Мағжан мен Смағұл
Алаш зияларының арасындағы тығыз байланыс, олардың бір-бірін рухани һәм материалдық тұрғыдан демеуі – шынайы тарихи факт болса, осы шындық сәт сайын ашылып жатқанына жаның қуанады.
Алматыдан Астанаға араға кемі екі-үш күн салып жететін «Жас қазақ» апталығы 2014 жылы 7 қарашада (№ 44) жарқ еткізіп Байқал Байәділовтің «Сурет құпиясы» атты материалымен қоса арасына Мағжан енген бір топ азаматтың (оқушы балалар да бар) фотосуретін жариялады.
Мақала авторы мұны Еңбекшілдер ауданы «Казгородок» мекенінде тұратын Зура Темірхановадан алғанынан айтады. Оның арғы жағында бұл кісінің әкесі Темірхан – М.Жұмабаевтың шәкірті болғанын жеткізеді. Сөйтіп материалының соңында «оқырман суреттегі азаматтарды танып жатса, газетке хабарласса екен» деп ой тастады.
Апталықтағы суретті көре сала, бір тұлғаның бейнесі көзімізге оттай басылды. Бірақ, бір ескертетін жайт, фотография мұқият сақталынғанымен, «Жас қазақ» оны шағын етіп басыпты… Дереу осы газеттің Астанадағы өкілі, ізденгіш және жауапкершілігі зор журналист Төлен Тілеубайға хабарласып, суреттің электрондық нұсқасын сұраттық.
Үлкейтіп көрдік: ақын Мағжанның сол жағында отырған азамат – болашақ аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Алаш үшін кеудесін оққа төсеуге барған Смағұл Садуақасұлы (1900-1933) екен.
Біздіңше, бұл фотосурет 1919 жылы Омбының бір оқу орнының жанында түсірілген. Бұл аумақтың ел басқару жүйесінде қазақ және татар секторы (мысалы, білім бөлімінің қазақ-татар секциясы) болғаны мәлім. Мына оқығандар – Омбы шәкірттері, білім қызметкерлері. Бәлкім, Б.Байәділов айтқандай, мұғалімдер курсының тыңдаушылары болуы да мүмкін. Бір қызығы, ертедегі суреттерінде Мағжан ылғи галстук таққан қалпында еркін түседі екен. Смағұл ерекше үлгіде ақ жейде, Еуропаша кәстөм киіпті. Қолында – сағат. Біз танып отырған екі тұлғаның да қыса ұстаған жеңілдеу бас киімдеріне қарап, мезгіл – күзгісалым екенін аңғарамыз…
Суреттегі Смағұл – 19-дағы жас талап. «Елге қызмет етемін, ұлтқа жаным садаға» деген азаматты уақыт қалай өсіреді десеңізші, мына біршама салмақты болып отырған жігіт арада 3-4 жылдың ішінде тұтас Қазақстан мен Түркістан танитын, Кремль сескенетін батыл тұлғаға айналды.
1919 жылы С.Садуақасұлы не істеп жүр еді? Немесе оның осыған дейін жинаған қайраткерлік тәжірибесі қандай еді?
Аталған жылы ол ресми Омбыда «Центросибирь» аталынатын бірлестікте нұсқаушы болып қызмет істейтін. Былайша айтқанда, болашақ республиканың экономикасына байланысты тәжірибе көрігінен өтіп жүрген-ді. Шикізатты қалай өнім ету және оны қалайша қазаққа бұйырту – Смағұлдың өзекті мақсаты еді. Бүгінде классикалық мақалалар деп жүрген «Киргизская (казахская) литература» очеркі мен «Нужды аула» атты топтама мақалаларын ол бар болғаны 18-19 жасында осы ұйымның «Трудовая Сибирь» журналына жариялағанын жақсы білеміз.
Жас талап оған дейін 15 жасында – ауыл мұғалімі болып, 16-18 жасында Омбы ауылшаруашылық училищесінде, политехника институтының кооперация курсында, ауылшаруашылық институтының кооперация факультетінде оқиды. Сонымен бірге қысқаша курстарда дәріс беріп, Ақмола облыстық Жер-су басқармасында қазақ бөлімі оқу ісінің меңгерушісі болады. Саяси күреске 1916 жылы араласып, «Бірлік», «Жас азамат» ұйымдарында қайраткерлік шыңдалудан өтеді. 1917-1918 жылдары Ақмола облысында Алаш комитетін құруға атсалысады. 1918 жылы 5-13 сәуірде М.Мырзаұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Г.Досымбекқызы сынды жастармен бірге Омбыда ұлт жастары съезін ұйымдастырады. Алаш ұл-қызын бір мұрат төңірегіне топтастыруға атсалысады.
