Ұлттық драматургиямыз әлемдік классикалық дүниелердің көлеңкесінде қалып қойған жоқ па?

Еліміз Тәуелсіздік алғалы бері театрға  қатысты мамандар ұлттық драматургиямызды қалай жандандырамыз деген сауалға жауап іздеумен келеді. Оның үстіне қазақ қоғамында театр – кенже дамыған өнер саласы. Дегенмен қазақ драматургтері мен режиссерлері соңғы уақыттарда ұлттық мазмұндағы қойылымдарға айрықша назар аударып келе жатқандығын айта кету керек. Бұған қоса бүгінде театр саласына серпін беру мақсатында мемлекет арнайы қаржы да бөліп келеді. Бірақ мақтаудан гөрі, сын-ескертпелерді көп еститін қазақ театрлары бүгінгі көрерменнің сұранысын толық қанағаттандыра алып отыр дей аламыз ба? Қазіргі кезде еліміздегі театрларда шетелдік авторлардың туындыларын сахналауға деген әуестікті кәсібилікке ұмтылыс жасау деп бағалай аламыз ба? Осыдан туатын сұрақ: ұлттық драматургиямыз әлемдік классикалық дүниелердің көлеңкесінде қалып қойған жоқ па? Бұған мамандар не дейді екен?

Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының профессоры, жазушы-драматург, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты:
Иә
– Еліміздегі театрлар ең алдымен өзі­міздің ұлттық сана-сезімімізді тәрбие­леу­ге жұмыс істеуі керек. Өкінішке орай, біз­де белгілі бір репертуарлық саясат бол­мағандықтан, әр театр бұл бағытта «өзі – би, өзі – қожа» принципімен әре­кет ету­де. Әрине, кез келген өнер ұжымы шы­ғармашылық еркіндікте жұмыс істеу­ге құқылы. Дегенмен қазақ театры қа­зақ­қа қызмет етпесе, ұлттық драматургия қайдан оңала қойсын?! Бұл жерде ұлттық идеологиялық мәселенің ұшы кө­рініп тұрған соң, театрларымызда айтылып, көрсетілетін дүниелердің қазақ­тың өз жанына таныс әрі жақын болғ­аны абзал. Осы мәселеде мемлекеттің өзі аса бір қызығушылық танытып отыр­ма­ғандықтан, көптеген театр өз­генің дү­ние­сіне арқа сүйейді. 
Осыдан келіп «ұлттық драматургиямыз әлемдік классикалық дүниелердің көлең­ке­­сін­де қалып қойды» деген әңгімелер айтыла бастады. Біз шетелдік авторлардың туындыларын сахналауға әбден иек артып ба­ра жатқан сияқтымыз. Себебі шетелдік пье­саны аударып, сахнаға шығару – ана­ғұр­лым оңай нәрсе. Өйткені ол шетелде сан мәрте қойылған, әлемге танылған қо­йылым, дайын дүние.  Соны сәл толық­ты­рып, алып шығу қиын емес. Ал сол ше­тел­дерде біздің пьесалар қаншалықты мо­йындалып, қазақ драматургі қанша­лық­ты бағаланады?  Бұған ешкім бас қатырмайды. Мысалы, Франция театрлары шетелдік автордың пьесасын сахналау үшін арнайы рұқсат алуға тиіс. Бұл өз кезегінде оларға өз­дерінің драматургиясын алаңсыз на­си­хаттауға мүмкіндік береді. Қазіргі жағдайда ше­телдік шығармаларды сахналауға бізге де осы сияқты белгілі бір шектеулер қою қажет. Әйтпесе, ұлттық драматургия бірте бірте ысырыла бермек. «Классика», «клас­сика» деп қашанғы өзеурей береміз? Өзі­мізді өзіміз лайықты деңгейге көтеретін кез жетті емес пе?  Біз театрға адамдар көп ба­ра бас­тады дейміз. Бағасы орта есеппен 300 теңге болатын арзан билет көбіне қол­же­тімді де болып отыр. Егер біз Еуро­па­да­ғыдай, Қытайдағыдай театр билетін қым­бат­қа сататын болсақ, онда біз көрер­мен­де­ріміздің біразын жоғалтып алатын сияқ­ты­мыз. Ал бізде шетелдегідей кассалық мол пайда түсіретін қойылымдар жоқтың қасы. Кейінгі жас қаламгерлер де дра­ма­тур­гияға батыл бара бермейді. Бұрынғы кезде пьесалар арнайы репертуарлық кол­ле­гияның сараптамасы мен сүзгісінен өтіп барып қана театрларға берілетін. Сонымен қатар, қазір бізде жаңа жазылған драмалық шығармаларды қабылдау жүйесі де ала-құла. Бұл ретте шынайы таланттың еңбегін ес­керуден гөрі, таныс-тамырлықпен мә­се­ле шешу белең алып барады. Бүгінгі күні Мәдениет министрлігінің жанынан бол­ма­са да, облыстық мәдениет басқарма­ла­ры­ның жанынан тәуелсіз сарапшылар ал­қа­сын құруға болады ғой. Егер де осындай са­раптамалық комиссия жұмыс істейтін болса, оның құрамына негізінен театр сын­шы­­лары енгізілу керек. Тағы бір айта ке­те­тін мәселе, қазір кейбір театр басшылары өз­­дері автор, өздері аудармашы, өздері ре­жиссер болып алды. Келесі бір жайт – мық­ты драмалық туындылар шықпай жат­қандықтан, аударма пьесалардың көбейіп кетуі. Бұл драматург атанудың тағы бір оңай жолына айнала бастады. Осы­лай­ша, шетелдік дүниелер қазақтың сахнасын бір­те-бірте жаулап барады. Әрине, клас­сикадан мүлде бас тарта алмаймыз. Десек те, қазақы дүниелердің салмағы басым болуы тиіс. Еліміздегі мәдениет туралы заңның «репертуарлық саясатты әр театр өзі жүргізеді» дегенге саятын тұстары бар. Ұлт­тық драматургияға жан бітіру үшін осын­дай мәселелерді қайта қарау керек.

