіме қозғалса екен дейсің, бірақ ол өте сирек. Әрине, ауызды қу шөппен сүртуге болмайды. Бар нәрсені бар деу керек. Құдайға шүкір, баспасөзімізде жақсы-жақсы өзгерістер бар. Білімді, ойын тереңнен қозғай алатын әріптестеріміз жоқ емес. Олардың шығармаларын, мақалаларын үзбей оқып тұрамыз. Бір жағы қуанасың. Бәрі нашар, жаман деп айтуға болмайды. Бар ақпарат ұлттың өзін-өзі сезінуіне, өзін-өзі танып білу үрдісіне қызмет ете бастауы керек. Мәселен, тіліміздің тағдыры бәрімізді алаңдатады. Мемлекеттік тілді соңғы кезде саяси ойындардың құралына айналдырып жүргендер кездесіп қалады. Тілдің өзіндік әртүрлі заңдылықтары, даму сатылары бар. Оның үнемі қолданыста болуы бір бөлек. Тіл де дамып отыру керек. Философиядағы, әлеуметтанудағы әртүрлі жаңа ұғымдар тілдік айналымға түсіп, өзінің баламасын тауып, қызмет етуі керек. Тілдің де ішкі интеллектуалдық мүмкіншіліктері бар. Біз сол жағын дамыту керекпіз. «Мәдени мұра» бағдарламасының арқасында қыруар дүние қазақшаланды. Ондағы түпкі мақсат – күнделікті айналымға бүгінгі таңдағы, әлемдік геосаяси жүйедегі болып жатқан әртүрлі бағыттағы терминдерді санамызға сіңіру. Біз осы жағына көп көңіл бөлмей жүрміз. Яғни жан-жақты, әртүрлі деңгейдегі даму болып отыру керек қоғамда.
– Ераға, енді әңгімені өзіңіз басқарып, еңбек сіңіріп келе жатқан салаңыз – киноға бұрсақ. Кино – өнер. Біз солай қарауымыз керек. Бірақ біз киноға тәрбиелеуші құрал ретінде біржақты қарайтын секілдіміз. Мәселен, кейбір киноның төңірегінде: «Біздің ұлтқа зиян, ұлттығымызға кері әсер етеді, бізді мазақ етеді» деген сияқты әңгімелер туады. Демек, киноны өнер деп қабылдай алмайтын сияқтымыз. Оған біздің психологиямыз дайын емес секілді. Сіз не дейсіз?
– Оның бір ғана амалы бар. Бізге көрерменнің көңіл күйін зерттеу керек. Біздің киностудияда көрерменіміздің сұранысын зерттейтін арнайы департамент бар. Жақында ғана біз «Көрермен аудиториясы» деген жобаны бітірдік. Мысалы, Қазақстанда негізгі көрерменнің жасы нешеде? Көрерменнің жасы 14 пен 25 жастың арасында. Бұл тек Қазақстанда қалыптасқан жағдай емес, бүкіл дүниежүзінде солай. Сондықтан киноны түсірушілер, ең алдымен, осы жастың сұранысын ескеруі керек. Екіншіден, қазақ ұлттық киносына деген көзқарас өзгерген. Мысалы, менің Құдай қаласа, жиырма күннен кейін киностудияға келгеніме төрт жыл болады екен. Осы уақытта байқағаным, киностудия имидж жағынан әбден құлдыраған мекеме екен. Онымен ешкім жұмыс істемеген. Үшіншіден, біздер қазақ киносы деп айтып жатамыз. Мысалы, 2008 жылы біздің Қазақстандағы ұлттық прокат жүйесінде қазақ киносы 3 пайыздың деңгейінде болды. Мысалы, 240-250 кино шығаратын болсақ, жылына, мен басқа елді айтып отырған жоқпын, Қазақстанды айтып отырмын, соның 3 пайызы ғана қазақ киносы. Оның 1 пайызына жетер-жетпесі «Қазақфильм» киностудиясынікі. Ал енді жылына 2-3 фильм түсіріліп, шығарылатын болса, қазақ киносының сапасы жөнінде қандай әңгіме айтуға болады? Тағы да бір жағдай, көрерменнің саны күрт азайып кеткен. Мысалы, былтыр көрерменнің саны 10 миллионнан