1918 жылдың 14 желтоқсанынан 1920 жылдың 6 мамырына дейін «Центросибирьде» жұмыс істеп, әрі қарай «бұл жерде жұмысымды жалғастыру ұлтымның келешегі үшін негізсіз» деп тауып, өз еркімен босайды. 1920 жылдан бастап ол – Сібір жастар комитетінің мүшесі, «Жас азамат», «Еңбекшіл жастар», «Кедей сөзі» (Омбы), «Ұшқын», «Еңбек туы» (Орынбор) газеттерінің жауапты шығарушысы, алқа мүшесі, Қазақстан Жастар одағының хатшысы.
Смағұл 1920 жылы 12-18 қыркүйекте аралығында Мәскеуде өткен Күншығыс ұлттары жастарының І конференциясына өкіл ретінде қатысып, қазақ жастарының атынан сөз сөйлейді. Жиында Күншығыс жастарының орталық бюросына мүше болып сайланады. 4 қазанда Орынборда жалпы қазақ кеңестерінің І съезіне делегат болып, жас қайраткерлер атынан мінберге шақырылады.
Осы жолы ол Қазақ автономиялық республикасы Орталық атқару комитетінің төралқа мүшесі болып сайланып, саяси хатшы, төрағаның орынбасары қызметін атқарады. 2 желтоқсанда Атқару комитетінің кезекті мәжілісінде (төраға С.Меңдешұлы) ол Қазақ мемлекеттік баспасының 5 кісіден тұратын редакциялық алқасына кіреді (А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, Х. Болғанбай, Ж.Аймауытұлы сынды тұлғалармен бірге).
Әрі қарай ол Алаштың алғысына бөленген үлкен саясатқан еніп кете барды. Бар болғаны 7 жылда (1920-1927) ол өзін Қазақ еліне қандай қайраткер, қандай қаламгер екенін танытты. Қазақ жерінің тұтастығын сақтаудағы, ұлт мұрасы мен Алашқа жанашырлық танытудағы, ел экономикасын кооперациялық-өндірістік негізде құрудағы Смағұлдың ерлігі – баламыздың баласына айтып отыратын ақиқат. Бүгінгі отаншыл ұлт жастары осындай тұлғаның болғанын білу және білгенін құрбы-құрдастарына жеткізу – парыз. Қатарластары Смағұлды «біздің заманның Кенесарысы» дейді екен…
Ұлтымызға тажал болып келген Кремль саясаты, оның қолшоқпары – Голощекин С.Садуақасұлын 1927 жылы саясаттан шеттетті. Мұның ақыры 1933 жылы қызыл террормен – білікті инженер Смағұлды Мәскеуде шімірікпестен өлтірумен аяқталды…
«Өлімінің шындығы ашылмасын» деген болуы керек, Кремль түрлі себепті сылтауратып, оның сүйегін өртетті. Бір уыс мәйіт күлін атеистенген Дон зиратханасының қабырғасына қойып тынды. 1992 жылы православ епархиясы бұл зиратхананы толық өзіне алып, күнделікті христиан ғұрпын жалғастырғанда, ұлттың күн тәртібінде Смағұл сүйегі күлін қара жер қойнына беру міндеті тұрды. Сәтін салып, бұл міндет 2011 жылы жүзеге асты. Қазір С.Садуақасұлы зираты Астанадағы байырғы Хан Кене сарбаздары қабірстанында…
Мағжан мен Cмағұлдың арасын байланыстыратын деректер аз емес.
1916 жылы жас та болса бас ақын «Балапан қанат қақты» атты аллегориялық әңгіме жазды. Бұл – оның Омбыда Смағұлдар шығарған «Балапан» атты журналды (редакторы – Қошке Кемеңгерұлы) қолдауы еді.
