Қазақстанның экономикасы ғаламдық бәсекелестікке қабілетті, әлемдік экономикаға оңтайлы интеграцияланған, тиімді де икемді, жан-жақты дамыған, индустриялық-инновациялық бағыттағы, жоғары технологиялы болып дамуы – тың идеяларды қажет етеді. Қазіргі әлемдік дағдарыс экономикада қаржы тапшылығынан бұрын нақты, жүйелі, ғылыми дәлелденген, озық та жаңашыл жобалардың жетіспейтіндігін дәлелдеп отыр.
«Алаш Айнасы» осындай олқылықтардың орнын толтыру мақсатында «Идеялар жәрмеңкесі» айдарымен экономист-ғалымдарымыздың тың, жаңашыл ғылыми жобалары мен ұсыныстарын оқырман назарына ұсынбақ.
Атамұрат Мөрәліұлы Шәменов,
1951 жылы Қызылордада белгілі ауыл шаруашылығы майталманының отбасында туған. Өзі де ауылда өскен. Экономика ғылымының докторы. Үш жоғары білімі бар, заңгер, география-экология оқытушысы және ауыл шаруашылығының маманы – Мәскеу ветеринария академиясын үздік бітірген. Саяси жоғары білімі бар, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.
Экономика саласында мемлекеттік реттеу, менеджмент, корпоративтік басқару, агроэкономика және экология мәселелерімен айналысады. Көптеген ғылыми туындылар мен өзекті мақалалардың авторы.
Үкіметтің аграрлық саясатына байланысты қазіргі жұмысы – Парламент бекіткен үшжылдық бюджеттегі 350 млрд теңге мен Ұлттық қордан бөлінген қайтарымды 120 млрд теңгені игеру болып отыр. Қаржы ресурстары «Қазагро» ұлттық холдингі арқылы 11 бағытта жұмсалмақшы. Үкімет аграрлық саланың дамуын экстенсивті түрде, яғни жылдағы жиналатын астық көлемі мен мал басының өсуімен бағалайды. Бұл саланы мемлекеттік қолдау науқаншылықпен өтуде, олар – көктемгі егін және күздегі жинау, тұрақтылық қорға астық сатып алу, маусымдық жәрмеңкелер өткізу, Астана және Алматы қалаларының азық-түлік белдеулерін жасау. Бұл жұмыстар соңғы жылдары азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету айдарымен атқарылуда, бірақ мазмұнында түпкілікті өзгерістер жоқ.
Қазақстанның аграрлық саясатын қалыптастырудағы ғылыми пікірлер өндірісті шоғырландыру, агротехнологияға өзгерістер енгізу, агробанк құру т.б. мәселелердің төңірегінде. Бірақ экономиканың аграрлық саласын ауқымды мемлекеттік реттеу жөніндегі пікірлер жоқ.
Сондықтан көп жылдар бойы қалыптасып келе жатқан әлемдегі азық-түлік тапшылығы мен әлемдік экономикалық дағдарысты және келешектегі дамуды (посткризис) ескере отырып, Қазақстан өзінің жаңа аграрлық саясатын қалыптастыруы керек.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатының концепциясы:
1. Мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін әр адамның тамақтану физиологиялық қажеттілігінен бастау. Қазақстандағы бекітілген нормаларды халықаралық стандарттарға сәйкес қайта қарау.
2. Мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету проблемасын шешуді кешенді және жүйелі түрде жүргізу.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатының мақсаты – мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, яғни отандық сапалы тағам өнімдерімен халықты қамтамасыз ету көрсеткішін 80 пайызға жеткізу және оған тұтынушылардың қолжетімдігін жақсарту. Атап айтқанда, ауыл тұрғындарының тағам түрлерімен өздерін толық қамтамасыз етуі және қала тұрғындарына отандық өнімдерді арзан бағамен жеткізу. Түпкі мақсат – аграрлық салада шикізаттық экономикадан арылып, Қазақстанның тағам индустриясы дамыған елдердің қатарына қосылуына батыл қадам жасау.
Сонымен қатар уақыт ұттырмай импортталған азық-түліктердің санитарлық-эпидемиологиялық, экологиялық тазалығы мен жоғары сапалылығын қамтамасыз ету. Мал шаруашылығын дендеген жұқпалы аурулардан арылту, медициналық ветеринария жұмысын жолға қою.
