Өмір бойы бас бостандығынан айырылғандарға қатысты аппеляция мерзімін 15 жылға дейін азайту керек деген пікірмен келісесіз бе?

Өткен аптада ішкі істер вице-министрі Ерлік Кененбаев өмір бойы бас бостандығынан айырылғандар жөнінде бірер ұсыныс айтқан еді. Соның бірі – оларға белгіленген аппеляциялық мерзімді қысқарту. Қазақстанның қылмыстық кодексі бойынша өмір бойына бас бостандығынан айырылғандар тек 25 жылдан кейін ғана мерзімнен бұрын шартты түрде босануға мүмкіндік алады екен. Ал шетелдік тәжірибеге сүйенсек, Британияда сегіз жылдан кейін, АҚШ-та – 10 жыл, Францияда 18 жылдан кейін аппеляцияға мүмкіндік беріледі екен. Қазақстандық сарапшылардың бұл туралы пікірі екіге жарылды.

Сауле Мектепбаева, «Халықаралық түрмелік реформасы» ұйымының Орталық Азиядағы өкілдігінің директоры:
иә
– Әрине, мен бұл ұсыныспен ке­лісемін. Халықаралық нормаларға сү­йенетін болсақ, бұл орынды ұсы­ныс болар еді. «Өмір бойы бас бос­тан­дығынан айыру жөніндегі Ве­на­лық ұсыныс» атты құжатта бұл мерзім 8-12 жыл аралығында жүзеге асы­ры­лу керек деп көрсетілген. Ал қа­зіргі кезде Қазақстанда бұл мерзім 25 жылды қамтиды. Бұл – өте ұзақ мер­зім, халықаралық нормадан екі есе жоғары. Әлемнің көптеген ел­де­рінде өмір бойына бас бос­тан­ды­ғы­нан айырылуға кесілгендер 15 жылдан ке­йін ап­пеляция бере алады. Қазір Қа­зақ­стан­да Қылмыстық кодекстің жаңа нұс­қасы дайындалып жатыр. Ме­нің­ше, сол құжатқа осы айтылған ұсы­ныс енгізілсе дұрыс болар еді.
Өйткені, өкінішке қарай, бізде жаза та­ғайындалу барысында белгіленген мөл­шер­дің жоғарғы сатысы жиі қолданылады. Сондықтан жазаның жоғарғы мөлшері төмен болғаны жақсы.
Ал Қазақстан бойынша жазасын өтеу­ші­лердің орташа есебі 10 жылды құрап отыр. Бұл өте үлкен көрсеткіш болып есеп­теледі. Қазақстандық судьялардың «үлкен сан­дарға», «ұзақ мерзімдерге» еті үйреніп кет­кен. Нәтижесінде қазақстандықтардың түр­месі аузы-мұрнынан толып тұр. Пе­ни­ти­циарлық зерттеулер темір тор­дағ­ы­лар­дың көптігі бас бостандығынан айы­рыл­ған­­дардың шектен тыс ұзақ мерзімге ке­­сіл­гендердің есебінен болып жат­қа­нын дә­лелдеді. Темір торда­ғы­лар­дың санын азайтуға түрлі амнистиялар кө­мек­тесе алмайды. Себебі ондай же­ңіл­діктер тек қысқа мерзімге ке­сіл­ген­дерге қа­тысты болады. Бізге ам­нистиядан гөрі, судья­лар­ды қыс­қа мерзімге ке­суді үйрету әл­де­қайда тиімді болар еді. Бізде қыл­мыстық жү­йені гуманды ба­ғытқа бейімдеу бірнеше рет жү­зе­ге асты.
Егер өмір бойға бас бос­­­тан­­дығынан айырудың мер­зі­мін қысқартатын бол­сақ, бұл біздің бүтіндей заңна­мамызға әсер етіп, бар­лық қыл­­мыстық үкімнің мер­­зі­міне әсер етер еді. Сон­­да судьялар үкім жасау ба­­рысында жоғарғы мөлшерге емес, тө­менгі мөлшерге көбірек жүгі­не­тін бо­­лады. Қазір Қазақстанда өмір бойға бас бостандығынан айырылған­дардың са­ны аса да көп емес, шамамен 100 адамды құ­райды. Бірақ солардың статусы бүкіл қылмыстық жүйенің статусына әсер етіп тұр.