Алда Алаш деңгейіне көтерілетін жас қайраткер де Мағжанның дүлділдігін ерте таныды. Сібір мен қалың Ресейдің сауатты оқығандарына арнаған «Қазақ әдебиеті» очеркінде (1918 жылы жазылып, 1919 жылы басылған): «Из молодых сил в области поэзии выдвигается молодой поэт М.Б.Жумабаев. Он – поэт-лирик самостоятельного направления. Его стихотворения очень распространены среди молодежи и по звучности не уступают даже стилю Абая. По искренности мысли и художественности слога он превзошел всех поэтов-лириков, писавших до него (Қазақшасы: Поэзия саласындағы соны күштердің ішінен жас ақын М.Б.Жұмабаев жарқырап көрініп келеді. Ол – өзіндік дара бағыттағы лирик ақын. Оның өлеңдері жастар арасына кеңінен тарап кетті. Үнділігі жөнінен олар Абай жырларынан кем түспейді. Ойының айқындығы, жырының көркемдігі жөнінен ол өзіне дейінгі лирик ақындардың барлығын басып озып, көш ілгері кетті)»,- деп жазып, мақаламызға себеп болған тұлғаны әдебиеттегі орнын дөп басып айтты. Тағы естеріңізге саламыз: бұл ойды жазғанда, Смағұл бар болғаны 18 жаста еді. Мұны «Шоқан феноменінің» жалғасы деген дұрыс шығар («Аққан жұлдыз»).
С.Садуақасұлы әдебиет пен саясатта «салиқалы жасқа» (24-27 жасында) шыққан 20-жылдары ұрдажық саясатқа қарамай, Мағжанның ақындық деңгейін тану мен таныту туралы ұстанымын өзгерткен жоқ…
1933 жылы 16 желтоқсанда қапияда Смағұл дүниеден озғанда (арада 58 жылдан кейін дәл сол күні Қазақстанның тәуелсіздігі жарияланды), айдаудағы Мағжан:
Жас Смағұл үздік туған бала екен,
Байтақ елге асқар таудай пана екен.
Сол баладан, сол панадан айырылып,
Қайран қазақ жүрегінде жара екен, -
деп өлең-хатпен көңіл айтыпты…
Өкінішке қарай, бұл жоқтау-жырды М.Жұмабаевтың кейін қайта басылған томдарынан кезіктіре алмайсыз. Алайда ақын жинақтарындағы «Еслам қазасына көңіл айту» атты өлеңнен Смағұл қазасына арналған жолдарды оқығандай боламыз. «Еслам қазасына» түсінік берушілер «айдаудан келген ақын немере інісі Ахметжанның ауылына барғанда, бір жігіт қайтқан екен, соның туыстарына арнапты» дейді. Сұрақ туады: рас, әлгі марқұм жігіт жұртына қадірлі шығар, бірақ «байтақ елге асқар таудай пана болса», біз неге ол туралы білмейміз?..
Бұл жоқтаудың Смағұлға арналғанын айтып кеткен жан – қайраткердің жолдасы, 20-жылдары бірнеше этнографиялық экспедицияға қатысқан азамат Омар Сансызбайұлы. Солтүстіктің Ұялы-Жарқынында қарапайым пошташы болып, 70-жылдардың басында қайтқан осы ақсақалдың аузынан әлгі өлеңді жазып алған – Шалқарбек Кәрібай. Шәкеңнің айтуынша, «жинақта аты жүрген Еслам – ел басқару жұмысына араласпаған, 1929 жылы 27 жасында қыршын кеткен білімге құштар азамат екен…».
С.Садуақасұлы саяси қуғын-сүргінге душар болатын 1927 жылы жазған «Әдебиет әңгімелері» атты талғамы мен талабы биік мақаласында шынайы шығармашылыққа жөнсіз тиіскен шолақ белсенділердің қателігін айта келіп:«Мағжанды қайтседе жақсылайын деген ойдан мен, сірә, аулақпын. Бірақ барын бар, жоғын жоқ деу керек. Мағжанды күйдірсек, біз барына күйдіреміз. Қайткенде де мен Мағжанды «доңыздатып, қоңыздатушыларға» қарсымын»,- деді.
Бұл – нағыз принципті көзқарас еді. Ел аузындағы Смағұлдың қайраткерлігі де, «әлсізге – пана, таланғанға қамқоршы болғаны» да – осындай ұстанымында.
Мұны ақын Мағжан білді. Ел үшін туған қайраткерлерді қадірлей отырып:
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жанын кешіп, жауды қуған,
Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
Ел жауын зерттеп, өрт боп тынбай жортқан,
Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан,
Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
Арқаның селі, желі, шөлі, белі,
Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас, -
деді.
Мағжанның осы сөзі – Смағұлға да, өзі сынды қалам сертіне адал тұлғаларға да орнатқан ескерткіші еді.
Дихан Қамзабекұлы, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі
