Түркі әлеміне ортақ латын әліпбиін енгізу мүмкін бе?

Түркі жұртшылығының, түркі әлемінің бірлігі ортақ жазудан басталады. Осы ойды қолдайтын бірқатар түркітектес елдер біртіндеп латын әрпін қабылдап, тарихи тамырластыққа қадам жасауда. Қазақ елі де сол түркі тұтастығына ұмтылып, технологияның тілін меңгеру, рухани тәуелсіздікке қол жеткізу мақсатында латын графикасына бет бұрып отыр. Дәл осындай сындарлы кезеңде біздің қоғам тарапынан «жалпы түркі әлеміне ортақ латын әліпбиін енгізу мүмкін бе» деген сауал да бой көтере бастады. Біз осы сұрақтың тізгінін мамандардың қолына ұстатқан едік...

Кенжехан Матыжанов, филология ғылымының докторы:
иә
– Жалпы, түркі әлеміне ортақ латын әліп­биін енгізуге болады. Бұл – жалпы түркітектес халықтардың арманы. Өйт­кені барлық түр­кілер ертеректе бір тіл­де сөйлеген. Кейіннен заман ағымына сай тегі бір халықтардың сөз­дерінің ды­быс­талуында түрлі өзгерістер пайда болған. Бұл жайт әр ел өз әліпбиін жа­са­ғанда да әсер етіп, әр ұлтқа сай төл дыбыс­тар­дың көбеюіне әкелді. Мәсе­лен, қазақ тілін­дегі «ә» «ү», «ө» әрпі көп­теген түркі елінде жоқ. «Қ» әрпі бұрында түркі елдерінде болғанымен, кейіннен көпшілігінде қолданыстан шығып қалған. Яғни ортақ әліпби жасау мәселесі жол­ға қойылса, біз осындай төл дыбыстарымыздың жайын ес­ке­руі­міз керек. 1992 жылдар беде­рін­де бо­луы керек, Стамбулда түркі халық­та­ры­ның үлкен бір жиынында бүкіл түркілерге ортақ әліпби мә­селесі сөз болып, барлық халық­тардың ды­быстарын қамтитын 34 әріп­тен тұратын латын әліпбиі жасалғаны айтылған еді.
Мысалы, біз сол әліпби айналасына топ­­тасуымызға болады. Сол әліпби бо­йын­­ша қазақтарда бар «ә» деген әріпті «а» әрпімен белгілеп, үстіне сызықшамен белгі қою арқылы «ә» деп оқуымызға болады ғой. Әрбір түркітектес халық сол жобадағы әріптік белгілеулерді ортақ дыбысталатын әріптерге бейімдеп пайдаланатын болса, біз ұтылмас едік. Бұл – бір. Екіншіден, ортақ әліпби дегенді шартты түрде қарастыру қажет. Бұл әліпбидегі 34 әріп жалпы түркі халық­тарының сөйлеу ерекшеліктеріндегі дыбыстардың бәрін қамтиды. Демек, әр халық сол 34 әріп айналасында ұлтына тән дыбыстарды өздері реттестіріп ала алады деген сөз. Әріптің 34 болуы да міндетті емес. Қазіргі ғалымдарымыз айтып жүрген 26 дыбысты алып, осы ортақ әліпби белгілеріне сүйене отырып, өзіміздің ұлттық әліпбиімізді негіздеуге болады. Сонымен қатар латын әліпбиіне көшеміз дегелі бері ғалымдар түрлі нұсқаларды ұсынып жатыр. Меніңше, жалпы түркітектес халықтарға ортақ әліпби жасай алсақ, нұсқалардың ең ұтымдысы сол болар еді. Мысалы, «х» дыбысы түріктерде де, әзірбайжандарда да, қазақтарда да болуы мүмкін. Осы «х»-ны икс (х) белгісімен белгілейміз бе, жоқ әлде «h»-ны қолданамыз ба? Барлық халықтарда осы әріптер бір ғана бел­гілеумен белгіленсе, бізде ортақ дыбысталу пайда болады. Мәселен, «у» дыбысын әртүрлі белгілеуге болады. Сондықтан да әртүрлілік болмауы үшін негізгі ортақ дыбыстарды бір таңбамен берсек, тілдік тұрғыдан, жазу тұрғысынан түркілерге жақындай түсеміз. Осылайша ортақ дыбысталу жүйесі қалыптасып, түркітектес ұлттар ешқандай да кедергісіз бір-бірінің жазуын оқып, сөйлесе беруге жол ашылады. Бұл бастама халықтың тілін бір формаға түсіреді. Латын әліпбиі деген – тек таңба. Сондықтан да таңбаны дыбыстаудың ортақ жүйесін жасауды бүгіннен бастап ойлағанымыз, сол бағытта жасалған қадамды қолдағанымыз жөн.

