Үлкен күнә жасаған мұсылманның жағдайының қандай болатындығына қатысты мәселе – ислам тарихының сонау ерте кезеңінде туындап, түрлі ағымдар мен топтардың шығуына жол ашқан күрделі мәселелердің бірі. Бұл мәселеге қатысты түрлі ағымдардың ұстанымдары да түрліше өрбіген-ді.
Мәселен, харижиттер ауыр күнә жасасаған мұсылманды кәпір санап, тозақта мәңгі қалады деумен қатар, оларға қарсы соғыс ашу халал деп түсінген. Көпшілік мамандардың нео-хараижилер деп атаған уаххабилер де тарих сахнасына шыққан кезде дәл осы түсінікті ұстана отырып, мұсылмандардың қанын төккен болатын.
Ал мұғтазилиттер үлкен күнә жасаған мұсылманды (әл-мәнзилату бәйнә әл-мәнзилатайн), яғни жәннат пен тозақтың екі ортасында болады деп ашық кәпір қатарына кіргізбесе де, мұсылман қатарына да жатқызбаған. Мүржиялар қандай ауыр күнә жасаса да, таза мүмін болып қала береді деп санап, жаңсақ пікірді ұстанды.
Бұл мәселе жанама түрде «амал, яғни құлшылық жасау иманның бір бөлігі ме?» деген тартысқа да себеп болған-ды. Имам Мәлік, Имам Шафиғи, Имам Ахмед ибн Ханбал секілді ғалымдар мен хадисшілер амалды иманның бір бөлігі деп есептегенімен иман негіздеріне жүрегімен сеніп, тілімен сенімін айтқан, құбылаға бет бұрған кісіні кәпір деп есептемеген. Олардың көзқарасында амалды тәрк еткендігі үшін күнәһар болады, бірақ иман шеңберінен шықпайды. Істеген күнәсі үшін о дүниеде жазасын өтеген соң, түбінде жәннәтқа баратынды деп ой түйген.
Ал ханафи мәзһабының негізін қалаған имам Әбу Ханифа амалды (құлшылықтарды орындауды) иманның талабы ретінде емес, оны иманнан бөлек қарастырғаны белгілі. Әбу Ханифа бойынша, амал иманнан кейін келеді. Адам намаз оқып, ораза ұстағандығы үшін Аллаға және пайғамбарына иланбайды, қайта Аллаға және Пайғамбарына сенгендіктен құлшылық етеді. Құранда да алдымен иман ету, содан кейін барып амал ету мәселесінің айтылуы да[1] амалдың иманнан бөлек екендігін көрсетеді.
Хайыз бен нифас жағдайларында әйелдердің кейбір парыздардан босатылуы да – осы мәселеге дәлел. Өйткені, мұндай күйдегі әйелдер құлшылық жасамағанына қарамастан, мұсылман болып қала береді. Сонымен қатар, кедей адамдардың зекет парызын өтей алмаулары да олардың имансыздығын білдірмейді.
Әбу Ханифа бойынша күнә істеу мүмінді иманнан шығармайды. Өйткені, Құранда зина жасап, кісі өлтіргенді имансыз демеген, бір түйір жақсылық жасаушыға да сауабы берілетіндігі білдірілген. Хазірет Али де өзіне қарсы соғысқан шамдықтардың мүмін екендігін айтқан.
Егер күнә жасау адамды діннен шығаратын болса, ширктен кейінгі күнәның ең үлкені кісі өлтірушіні хазірет Али кәпір деп атаған болар еді. Бұл бір жағы сахабалардың да осы мәселеге деген көзқарасын ұқтыруда[2].
Олай болса, күнәкар адам да мүмін ретінде қабылдануы тиіс, ал күнәсіне ақыретте жауап беру мәселесі – Алла тағаланың еркіндегі іс. Қаласа, жазалайды, қаласа, кешіреді. Осыған орай, тек пайғамбарлар мен насстарда үкімі айқын айтылғандардың ғана тікелей жұмаққа баратындығын айтуға болады[3].
Әбу Ханифа бойынша, адамдар өз сөздеріне қарай, ғибадат түрлеріне және діни рәміз болып табылатын киім киістеріне қарай кәпірге саналатын[4]. Мүмін екенін айтумен қатар, иләһи сипаттарды жоққа шығаратын немесе жаратылыстардың сипаттарына ұқсататын, тағдырға сенбейтін, Құранда ашық белгіленген үкімдерді мойындамаған, күнә істеуді халал санаған, Құранның бір әрпін болса да мойындамаған адам кәпір болып табылады.
