Патриоттық тәрбие беруде Ұлы Отан соғысындағы ерлік тағылымын дұрыс қолданып отырмыз ба?

Біз талай жыл «Ұлы Отан соғысы» атап келген, біреулер «Екінші дүниежүзілік соғыс» дейтін, тіпті біреулер мұны біздің тарихқа қатысы жоқ дейтін 1941-45 жылдардағы фашизмге қарсы соғыс – қалай болғанда да тарихи тағылым. Оған кезінде ортақ Отанымыз саналған Кеңес Одағы жұртшылығы тайлы-тұяғымен қатысып, әскери-азаматтық борышын өтеді. Коммунизм заманында соғыстағы ерлік пен жеңіс кейінгі ұрпаққа үлгі болды. Ал бүгінгі жаңа тарихи кезеңде жастарға патриоттық тәрбие беруде соғысқа қатысқан кеңес жауынгерлерінің ерлігін дұрыс пайдалана алып келеміз бе?

Берекет КӘРІБАЕВ, тарих ғылымының докторы, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры:
иә
– Кезіндегі «Ұлы Отан соғысы» де­ген термин Тәуелсіздік алған 20 жы­лымыздың ішінде кейбір та­рих­ш­ы­­лардың пікіріне сәй­кес өзгеріп жа­тыр. Қазақстан – қазір  Тәуел­сіз ел. Сол кезде енді Кеңестер Одағы деп ата­ла­тын империяның немесе Ресей им­пе­рия­сы­ның қол астында болдық. Сон­дықтан «бұл соғыс тікелей қа­зақ­тікі емес, Германия мен Ресей ара­сындағы жағдай» деген тұ­жы­­рым­ның бары рас. Дегенмен 70 жыл­­дың ішінде бір Отан, бір ел бо­лып өмір сүр­дік. Тіпті бәрімізді ұлты­мыз­ға қарай бөлген жоқ, кеңес хал­қы деп атады. Ал соғыс бар­лық жағынан да алапат соғыс болды: ау­қы­мы жағынан да, адам шығыны жа­ғынан да, тех­ника жағынан да. Қазіргі деректер бо­йын­ша, сол кезде Қазақстаннан барған адам­дардың 500-ден астамы Кеңес Ода­ғы­ның батыры атанды. Оның ішінде ер­лік­­тің небір үлгісін көрсетіп, батыр атанған қа­зақтар 100-ден асады.
Батыр атанбаса да, бұл соғыста сансыз отан­да­сы­мыз қаза тапты. Қаншама отбасы қара­лы ха­бар ал­ды?! Орден-медаль алғандар қан­шама?! Со­ғысқа аза­матын жібермеген ша­ңырақ бол­мады. Олардың бі­разының бүгінде кө­зі тірі, бірақ жыл сайын қа­тары азайып ба­р­а жатыр. Со­лардың ерлігін енді қа­лай жоққа шы­ға­ра­мыз?! Соғыстың зардабы ауыр болды, бірақ біз­дің азаматтар бір­лік­тің, ын­тымақтың ар­қа­сында әйтеуір Же­ңіске жетті. Қан­ша жер­ден «біз ол кезде отар ел едік, со­ғыс­та КСРО-ның жең­ген-жеңіл­генінен бізге ке­­ліп-кетері шамалы еді» деген пікірлер бол­­са да, сол кезде дү­ниежүзіндегі ең про­грес­сивті адам­зат баласының бәрі бұл со­ғысқа қар­сы болғаны – ақиқат. Аме­рика мен Ұлыбритания КСРО-ны қан­ша жек көр­се де, бұл соғыста фа­шизм­­­нің же­ңуі­не қарсы болды. Ке­ңес әс­кер­лерінің бұл соғыстағы ерлігі кейінгі ұрпақты отан­шылдыққа тәрбиелеуге зор ықпалын ти­гізіп келеді.