асты. Зерттеу көп жүргізілуі керек. Мысалы, көрермендерге қандай жанрлар ұнайды? Қандай тақырыптағы кино көргісі келеді? Қандай актерлер ұнайды? Олар киноны қалай таңдайды? Үйінде отырып интернеттен таңдай ма, әлде кинотеатрға барғанда кассаның үстіндегі бағдарламаға қарап таңдай ма немесе кинотеатрларда көрсетілім алдындағы жарнамадан таңдай ма? Одан кейін барып, ол киноны қай кезде барып көргенді жақсы көреді? Аптаның қай күндері барғанды қалайды? Кіммен барғанды қалайды? Не керек, бұл – қым-қуыт, қыруар шаруа. Оны зерттеп отыру керек. Біз қазір осы жұмысты жүргізіп жатырмыз. Мысалы, бұрындары жыл сайын, Қазақстанда киноға баратын көрерменнің саны шамамен 500 мыңға артып отыратын. Мысалы, Қазақстанда 2009 жылы 7,5 млн билет сатылды, 2008 жылы 7 млн, 2007 6 млн 400 мың билет сатылған. Ал 2010 жылы бұл сан бірден 10 миллионға көтерілді. Бір жылдың ішінде көрермендердің саны өсті. Бұл – кино өндірісіне халықтың, қоғамының сұранысы артқаны деген сөз. Мысалы, экономикалық дағдарыстың бірінші кезеңі басталар тұста мынандай болжамдар жасағанбыз. Дағдарысқа байланысты негізінен голливудтық фильмдер, еуропалық, мынау көрші Ресейде түсірілетін жаңа фильмдердің саны күрт азаяды деген ақпараттар шыға бастады. Біз айттық, яғни казіргі кезеңде кинотеатрлардағы кино үлесінің 73 пайызы – америкалық, 24 пайызы – Ресей, 3 пайызы қазақ киносы десек, аналардың саны азайғаннан кейін бізге қосымша мүмкіншілік пайда болады. Осы мүмкіншілікті біз ұтымды пайдалансақ, онда көрерменнің де санын арттыруға болады. Фильмдеріміздің де санын арттыруға мүмкіншілік бар. Сол болжамымыз ақталды. Яғни соңғы үш-төрт жылдың көлемінде болып жатқан өзгерістер сол кездегі ұстанған тактикалардың дұрыстығының арқасы деп ойлаймын. Мысалы, ұлттық прокатқа «Жаужүрек мың бала» фильмі 52 көшірмемен шығып отыр. Бұрын әрі кеткенде 21-23 көшірме болатын. 52 көшірме дегеніңіз, бұл кино бүкіл Қазақстанның түкпір-түпкіріне барады деген сөз. Орталық емес қалалардың өзінде күніне екі-үш кино жүріп жатады деген сөз. Кинозалдарымыздың саны, Құдайға шүкір, 200-ге жетті. Осыдан үш-төрт жыл бұрын 100-ден сәл асатын еді. Сол сияқты кинотеатрларының саны да көбейіп жатыр, жыл сайын. Яғни сұраныс бар, оған ұсыныс та артады. Киноөндіріс дегеннің өзі – индустрия. Оның өзінің бір тетіктері бар. Қазір, Құдайға шүкір, соңғы жылдары телеканалдар жақсы жұмыс істеп жатыр. Мысалы, Қазақстан телеканалымен әлсін-әлсін қазақ киносының онкүндігін, апталығын өткізіп тұрамыз. Қазақ кинолары Қазақстан телеарнасы арқылы еліміздің әр түпкіріне таратылады. Кейінгі кездері елден көптеп хаттар келіп жатыр. Бәрі айтады: «Сіздерге үлкен рақмет, Қазақстан телеарнасына рақмет, кино шығардыңыздар, көрдік» деп. Қазір кинотеатрлардан түсетін табыс пен каналдардан бірінші көрсету құқығын алғаннан кейінгі табыстар теңеліп келе жатыр. Яғни киноиндустрияның тетіктері жұмыс істей бастады. Қазір бізде DVD шығартын компания пайда болды. Біз бір-бірімізге тәуелдіміз. Тек қана әріптестік қолдау деңгейінде жұмыс істеуіміз керек.