Алайда, Құранды тәпсір немесе тәуил (жорамал жасап түсіндіру) жасау арқылы үкім шығаратын немесе Пайғамбарымызға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тән деп айтылатын хадистерде келген кейбір сенім негіздерін қабылдамаған адамды кәпір санауға болмайды[5].
Әбу Ханифаның «әл-Фиқһул-әкбар» кітабында осыған сай мынадай сөзі бар: «Мейлі үлкен күнә істесе де, ол істеген үлкен күнәсін халал санамайынша, оны кәпір деп айта алмаймыз. Мұсылман деген атты одан алып тастай алмаймыз. Біз оны мүмін деп атаймыз».
Олай болса, кәлима шәһадат айтып жүрген мұсылманның ең үлкен қателігі – күнә ісі үшін мұсылман бауырын діннен шығарып, оны кәпір санауы.
Мына төмендегі оқиға Имам Ағзамның иман түсінігінің қандай болғанын көрсетеді. Бір күні Әбу Ханифа мешітте отырғанда «Күнә жасаған мұсылман кәпір болып мәңгілік тозаққа түседі, мұсылман саналмайды» дейтін харижиттердің[6] бірі қаруын асынып, баса-көктеп Әбу Ханифаның қасына кіріп келеді де былай дейді:
– Мешіттің алдында екі мәйіт жатыр. Бірі арақтан өлген ер кісінікі, екіншісі зина жасаған әйелдікі. Жүкті болып қалғанын білгеннен кейін асылып қалған. Бұл екеуіне қатысты не айтасыз?
Әбу Ханифа олардан:
– Бұл екеуі яһуди ма? – деп сұрайды.
– Жоқ, – дейді харижит.
– Христиан ба?
– Жоқ.
– Пұтқа табына ма?
– Жоқ.
– Сонда қай үмбеттен?
– «Алла тағаладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед оның елшісі» дейтін өзіміздің мұсылман, – деп жауап берген харижитке:
– Куәлік кәлимасы иманның қаншасын құрайды? Үштен бірі, төрттен бірі, мүмкін бестен бірі шығар? – деп сұрайды.
– Иманның үштен, төрттен, бестен бірі болмайды. Иман біртұтас, ол бөлінбейді.
– Иманның қаншасы сонда?
– Тұтасы.
– Ендеше, жауабын өздерің бердіңдер. Олардың мұсылман екенін айттыңдар – деп Әбу Ханифа өз ауыздарымен олардың мұсылман екенін айтқызады. Артынша жауап таба алмаған Харижиттер:
– Сен мұны қой. Олар жаннаттық па, әлде жәһәннәмдық па? – деп, Әбу Ханифаны сүріндірмек боп бастырмалай береді.
– Бұл жайында айтарым мынау, – дейді имам Ағзам саспастан, – Ибраһим (а.с.) бұл екеуінен де зор күнә істеген қауымы үшін Алладан: «Уа, Алла тағалам! Маған мойынсұнғандар менен. Маған қарсы шыққандарға Сен кешірімді әрі рақымдысың»[7] – деп кешірім тілеген.
Иса пайғамбар (а.с.) да: «Уа, Алла тағалам! Егер оларды азапқа салсаң, олар Сенің құлдарың. Егер кешірсең, Сен мейірбан әрі рақымдысың»[8], – демеп пе еді. Сендерге оларды соншама айыптайтындай не көрінді? – деген екен.
Осылайша, Әбу Ханифа оларға мәселенің шешімін Құран кәрімнің дәлелдерімен егжей-тегжейлі түсіндіріп береді. Орынды уәжге жығылған харижиттер қаруларын тастап, кейін қайтады[9].
Осы орайда Ю. Қардауидің үлкен және кіші жасаған мұсылманның кәпір саналмайтындығына қатысты алға тартқан уәждерін келтіре кетсек:
1. Егер күнә жасау иманды түбірімен жойып, адамды толық күпірлікке алып барады десек, онда күнә жасау мен діннен шығу бірдей саналар еді. Демек күнәхар адам діннен шыққан болып, оған муртадқа, яғни ислам дінінен бас тартқан адамға берілетін жаза тағайындалуы қажет. Осылайша зина, ұрлық, қарақшылық жасаушы, арақ ішуші мен адам өлтіргенге бірдей жаза берілуі қажет еді. Өз кезегінде бұл – діни мәтіндер мен ижмаға қайшы;
2. Құран Кәрімде қысас жазасына қатысты аятта жанға қиюшы мен өлтірілген адамның туыстарының бір-біріне бауыр саналатындығы мына аятта нақты айтылған:
«Уа, иман еткендер! Нақақтан-нақақ кісі өлтіру мәселесінде сендерге қысас-кек (яғни, қанға қан ұстанымы) парыз етілді. Азат адамға азат адам, құлға құл және әйелге әйел. Ал кімде-кімге бауыры (яғни, өлгеннің мұрагерлері) кешірім берсе, кінәлі жақ (өлген адамның) құнын жақындарының көңілінен шығатындай етіп (кешіктірмей әрі толық) төлесін» (Бақара, 178).