Әзімбай ҒАЛИ, тарих ғылымының докторы, профессор:
жоқ
– Біріншіден, «Ұлы Отан соғысы» деген ұғым – Екінші дүниежүзілік со­ғыстың эпи­зоды ғана. Мысалы, «Ұлы Отан соғысы» де­генге Батыс Украина мен Батыс Бело­рус­сияны, Балтық жағалауы елдерін басып алу, Молотов-Риббентроп пактын жүзеге асыру, Карел-Финн соғысы, Жа­по­ния­ға қарсы әскери кампания, Иран­ды басып алу әрекеті және Шыңжаңды басып алу кір­мейді. Ал қазақ осы аталғандардың бар­лы­ғына да қатысты. Сондықтан кейінгі ұр­паққа «Ұлы Отан соғысындағы ерлік қа­на үлгі болуы тиіс» деген пі­кір – жаңсақ. Қазақ үшін Ұлы Отан со­ғысы деген – оның өз Отаны үшін бол­ған соғыс, ол – қазақ-жоңғар со­ғысы. Екіншіден, Кеңес Одағы «Ұлы Отан» деу арқылы өзінің экспан­сио­нистік, кейін тоталитарлық жүйесін мықтап орнатты. Ол бұл соғысты сол мақсатқа пайдаланды.
Қазіргі көзқарас бойынша сол ке­зеңде Шыңжаңдағы, Ирандағы, Ка­рел-Финн, Балтық жағалауы елде­рін­дегі жорықтарға қатысқан қазақ­тар­дың, сол шайқастарда аязда, майдан да­ласында қатып қалған қазақ­тар­дың ерлігі ескерілмейді. Қазақ еш­қан­дай соғыстан қашқан жоқ, ты­ғыл­ған жоқ, сол кездегі мем­­­ле­­кеттік биліктің барлық тап­­сыр­масын бұлжытпай орын­да­ды. Бірақ ол біз үшін ешқашан «Ұлы Отан соғысы» емес, бұл – орыстың пиар-тех­но­ло­гия­сы, сол се­бепті орыстар «Ұлы Отан со­ғы­сы» деп қиып алған ке­зең­дегі әре­кет­терді жас­та­ры­мызға па­триот­тық тәрбие бе­руге қол­дан­­бауы­мыз керек, қол­данылып отырған жоқ та.

«Алаш айнасы» газеті мен СТВ телеарнасының бірлескен жобасы

«Алаш айнасы» – «Ой-көкпар» бағдарламасының жазбаша нұсқасы
Жүргізуші: Жарқын ТҮСІПБЕКҰЛЫ
Бағдарлама ұзақтығы: 27 минут
Эфирдегі уақыты: 11.05.2012, сағат 22.30
Бағдарлама қонақтары:
Берекет КӘРІБАЕВ, тарих ғылымының докторы, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры
Әзімбай Ғали, тарих ғылымының докторы, профессор

тартыс бөлімі                                                                                                                                      
ЖҮРГІЗУШІ:
– Әзімбай мырзаның айтып отырғаны – «Ресей КСРО-ның заңды мұрагері ретінде сол кездегі барлық жауапкершілікті мойнына алды. Осы «Ұлы Отан соғысы» дегенді Ресей ұлықтаса, ұлықтасын, біз неге соншалықты қадірлейміз?» деген пікір. Берекет аға, осыған қарсы жауабыңызды тарқатып айтсаңыз.