– Сіздің сөзіңізден бүгінгі қазақ киносының даму сатысына келдік деген түйін шығаруға болатындай. Енді соны туынды – «Жаужүрек мың бала» фильміне тоқталсаңыз.
– Әрине, фильмдер шығарамыз. Соның ішінде шоқтығы биік дүниелер болады ғой. «Жаужүрек мыңбала» киносы сондай фильмге айналады. Яғни осы фильм арқылы тек қана «Қазақфильм» киностудиясына ғана емес, сонымен бірге қазақ кинематографиясына, кино өнеріне деген дұрыс көзқарас, бетбұрыс болу керек. Шын мәнінде, мен ойлаймын, бұл соңғы үш-төрт жылдың төңірегіндегі технологиялық жағынан болсын, қай жағынан да сай кино. Елбасының қолдауының арқасында прокатқа оннан астам фильм шығарып жатырмыз. Бұрын-сонды болмаған жағдай, бұл. Содан кейін біздің технологиялық базамыз да, Құдайға шүкір, әлемдік деңгейде деп айтуға болады. Еуропа дейсіз бе, алыс-жақын шетелден келген мамандар, продюсерлер біздің киностудияларымыздағы қондырғыларды, технологияларды көріп: «әлемдік стандартқа сай екен» деп мойындап жатады. «Жаужүрек мың бала» – «Қазақфильм» киностудиясының бүгінгі мүмкіншіліктерін, даму деңгейін көрсете алатын фильм және зиялы қауымның берген бағасы да осы. Бұл, әрине, бізді қуантады. Кино – белгілі бір уақытты талап ететін өнер. Ол халықтың санасына сіңіп, ұлттық сана-сезімнің бөлшегі болып кету үшін, мысалы, «Қыз Жібек» фильмі сияқты оған белгілі бір уақыт керек. Уақыт – төреші. Уақыт қана бәрін өз орнына қояды. Көрерменіміз осы фильмді көрген сайын бойында өзінің еліне, тарихына деген бір құрмет ұшқыны жанса, фильмнің мақсатына жеткені.
– Ераға, сізден шығатын әңгіме бір хабардың аясына сыймасы анық. Бәріміз уақытқа бағынамыз. Сондықтан соңғы сұрақ деп қабылдасаңыз болады. Киноөнер ұрпақты қаншалықты тәрбиелей алады?
– Кинематографтардың арасында мынандай сөз бар: «Барлық өнердің ішіндегі ең маңыздысы – кино». Мұны біздер былай деп айтамыз: «Барлық өнердің ішіндегі ең маңыздысы – қазақ киносы». Киноның орны, жөні бөлек. Киноның тәрбиелік мәні зор. Бірақ кино – газеттегі мақала немесе көркем фильм – деректі фильм, очерк емес. Оның өзінің заңдылықтары, ұстанымдары бар. Осыны ұмытпауымыз керек. Мысалы, қоғамда қалыптасқан жүз жиырма зәру мәселе болса, жүз жиырма фильм түсіру мүмкін емес қой. Сондықтан оның кинематографиялық жолдары, әдістері бар. Егер солардың бәрі дұрыс, сауатты қолданса, әрине, тәрбиелік мәні үлкен болады. Ал, енді бізде көбіне ақпарттың жетіспей жатқандығы ма, соңғы жылдары жекеменшік компаниялар жұмыс істей бастады ғой. Солар да көптеген кинолар шығара бастады. Мысалы, қандай кино шықса да «Қазақфильм» дейтіндер бар. Қазақ киносын тек «Қазақфильм» түсіріп жатқан жоқ. Менің ойымша, бұл ақпараттың жетіспей жатқандығы.
– Ераға, елге тілегіңіз...
– Уақыт бөліп, шақырғандарыңызға рақмет! Біздегі тілек – біреу. Қазақ киносына келіңіздер, көріңіздер, қараңыздар, бірге болайық!
– Әумин! Рақмет!