Қылмыстық сот төрелігін жүзеге асыруда алқабилердің рөлі зор
Сот саласында жүзеге асырылған игі өзгерістердің бірі ретінде Қазақстан Республикасында «Алқабилер туралы» Заңы қабылданып, сот мәжілістеріне халық өкілдері – алқабилерді қатыстыру жүзеге асырылғанын атап өтуге болады.
Алқабилер құрамы негізінен жабық сот отырысында жүргізілуі тиіс. Сотта істі қарайтын алқабилер алқасы негізгі құрамның тоғыз және екі алқаби құрамында жеребе тастау арқылы құрылады. Негізгі алқабилер құрамы былайша жүргізіледі. Төрағалық етуші қарсылық білдірілмеген алқабиге кандидаттардың тегін көрсете отырып, билеттерді жәшікке салады, оларды араластырады және бір-бірлеп он бір билетті алады, әр алған сайын билетте көрсетілген алқабиге кандидаттың тегін жариялайды. Егер жәшіктен алынған және қалған билеттер қарсылық білдірілмеген алқабиге кандидаттардың жалпы санын құраса, сондай-ақ егер алқабилер алқасын құрудың дұрыстығына әсер ететін қандай да бір бұзушылыққа жол берілмесе, онда алқабилер алқасы құрылды деп танылады. Бұл ретте, жеребе тастау арқылы іріктелген алғашқы тоғыз алқаби негізгі құрамның алқабиі, ал соңғы екеуі қосалқы алқаби деп есептеледі.
Алқаби ұжымының ант қабылдауға дейін алқабилер барлық алқабилерге объективті әрекет ете алмауына қарсылық білдіру алқабилер алқасын құрудағы негізгі арнайы ерекшелігі болып табылады. Төрағалық етуші алқабилер алқасының құрылуын жарамсыз немесе ол құрылған жоқ деп жариялайды және алқабиге кандидаттарға толық көлемінде қайта іріктеу жүргізеді. сол тәртіппен сот отырысының хаттамасына енгізеді. Жеребе тастау арқылы іріктелген алқабилердің тегі көрсетіле отырып, билеттер іс материалдарына тігіледі. Сот отырысының хатшысы жеребе тастау арқылы іріктелген он бір алқабилердің тегін жәшіктен билеттер қалай алынса, сол тәртіппен сот отырысының хаттамасына енгізеді.
Жеребе тастау арқылы іріктелген алқабилердің тегі көрсетіле отырып, билеттер іс материалдарына тігіледі. Қылмыстық істер жүргізу кодексінің 546 бабаның талабына сай алқа-билердің қатысуымен өлім жазасы немесе өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы көзделген аса ауыр санаттағы қылмыстар бойынша ҚР-сы ҚК-нің 235 бабы «қылмыстық қоғамдастық құру басқару» бойынша істерді қоспағанда, аса ауыр қылмыстар санатындағы істер қаралады. Алқабилер қатысуымен қаралатын қылмыстық істер бойынша өзекті мәселелерге келетін болсақ, оларды бірнеше топқа бөлуге болады: Бірінші, алқабилерге үміткерлердің бірыңғай, қосалқы және қосымша тізімдерін жергілікті атқарушы органдардың сапалы жасақтауы; Екінші, аталған тізімдерге енген алқабиге үміткерлерге олардың тізімге енгені жөнінде хабарлап, алқаби қызметін атқару кезіндегі құқықтары мен міндеттерін және алқаби қызметін атқарған кездегі қойылатын шектеулер мен жауапкершіліктері туралы, сонымен қоса алқабилер қызметіне төленетін ақылар, еңбек қатынасындағы кепілдіктері туралы түсіндіру жұмыстарын жүргізу; Үшінші, басты сот талқылауында сот тергеуін жүргізу ерекшеліктері бойынша талаптардың сақталуын және тараптардың өз міндеттерін заң талабына сай атқаруды қамтамасыз ету; Кез келген құқық саласы сияқты қылмыстық құқықта тиісті қоғамдық қарым-қатынастарды реттейтін, құқықпен реттелетін, қоғамдық қатынастар аумағы негізінен ауқымды болып келеді. Алқабилер құрамы негізінен жабық сот отырысында жүргізілуі тиіс. Сотта істі қарайтын алқабилер алқасы негізгі құрамның тоғыз және екі алқаби құрамында жеребе тастау арқылы құрылады.
Негізгі алқабилер құрамы былайша жүргізіледі. Төрағалық етуші қарсылық білдірілмеген алқабиге кандидаттардың тегін көрсете отырып, билеттерді жәшікке салады, оларды араластырады және бір-бірлеп он бір билетті алады, әр алған сайын билетте көрсетілген алқабиге кандидаттың тегін жариялайды. Егер жәшіктен алынған және қалған билеттер қарсылық білдірілмеген алқабиге кандидаттардың жалпы санын құраса, сондай-ақ егер алқабилер алқасын құрудың дұрыстығына әсер ететін қандай да бір бұзушылыққа жол берілмесе, онда алқабилер алқасы құрылды деп танылады. Бұл ретте, жеребе тастау арқылы іріктелген алғашқы тоғыз алқаби негізгі құрамның алқабиі, ал соңғы екеуі қосалқы алқаби деп есептеледі. Алқаби ұжымының ант қабылдауға дейін алқабилер барлық алқабилерге объективті әрекет ете алмауына қарсылық білдіру алқабилер алқасын құрудағы негізгі арнайы ерекшелігі болып табылады.
Төрағалық етуші алқабилер алқасының құрылуын жарамсыз немесе ол құрылған жоқ деп жариялайды және алқабиге кандидаттарға толық көлемінде қайта іріктеу жүргізеді. сол тәртіппен сот отырысының хаттамасына енгізеді. Жеребе тастау арқылы іріктелген алқабилердің тегі көрсетіле отырып, билеттер іс материалдарына тігіледі. Сот отырысының хатшысы жеребе тастау арқылы іріктелген он бір алқабилердің тегін жәшіктен билеттер қалай алынса, сол тәртіппен сот отырысының хаттамасына енгізеді. Жеребе тастау арқылы іріктелген алқабилердің тегі көрсетіле отырып, билеттер іс материалдарына тігіледі.
О.Алдабергенова, Қылмыстық істер жөніндегі
мамандандырылған ауданаралық бас маманы