Берекет КӘРІБАЕВ:
– Қазақстанның өзінен 1 млн 200 мыңдай ер-азамат майданға аттанған екен. Олардың біразының қазір көзі тірі. Майдангерлердің ерлік жолдары белгілі. Соғыста ерлік жасап, елге қайтып келгендер, соғыста ерлікпен қаза тапқандар, ерлік жасап, қаза тапқаннан кейін батыр атағы берілгендер бар. Тіпті, «Кеңес Одағының батыры» атағын екі мәрте алған Талғат Бигелдинов сияқты батырларымыз бар. Міне, соларға қарап отырып, соғыстағы ерлікті қалай жоққа шығарамыз?! Оның үстіне, фашизмді жеңген күн дүниежүзінде тойланады. Еуропада – 8 мамыр, бізде – 9 мамыр. Біз Отан соғысына қатысқандардың ерлік істерін 90-жылдардың басына дейін мектеп бағдарламасынан бастап, барлық ЖОО бағдарламасына дейін енгізіп, жас ұрпақты тәрбиелеуге пайдаландық. Біз енді одан қалайша бас тартпақпыз?! Мысалы, бір ғана Төлеген Тоқтаровтың, Сұлтан Баймағамбетовтердің атында талай көше, талай мектеп бар. Қаншама кеңшар-ұжымшарларға батырларымыздың аты берілді. Біз осыны жастарды отансүйгіштікке баулуға пайдалануымыз керек. Жанды қию оңай емес. Бірақ Отан сияқты қасиетті ұғымдарда мұндай ерлікке баруға болады. «Отан – оттан да ыстық» дейді халқымыз. Құдай басқа салмасын, бүгінгі Тәуелсіз қазақ еліне сырттан бір ел басып кіретіндей болса, ал біз жастарымызды отаншылдыққа баулымаған болсақ, не болады?! Екі қолымызды көтеріп, беріле саламыз ба, әлде, кешегі Отан соғысындағы ата-бабаларымыздың ерлік рухын жаңғыртып, қарсы шыққан дұрыс па?! Қазір әлем бейбіт, әлем тыныш десек те, өзгелер күшті, мықты елді ғана мойындайды. Экономикалық жағыңнан, әскери жағыңнан күшті болсаң, халқыңның рухы мықты болса, сенімен басқа елдер санасатын болады. Сол себепті жастарымыз Отан қорғауға дайын тұруы керек. Әрине, әскери дайындық, физикалық дайындық деген бар, сонымен қатар, рухани дайындық та керек. Жастар үлгі тұтатын азаматтар керек. Мен жақында Мәлік Ғадбуллиннің «Менің майдандас достарым» деген кітабын қайта оқып шықтым. Кітапта бұрынғы идеология мен қазіргі идеологияның ара-жігі көрініп тұрады. Дегенмен Төлеген Тоқтаровты суреттеуге келгенде, шынайылық байқалады. Ол бір ай соғысса да, жаудан кек алуға әбден дайындалып келген адам болатын. Бір өзі жүзден аса немістің көзін жойған. Одан «қай бөлімге баруды қалайсың?» дегенде, «қай рота жауды көп өлтіре алады, соған барамын» деген екен. Төлеген 1942 жылы Мәскеу түбіндегі шайқастардың бірінде қарсы шабуылдап, ерлікпен қаза тапты. Міне, біз бұл ерлікті қалай қадірлемейміз?!
ЖҮРГІЗУШІ:
– Әзімбай мырза, кез келген мемлекет өзінің жастарына патриоттық тәрбие беру үшін тарихтан тағылымдар алып, оны әрқашан ұрпақтың санасына сіңіріп отырады. Біздің жағдайымызда қазақ-жоңғар соғысы деген – сан ғасырлар бұрынғы оқиға. Ал біз әңгіме етіп отырған соғыс ондаған жыл бұрын ғана болды. Сондықтан, Берекет мырза айтқандай, осы соғыстағы ерлікті патриоттық тәрбие беруге қолдансақ, мейілінше дұрысырақ болмай ма?