Алтай Тайжанов, ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының академигі, философия ғылымының докторы, профессор:
жоқ
– Жалпы, өмір бойына бас бос­тан­дығынан айыру дегеніміз – өлім жазасына кесілумен тең. Қазір бізде өлім жазасына мораторий берілген. Сондықтан енді оны да жұмсарту керек дегеніміз орынсыз болар. Еуропа елдері «қылмыскерді өлім жазасына кеспей, өмір бойына бас бостандығынан айыру керек» деген ұстанымды қолдайды, насихаттайды. Бірақ мен онымен келісе алмаймын. Олар­дың басшылыққа алып отыр­ған­дары – абстрактілі гуманизм. «Адамға жанды берген Құдай, ен­де­ше, оны алатын да тек Құдай болу ке­рек» деген сияқты түсініксіз фи­ло­софиялық «гуманизм» жатыр. Алай­да дәстүрлі қазақ қоғамында  қыл­мысы дәлелденген кісінің жанын алу жазасы болған.
Ондайды, арыға бармағанда, «Абай жолынан» да кездестіреміз. Яғни дәстү­рімізде кісінің жанын алу бар. Алайда біз жас мемлекет болған соң, оның бағыты да маятник секілді өзгеріп тұрады. Біресе батыстық ұғымды қуаттап, Еуропаға бағыт бұрамыз, біресе Азияға бет аламыз.
Меніңше, ешкімге жалтақ­тамай барлығын өз орнына қою ке­рек. Қылмыс шектен шыққан бол­са, оны өлім жазасына ке­су керек. Қылмысы жеңіл бол­са, оны түзетіп, қоғам қа­­та­рына қосып жіберуге шы­­найы ықылас болуы ке­рек. Кейде адам өл­тір­ген мен мал ұрлағанның жа­засы бірдей болып жатады. Ал он­даған адамның өмірін қаса­қана қыр­ған адамға өмір сүру құқығын беріп қойдық.
Аппеляциялық мерзімді қысқарту мәселесін де қылмыстың салмағына қарай енгізу керек. Қандай адамдар өмір бойына бас бостандығынан айырылады? Негізінен, кісі өлтіргендер.  Кісі өлтірудің де түр-түрі бар. «Кімді не үшін, қандай жағдайда өл­тірді» деген сияқты сұрақтармен сұрып­та­лады. Яғни өлім жазасына қатысты мо­ра­торий алынып тасталмайынша, нағыз жен­дет қанды қол қылмыскерлер мен ор­таң­қол қылмыскерлерді бір деңгейде  қа­рас­тырып, барлығына бірдей жеңілдік бе­ру дұрыс емес болар еді.

Бейтарап пікір
Еңлік Нұрғалиева, «Еуразиялық құқық қорғау орталығы» қоғамдық қорының президенті:
– Өмір бойына бас бостандығынан айырылғандардың арасында терроризм үшін сотталғандар немесе педофильдер болады. Оларға қалай жеңілдік беруге болады? Яғни қылмыстың түр-түрі бар. Меніңше, олардың барлығына бірдей қарауға болмайды. Дегенмен бізге пенитициарлық жүйені гуманды бағытта дамыту керек. Мәселен, қателікпен сотталып кеткен адамдар болады. Сондықтан оларға ақтығын дәлелдеуге мүмкіндік берілуі керек. Ал өте ауыр қылмысы бірнеше рет қайталанған және бұлтартпас айғақтармен сотталғандарға жеңілдік беру дұрыс емес.