Ұсынылып отырған аграрлық саясаттың жаңалығы бұрынғыша ауылшаруашылық саласын, яғни шикізат өндіруді мемлекеттік қолдау емес, тағам мен ауылшаруашылық өнімдерінен жасалатын қазақстандық тауарларды дайындауды қолдау. Шикізат шығарушы ауылшаруашылық өндірісі мен тағамдық және басқа да тауар өндірушілердің бірігуіне жол ашу. Яғни аудан деңгейінде микрокластерлер ашу. Бұл ауыл экономикасын индустрияландырудағы шынайы іс-қимыл болмақ.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатының принциптері:
– ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен ауыл шаруашылығы саласының дамуын макроэкономика және әкімшілік реформа тұрғысында бөліп қарау. Ауылға бюджеттен бөлінетін қаржы үлесі қалалар мен тең, яғни 50 пайызға дейін жетуі керек, ал ауылшаруашылық өндірісімен айналысатындарға несие және субсидия түрінде беріледі;
– елді мекендер мен аймақтардың тағам өнімдерімен өзін-өзі қамтамасыз етуі;
– ауыл экономикасын әкімшілік реттеу мен реформаны төменнен, яғни ауыл және аудан әкімдерінің деңгейінен бастау;
– азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты қажетті тағамдардың түрлерін өндіруді үкімет пен жергілікті атқарушы органдардың бақылау мен жауапкершіліктерінде болуы;
– мемлекеттік қаржылық қолдауды тек халыққа қажетті тағамдардың керекті мөлшерін өндіруге және оны ұқсатуға бағыттау;
– қаражатты мемлекеттің үлесі бар екінші деңгейлі банктер арқылы микрокредиттік ұйымдардың қатысуымен және жергілікті атқарушы органдардың бақылауымен жұмсау.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатының тәсілі:
– Әкімшілік ресурсты тиімді пайдалану.
– Қаржылық-экономикалық реттеу.
– Интеграциялау.
– Мамандандыру (специализация).
– Тағам өндірісін ауылшаруашылық өнімін өндірушілермен, сервистік қызметпен байланыстыра қарау, оларды бір жүйе есебінде қаржыландыру, аудан және ауыл деңгейінде микрокластерлер қалыптастыру. Нәтижесінде, осы күнге дейін басы бірікпей жүрген шаруа қожалықтары мен үй шаруашылықтары кооперацияланады, тиімді өнім шығаруға бірыңғайланады.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатының маңыздылығы:
1. Қазақстанның аграрлық саласы мен мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін сақтау көрсеткіші Дүниежүзілік сауда ұйымының талабына сәйкестенеді.
2. Азық-түлік индустриясын қалыптастыру мыңдаған жұмыс орындарының ашылуы мен ауылда тұратын адамдардың материалдық жағдайының көтерілуіне жағдай туғызады.
3. Қазақстандық тауар брендтерінің қалыптасуы.
4. Азық-түлік тауарларының экспорттық мүмкіндіктерінің өсуі.
5. Деурбанизация және кіші қалалар санының артуына мүмкіндік туады. Ол мемлекеттің қорғаныс қабілетін нығайтып, қауіпсіздігінде маңызды рөл атқарады.
6. Ауыл экономикасының қалыптасуы, әлеуметтік-экологиялық жағдайдың жақсаруы халық санының өсу динамикасын жеделдетеді.
7. Мемлекеттің 90 пайыздан астам территориясын қамтитын, халықтың 47 пайыз тұратын ауыл экономикасы саяси тұрақтылықтың қайнар көзі болмақ;
8. Ішкі және сыртқы инвестициялық мүмкіндіктер ашылады.
9. Екінші деңгейлі банктердің аймақтық жүйелері, басқа да қаржылық институттар дамиды және нығаяды.
10. Республиканың өндірістік көрсеткіштері жақсарады және шағын және орта бизнесі дамыған индустриалды мемлекет қалыптасады.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатының мазмұны:
1. Қазақстанның жаңа аграрлық саясаты әр адамның тағам түрлерін жылына орта есеппен келі мөлшерінде пайдалану көрсеткішіне байланысты жасақталады және оның негізінде ауыл, аудан, қала, облыс көлемінде тағам ассортименттерін өздерінің өндірулері мен сырттан әкелінуі балансы анықталады. Соның негізінде әр аймақтың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қызметі орындалады;
2. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету халықтың тамақ өнімдерінің он түрінің тұтыну деңгейімен бағаланады. Оған нан және жарма өнімдері, ет және ет өнімдері, балық және теңіз өнімдері, сүт және сүт өнімдері, жұмыртқа, өсімдік және мал майы, жемістер, көкөністер, картоп, қант және кондитерлік өнімдер жатады. Келешекте аталған ассортимент саны ұлғайтылады.
3. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету деңгейі әр территориялық бірлікте аталған 10 тағамның кем дегенде 80 пайызына тең болуы керек. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету әр территорияда жеткілікті көлемде, сапалы және арзан тағамды өздері өндіруі болып табылады.