Әзімбай ҒАЛИ:
– Менің ойымша, «Ұлы Отан соғысы» деу – қазақтың Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысуын кемсіту. Ресей бұл соғысты жеке меншікке айналдырып алды. Екінші дүниежүзілік соғыстың ауыр жүгін ресейліктер, әсіресе, орыс халқы көтергендей етіп насихаттайды. Егер Кеңес Одағы «Ұлы Отан» болатын болса, онда егемендікті несіне алдық?! Міне, бұл да – біздің руханиятты кемсіту, «біз отар болдық» дегенді мойындамаудың бір жолы. Бұл жайт ешқандай патриоттыққа апармайды. Молотов-Риббентроп пакты соғыс болмай жатып, қанша адамды қан қақсатты?! Қазақ қатысқан соғыстар көп, олардың ешқайсысы аталмайды. Еуропадағы партизандар қозғалысына қатысқан қазақтардың ерлігі Ұлы Отан соғысына кірмейтін әрекет екен. Мұстафа Шоқайдың, Түркістан легионының әрекеті де – қазақтың азаттық рухының көрінісі. Ал біз бұл соғысқа әлі кеңестік тұжырымдаманы қолданамыз. Мен бұған түсіністікпен қараймын. Бірақ мұны кемсіту, ерлікті ескермеу деп түсінемін. Бұл – басқа бір елге үлкен жеңістің еншісін беріп алу, солардың саяси технологиясына жұмыс істеу. Сол себепті бүгінгіше қарауымыз керек. Қазақтың мүддесін ойлауымыз қажет. Екінші дүниежүзілік соғыстан 1941 жылдың 22 маусымы мен 1945 жылдың 9 мамырына дейінгі аралықты бөліп алу дұрыс емес. 1945 жылдың 2 қыркүйегіне дейін қырғын болды, Жапониядағы Квантун армиясын талқандау сияқты. Мысалы, менің ағаларым сонда соғысты, демек, ол қазақтардың ерлігі ескерусіз қалуы керек пе?! Олар Отан үшін соғыспады дейміз бе?!
ЖҮРГІЗУШІ:
– Ойыңыз түсінікті. Берекет аға, қазір жас тарихшылардың осы соғысты зерттеуге қызығушылығы қаншалықты?
Берекет КӘРІБАЕВ:
– Тәуелсіздік алғаннан кейін бұрынғы тарихшылар буынынан Ұлы Отан соғысы кезіндегі ерлік пен тылдағы еңбекті тікелей зерттеумен шұғылданған екі-үш адам болды. Дегенмен де бүгінде өзіміздің Қарулы күштеріміз үшін сол кездегі Панфилов дивизиясы, 100-інші, 101-інші, 102-нші бригадалар, басқа да әскери құрылымдардың ерлігін оқып-білуіміз, зерттеуіміз қажет. Қазақстан жерінде сонау Азамат соғысы кезінде де эскадрон көлемінде көптеген әскери құрамалар құрылған екен. Азамат соғысы кезінде, әсіресе, 100 адамнан аспайтын ұлттық құрама құру туралы шешім қабылданған. 100 адамнан көп болса, Кеңес үкіметіне қарсы шығып кетуі мүмкін деген қорқыныш болғанға ұқсайды. 1941 жылы дивизиялар құру туралы, одан кейін ұлттық бригадалар құру туралы шешім қабылданған. Өзбекстан, Тәжікстан, Армения жерлерінде ұлттық бригадалар құрылған, бірақ көп ұзамай жауып тастаған. Ал бізде Семей, Ақтөбе мен Алматыда құрылған ұлттық бригадалар болды, олар Ржевтегі сияқты қанды шайқастарға барып, қырылып қалды. Ал осыларды зерттеуге келсек, соғыс тақырыбымен айналысып жүрген соңғы тарихшылардың бірі өзі майдангер, Павел Белан деген ғалым еді. Ол қайтыс болды. Ал қазір Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбымен айналысып жатқан тарихшыларды өз басым көріп жүрген жоқпын.
ЖҮРГІЗУШІ:
– Әзімбай мырза, мектеп пен жоғары оқу орындары бағдарламасына қажет мәліметтер ғалымдарымыздың еңбектерінен алынуы тиіс. Ал Берекет мырза «қазір ғалымдарымыз бұл тақырыппен айналыспай кетті» деп айтып отыр. Бұл қалыпты тенденция ма, әлде алдағы уақытта тереңірек зерттеу қажет пе?
Әзімбай ҒАЛИ:
– Ең алдымен, біз идеологиялық құрсаудан, оның ішінде, Ресейдің соғысқа қатысты идеологиясынан құтылуымыз қажет. Екінші дүниежүзілік соғысты Ресейдің думасы, мемлекеттік қайраткерлері өз қадағалауына алып, «былай жазылуы керек, былай жазылуы керек» деп отыр. Қазақстан тарихы мен КСРО тарихын құртқан – объективистік емес жағдайлар. Мысалы, Ржев қырғындарын маған ең алғаш дұрыстап айтқан Әзілхан Нұршайықов болды. Оның алдында айтуға рұқсат берген жоқ, қайта қарауға мүмкіндік берілмеді, трактовка белгілі болды. Содан кейін бұл шайқастың ұлтаралық аспектілері де көрсетілген жоқ. Соғысқа қатысқан жазушы Хамза Абдуллин маған біздің тарихшылардың бұл тақырыпты бұрмалап жүргенін айтқан еді. Бұл – рас. Өйткені бұрмалаушылық жоғарыдан келеді, оған зерттеушілерді кінәлаудың қажеті жоқ.

сайыс бөлімі                                                                                                                                        
Берекет КӘРІБАЕВ:
– Әзеке, Сізге студенттер, магистрлер немесе PhD док­тор­лары келіп: «Екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбымен ай­налысқым келеді, соған жетекшілік ете аласыз ба?» – десе, қайтер едіңіз?
Әзімбай ҒАЛИ:
– Ондай жағдай болса, біріншіден, бұл зерттеулерге ше­телдік мәліметтер көзін көбірек пайдалануға кеңес бе­рер едім. Шетелдік болғанда, еуропалық тарихшылардың де­ректерін. Оларда объективистік көзқарас басым. Мы­салы, Еуропаны азат ету операцияларына қатысты. Екін­шіден, зерттеуші «соғысқа барған қазақтар не көрді, не біл­ді?» деген мәселеге көңіл аударуы қажет. Айталық Еу­ро­паны азат етуде қазақтар не көрді? Менің ойымша, әй­теуір бір күні жаңа тұжырымдамалар дүниеге келуі керек. Осы орайда, менің қарсыласыма қояр сұрағым, неліктен жаңа тарихнама, жаңа көзқарас орнамай жатыр? Бұл идеология емес, бұл – ғылым ғой.
Берекет КӘРІБАЕВ:
– Біз еліміз Тәуелсіздігінің 20 жылдығын енді ғана атап өттік. Бізде, шынын айту керек, қоғамдық қаты­нас­тар, тіпті, са­намыз да өзгерді. Бірақ өзгермеген бір нәрсе бар – кезінде кеңестік билікте болған, комсомол, кә­сіп­одақ, шаруашылық, партия қызметінде болған адамдар әлі де бар. Сол себепті қазіргі жағдайда бір полюстен екінші бір полюске күрт бетбұрыс жасалмайды. Дегенмен өзгерудің эволюциялық жолы сақталып келеді. Қоғамдық пікірлер көбейе келе, идеологияға әсер ете алатын деңгейге жетті. Біз бұған бірте-бірте келеміз.

ойтүйін                                                                                                                                                      
Әзімбай ҒАЛИ:
– Бүгінгі хабардан түйгенім – ескі стереотиптер әлі біраз жү­реді. Ол шал-шақпыттың сақталуынан емес, саяси жүйе­нің сарқыншақтарына байланысты деп ойлаймын.
ЖҮРГІЗУШІ:
– Берекет мырза, Сіз не түйдіңіз бұл хабардан?
Берекет КӘРІБАЕВ:
– Жыл сайын 9 мамыр мейрамы келіп отырады. Оның ішін­де, нөлмен аяқталатын мерейлі жылдар бар. Бұйырса, Ұлы Жеңіске әлі 75 жыл, 80 жыл, 100 жыл болады. Сол кез­­дерде соғыс батыры түгіл, соғыстан бір медаль алып кел­­ген адамды таппай қаламыз. Сондықтан осы адам­дар­дың ерлігін бағалауымыз керек. Құдай бізді Ресеймен ше­ка­­р­амызды жақындастырып берді. Тек қана көршімен та­ту тұ­рып, тарихты дұрыс пайдалана білуіміз керек. ТМД ел­де­рімен қазіргідей саналы түрде жақындасу жүріп жат­қан мезгілде тарихты дұрыс пайдалансаң, жақындастыра тү­седі, бұрыс пайдалансаң, керісінше, тебістіреді.
ЖҮРГІЗУШІ:
– Сіздерге көп-көп рақмет! Құрметті көрермен мен оқырман, біздің міндет – қоғамдық пікір қалыптастыру. Сау болыңыздар!