Әлия БӨПЕЖАНОВА, сыншы, мәдениеттанушы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері:
Жоқ
– Қазіргі біздің театрларымызда ұлт­тық сипаттағы шығармалардың мо­лы­нан сахналанып жатқанын бай­қа­­мау, көр­­меу мүмкін емес. Әсіресе соңғы жыл­­­дары қазақ драматургтерінің пье­са­ла­ры сахнадан жиі көрініс таба бастады. Ал баз біреулер айтып жүр­гендей, қазақ драматургиясы шетелдің клас­сикалық дүниелерінің көлең­ке­сін­де қалып қойды деген пікірлермен ке­ліс­пеймін. Қазақ сахнасында ұлттық қой­ылымдары­мыз­бен қатар, әлемге әй­гілі шетелдік дра­ма­тург­тердің туындылары да сахналанып келеді. Бұл – әлем театрларына ор­тақ үр­діс. Егер де тек қана өзіміздің драматургиямызбен шектеліп қалатын болсақ, онда біз­дің аямыз тарылып, өс­пей қалар едік. Мұ­нымен қоса бүгінде М.Әуезов, Ғ.Мү­сі­репов сынды алып­та­рымыздың клас­сикалық шығармалары да көп  қо­йы­лады.
Заманауи драматургия да сахналанбай жат­қан жоқ. Сондықтан да шетелдің клас­сикасы бізге көлеңкесін түсіріп отыр деу жаңсақтық болар еді. Түптеп келгенде, ше­телдік болсын, өзіміздің драматург болсын, оның шығармасында бүгінгі күн­мен са­бақ­тасып жататын бір тың идеялар бар болса, қазіргі адамдарға айтары бар болса, неге сахналамасқа?! Анығын айтсақ, әлем мо­йындаған талғамы биік туындыларды сах­налау арқылы, қазақ театрлары өздерінің дең­гейлерін көтеріп отырады. Өзгеден үй­ре­ніп, сабақ алу, озықтармен тәжірибе ал­ма­су ешқашан артықтық еткен емес. Ке­йінгі кездері қазақ театрлары көптеген ха­лықаралық фестивальдарда өздерін жақ­сы қырынан көрсетіп келеді. Қазақ кө­рер­мені де бұрынғыдай емес, театрға бет бұ­ра бастады. Осындай тенденциялар біз­дің қоғамда орын ала бастаған кезеңде «біз­де анау жоқ, бізде мынау жоқ» деп, мә­селенің байыбына бармай жатып, бай­балам салу да қажет емес.
Қалай десек те, театр бір орталыққа ба­ғынатын, белгілі біреулердің бақылау ая­сындағы ресми мекеме емес. Әр театр – өнер ордасы, шығармашылық ойдың бір ошағы  болғандықтан, бір-бірінен өзге­ше­леніп тұруы керек. Олардың репертуарлары да әртүрлі болуға тиіс. Себебі көрермен тал­ғамы да әр деңгейлі.

Бейтарап пікір
Тұрысбек СӘУКЕТАЕВ, жазушы, аудармашы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты:
– Театр репертуарына қатысты мәселелер қашаннан  түрлі пікірталастардың өзегі болып келеді. Бұл ретте бір жақты шешім қабылдау қиын. Қазір қазақ театрларының әрқайсысы репертуарлық саясатын өздері жүргізіп отырады. Оларға ешкім «ананы қой, мынаны қойма» деп бұйрық бере алмайды. Дей тұрғанмен, бүгінде театрларымыздың төңірегінде айтылып жүрген проблемалар аз емес. Көрерменнің бір бөлігі: «Бізде шетелдік қойылымдар көбейіп кетті», – десе, енді біреулері керісінше: «Өзіміздің ұлттық дүниелерге сахнадан кең орын беріле бастады», – дейді. Әрине, талғамға талас жоқ. Қандай театр болмасын, әлемнің озық классикалық шығармаларын сахна төріне шығармай тұра алмайды. Бұл – жақсы құбылыс. Бұл ретте ұлттық драматургия шетелдік мықты қойылымдардың көлеңкесінде қалып қоймас үшін, өзінен-өзі-ақ биік деңгейге жетуге талпына түспек. Өзімізді-өзіміз қызықтап жүре берсек, өзімізді таныта алмас едік.