4. Аграрлық экономиканы мемлекеттік реттеу және жергілікті басқару жұмыстары мен мемлекеттік қаржылық қолдау азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында халықтың тамақ өнімдерінің түрі мен тұтыну көлемін қамтамасыз ету аясында жүргізіледі. Яғни ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру ғана емес, тағам түрінде дайындалған тауарлар қаржыландырылады.
5. «Шикізат-тауар» өндірістік формуласы. Ол үшін ауыл және аудан көлемінде шағын кластерлер жасақталады. Олар жергілікті жерлерде өндіруге тиімді ауыл шаруашылығы шикізатынан, оны өңдейтін цех немесе зауыттан (тағам өндіру), техника және көлік т.б. сервистік қызметтерден тұрады. Заңдық ұйымдастыру түрлері – Азаматтық кодекске сәйкес, ассоциация, өндірістік кооператив, ЖШС т.б. болуы мүмкін. Көрсеткіш егілген егіс пен мал саны емес, өндірілген тағам көлемі мен сапасы болып табылады, яғни шығарылған тауармен бағаланады. Келешекте өндірістік-экономикалық қатынастардың дамуы негізінде агросиндикаттар, агрокартельдер құрылуы мүмкін.
6. Шағын кластерлер жасақтау және солар арқылы мемлекеттік тапсырыс беру, қаржыландыру және несиелендіру ауыл шаруашылығындағы шағын өндірістер мен сервистік қызметтердің бірігуіне жол ашады. Бұл жерде экономикалық-әкімшілік реттеу тәсілдерін ұтымды пайдалану маңызды.
7. Үкімет тарапынан жасалып жатқан арнайы әлеуметтік қорғау бағдарламасын тоқтатып, оның орнына балаларға төленетін ақы мен ауылдық жерде тұратын қариялардың зейнетақысын көбейту ұсынылады. Өйткені бұл бағдарлама ауылдық жердегі шағын кәсіпкерліктің, шаруа қожалықтарының өркендеуіне тұсау болуда.
8. Аудан көлемінде және үлкен ауыл аумақтарында микрокредиттік ұйымдар құрылып, екінші деңгейлі банктердің және тауар өндірушілермен бірге қаржылық бірлестіктер құру қажет. Олардың қоғамдық негіздегі кеңесші органдарын аудан немесе ауыл әкімдері басқаруы тиіс. Несие берудің барлық түрлерін қарастыру керек, оның ішінде шаруаларға төл түрінде және жем-шөп өндіруді несиелеу, егіншілерге тұқым беруді несиелеу т.б. Қаржылық көмек жағдайы жыл қорытындысымен жергілікті жерлердегі өзін-өзі басқару мен мәслихат отырыстарында талқыланады.
9. Әр аудан көлемінде екінші деңгейлі банктердің филиалдарының ашылуына мемлекеттік қолдау көрсету қажет. Бұл ретте БТАбанк және «Халық банкілерінің» жүйесі оңтайлы. Әлемдік дағдарыс жағдайында жаңадан мемлекеттік аграрлық банк ашу тиімсіз, арнайы Агробанк құру посткризис жағдайында ғана шешілуі мүмкін.
10. Әрбір әкімшілік аумақтарда мемлекеттік кепілдік қор жасақтау керек. Оған коммуналдық меншіктер, жергілікті бюджет, инвестициялар т.б. жатады. Қазақстан заңдарына өзгерістер енгізу арқылы жергілікті атқарушы органдардың қор қаржысын тауар өндірушілерге қосымша кепілдікке салу құқығын беру керек. Бұл ретте атқарушы органдардың өз территориясында алынған өнімнің бір бөлігіне әлеуметтік баға дәлізін қоюға құқығы болады (нан, ұн т.б.).
11. Жылдағы бюджет есебінен астық резервін жасаудан бас тарту керек. Өйткені оның шығыны көп: сатып алу, сақтау, тасымалдау т.б. Бұл қызметті аудан әкімдеріне тапсыру керек. Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету аясында бұл мәселені астықты аймақтар, көкөніс пен жемісі мол аудандар, малды өңірлердің кәсіпкерлері өзара азық-түлік алмасу (бартер) жолымен шешулеріне болады.
12. Қазақстанның жаңа аграрлық саясаты, тағам өндірісіне деген бетбұрыс келешекте тағам индустриясын қалыптастырады, сонымен қатар жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдары индустриясы, жел энергетикасы мен күн сәулесін пайдалану өндірісі өркендейтін болады.
13. Ислам банкингі жүйесін ауыл экономикасына жаңа тұрғыда енгізу қажет. Пайызсыз несие беру мен алған несиені дұрыс жұмсауды үйретететін бұл банк жүйесі қаржылық дағдарыс жағдайында аграрлық салаға керек, әсіресе қой өнімдерін өндіру мен оларды мұсылман елдеріне экспорттау т.б. жұмыстары тиімді болмақ;
14. «Қазагро» ұлттық холдинг жүйесін реформалау. Бірінші кезекте холдинг құрамына кіретін мекемелер санын қысқартып, олардың атқаратын қызметін қайта қарау керек. Ең басты талап – жергілікті тауар өндірушілермен байланысының жақсы болуы.