Бақытжан Хасанов, филология ғылымының докторы:
жоқ
– Түркітектес 30-дан астам тіл бар дейміз. Сол тілдердің өзіне ғана тән дыбыстары бар еке­нін ешкім жоққа шығара алмайды. Сол себепті де жалпы түркі әлеміне ортақ латын әліп­биін енгізу мәселесін айтпас бұрын ал­ды­мен осы тілдік ерекшеліктерді түпкілікті зерт­теп ал­ға­ны­мыз жөн. Мәселен, кейбір түркі ха­лық­та­рының мәдениеті, дүниетанымы өзге­ше, діні бө­лектері де кездеседі. Осыған орай, тіл тео­риясының маманы ретінде айтарым, тіл мен мә­дениет еш-уақытта бір-бірімен қиылыс­пай­ды, керісінше өмір бойы бір-бірімен күресумен бо­лады. Яғни әр халықтың өзіне тән ерекшелігін бұзуға, оған қарсы шығуға ешкімнің хақы жоқ. Ор­тақ латын әліпбиін енгізу деген мәселені қоз­ғау үшін сол тілдерге сай заңдылықтардың бұ­зыл­мауын қадалағанымыз жөн. Ол үшін әрбір әлеу­меттік тілдің, әлеуметтік лингвис­ти­ка­ның, мә­дениеттік лингвистиканың, тілдік мә­де­­ниет­тің қажет­ті­лі­гі­не терең бойлай алуымыз қажет. 
Бұл мәселеге тіл теориясы тұрғысынан келмесеңіз, қателесесіз. Өйткені туыс тілдер арасында бір-бірімен кереғар келетін жайттар көптеп кездеседі. Жалпы, дыбыстық жүйеде 80-90 пайыз ұқсастық болуы мүмкін. Бірақ қазақ тіліне тән үндестік заңы басқа тілдерге тән емес. Мысалы, ұйғырлардың, өзбектердің үндестік заңы бұзылған. Осы тұрғыдан келсек те, қайшылыққа тап боласыз. Яғни ортақ әліпби енгізген кезде біздің немесе басқалардың үндестік заңы бұзылады деген сөз. Мысалы, қазір көптеген журналист «қазақ радиосы» деп сөйлейді. Орфоэпия заңдылығы бойынша «қазағ радиосы» деп айтуымыз керек. Ортақ әліпби жасасақ, осындай ерекшеліктер жойылып кетуі мүмкін. Жалпы түркі әлеміне ортақ латын әліп­биін енгізу жайы бұған дейін де айтылып келді. 15-20 жыл бұрын өзбектер бізбен ортақ тіл жасау жөнінде де қадамға барғысы келді. Қазір өзағаңдар ортақ тілді былай қойып, өзде­рінің әліпбиін дұрыстай алмай отырғанын жақсы білеміз. Менің бұл сөзіме қарап, «жалпы түркі әлеміне ортақ латын әліпбиін енгізуге болмайды» деген ұғым тумауы керек. Бізге теориялық жағынан ортақ әліпби жасауға болады. Ол үшін фонетикалық тұрғыдан, функционалдық тұрғыдан әрбір дыбыс зерттеліп, соның негізінде тілдің өзгешелігіне мән беріп, тілге залал келмейтіндей жолды таңдап алуы­мыз керек. Осылай ғылыми тұрғыда зер­делей алмасақ, социофонетикалық зерт­теу жүргізбесек, ортақ әліпби енгізу­дің қажеті шамалы. Тағы да бір мысал кел­тірейін. Егер ортақ әліпби қазақ тілінің фоне­ти­калық, дыбыстық жүйесіне негіз­дел­е жасалса, оны қос қолдап қол­дау­ға болады. Бірақ мұны өзге ұлттар қалай қа­былдайды? Менің­ше, ортақ әліпби ен­гі­згеннен гөрі әрбір тілдің ерек­шелігін ес­кере отырып, ортақ қор құру қажет сияқты.

Түйін
Ұлы дала төсін тұлпардың тұяғымен дүбірлеткен, әлемдік өркениетте ойып тұрып орын алған көк түріктің ұрпағы түптің-түбінде ынтымағы ұйысқан тұтастыққа айналады. Біздің бүгінгі мамандардың пікірінен ұққанымыз – осы. Демек, сол түркілер тұтастығын, түркілер интеграциясын ортақ жазу ғана жеделдете алады деген пікірге сенейік. Біздің айтпағымыз – осы.