15. Аграрлық саланы мемлекеттік басқаруды әкімшілік реформа тұрғысынан қайта құру ұсынылады. Ол үшін жергілікті жердегі Ауыл шаруашылығы министрлігі мен әкімшілік құрылымдардың органдарын біріктіріп, «Казагро» ұлттық холдингінің аудандық, облыстық филиалдарын ашу. Атқарушы жұмыс органы «Қазагро» ұлттық холдингінен, ал алқа төрағалығын жергілікті әкімдіктердің жүргізуі ұсынылады. Сонда мемлекеттік бизнес пен үкімет органдары бірлесе жұмыс атқаруға мүмкіндіктері болады.
16. Агростатистика қызметін қайта қарау мен қалыптастыру, олардың статистикалық мәліметтерінің тәуелсіздігін қамтамасыз ету.
17. Мемлекеттік бюджеттен несиелеуді фьючерстік тәсілмен жүргізу. Тегін жағармай, тыңайтқыш, өнім үшін субсидияларды тоқтатып, оның орнына тағам өндіруге және әлеуметтік тауарларды шығарушы фирмалар шығынының айырмасын қаржыландыруға көшу керек. Соның есебінен нан т.б. тағамдарға баға саясатын қатаң жүргізіп, үкіметтің «қолмен реттеу» басқару жүйесін ендіруге болады.
18. Бұдан 10 жыл бұрын, 1999 жылдың 16 қазанында Санкт-Петербург қаласында қабылданған ТМД-ға қатысушы мемлекеттердің парламентаралық ассамблеясының №14-10 қаулысымен бекітілген «Азық-түлік қауіпсіздігі туралы» модельдік заңына байланысты Қазақстан Республикасының заңын қабылдау қажет. Модельдік заңға сәйкес, әр мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі өзін-өзі 80 пайыз өніммен қамтамасыз еткен жағдайда ғана болады. Ал бізде ол 40 пайыз шамасында.
Статистикалық органдардың соңғы жылдардағы мәліметіне сәйкес республика көлемінде барлық ауыл шаруашылығы құрылымдары фермерлерді қосқанда – 196 417, оның ішінде кәсіпорындар – 4 008, шаруа қожалықтары – 156 978, қалғандары жұртшылық (үй) шаруашылығы. Ауылшаруашылығы жалпы өнімдерінің 54,2 пайызын жұртшылық (үй) шаруашылығы өндіреді. Мемлекет меншігіндегі құрлымдар өте аз, олар негізінен ғылыми-өндірістік орталықтарда шоғырланған. Бұл көрсеткіш мемлекеттің ауыл экономикасына тікелей қатысуының аз мөлшерін көрсетеді.
Тоқсаныншы жылдардың басында бұрынғы Кеңестер Одағы аумағындағы байланыстардың үзілуінің нәтижесінде ауыл экономикасының көптеген көрсеткіштері күрт төмендеп кетті. Ел Президенті мен Үкіметтің үйлесімді реформаларының арқасында құлдырау тоқтатылып, 2000 жылдардан бастап егіншілік пен мал шаруашылығында тұрақты өсім болды. Бірақ ауыл шаруашылығы көрсеткіштері 1990 жылдағы жағдайға әлі де жете алмай келеді.
Қазақстанның жаңа аграрлық саясатын үш кезеңге бөлу ұсынылады:
1. Әлемдік экономикалық дағдарыс кезеңі. Бұл кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеу әкімшілік басымдылықпен және экономикалық тәсілмен жүргізіледі.
2. Әлемдік экономикалық дағдарыстан шығу кезеңі. Бұл кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеу экономикалық басымдылықпен және әкімшілік тәсілмен жүргізіледі.
3. Әлемдік экономикалық дағдарыстан кейінгі кезең (посткризис). Бұл кезеңде экономиканы мемлекеттік реттеу негізінен экономикалық және либералды-әкімшілік тәсілмен жүргізіледі.
Редакция осындай ғылыми тұрғыдан негізделген озық бастамаларды, инновациялық жобаларды, ұсыныстарды жариялап, арнайы құрылатын сараптамалық кеңестің талқысынан өткізбек.
Үздік деп танылған ғылыми-теориялық бастамалар мен ұсыныстар Үкімет пен салалық министрліктердің назарына ұсынылады. Талқылауға қатысамыз деген ғалымдар мен мамандарға редакция есігі әрдайым айқара ашық.