Сондай-ақ Құран Кәрімде бір-бірімен соғысқан екі топтың иман иелері саналатындығы мына аятта нақты баяндалған:
«Егер мүміндерден екі топ бір-бірімен соғысса, уақыт оздырмай араларын жарастырыңдар. Ал егер олардың бірі екіншісіне орынсыз озбырлық көрсетсе, онда озбырлық көрсеткен топқа соғыс ашыңдар, сөйтіп озбырлық көрсеткен топ Алланың үкіміне мойынсұнғанға дейін оларға қарсы бірігіп соғысыңдар» (Хужурат, 9).
Мына аятта да былай делінген: «Расында, мүміндер бір-біріне шынайы бауыр. Олай болса, (жүз шайысып, ат құйрығын кесіскен) бауырларыңның арасын жарастырыңдар…» (Хужурат, 10)
Құран осы екі аятта екі топ арасында соғыс орын алғандығына қарамастан, олардың иманды және бір-біріне бауыр екенін нақты атап көрсеткен. Пайғамбарымыздың: «Менен кейін бір-бірімен соғысып, қан төккен кәпірлер секілді болмаңдар», «Екі мұсылман бір-бірімен өштесіп қылыштасса, өлтірген де, өлген де тозақтық» деген хадистің болғанына қарамастан Құран жоғарыдағы ақиқатты баяндап берген.
Имам Бухари осы екінші хадисті дәлел ретінде алға тарта отырып, күнә жасаудың күпірлікке алып бармайтындығын, өйткені бір-біріне қарсы қылыш көтерген екі тарапты тозақпен қорқытып, ескерткенінен қарамастан, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) екеуін де мұсылман деп атағандығын айтқан. Осы аят пен хадистерде тілге тиек етілген мәселенің соғыс екендігі нақты.
3. Хатиб ибн Әби Балтаа Пайғамбарымыз жасырын қалуын қатты талап еткеніне қарамастан, Меккенің алынуына аз уақыт қалған кезде Пайғамбарымызға қатысты ақпараттар мен оның әскерінің Меккеге қарай бет алғандығын Құрайштықтарға хабар беру арқылы қазіргі заманның тілімен айтқанда «ең үлкен сатқындық» деп аталатын қылмыс жасаған еді.
Сол кезде Омар «Уа, Алланың елшісі, рұқсат етсеңіз оның басын алайын. Өйткені ол екіжүзділік танытты» деген кезде Пайғамбарымыз оның Бәдір шайқасына қатысқандығын айтып, ақталуын қабыл етті және оның бұл ісін күпірлік келтіру деп санамады. Осы оқиғаға байланысты түскен «Мумтахина» сүресінің бас жағындағы мына аяттар мұны қуаттайды. Аятта:
«Уа, иман еткендер! Менің дұшпандарымды да, өз дұшпандарыңды да дос тұтпаңдар! Олар сендерге келген ақиқатты жоққа шығарып, онымен қоймай Раббыларың Аллаға иман еткендерің үшін Алла елшісін де, өздеріңді де сыйғызбай атақоныстарыңнан қуып жатқанда, сендер оларға сүйіспеншілік танытасыңдар (сонда бұл қалай?). Егер Менің жолымда күресу әрі разылығыма бөлену үшін (үй-жайларыңды, атақоныстарыңды тастап) шыққан болсаңдар, (онда оларды дос тұтушы болмаңдар). Сендер оларға сүйіспеншілік танытып, сыр алдырып қоюдасыңдар, ал Мен сендердің нені жасырын, нені жария түрде істеп жүргендеріңді жақсы білемін. Ендеше араларыңнан кімде-кім оларға сүйіспеншілік танытып, сыр ашатын болса, онда шүбәсіз, тура жолдан тайғаны» деп («Мумтахина», 1) оның дұшпандары мен мұсылмандардың дұшпандарын бір санаған;
4. Бәдір шайқасына қатысқандардың бірі және Әбу Бәкірдің онымен мүлдем қарым-қатынас үзетіндігіне қатысты ант ішкен Мистах ибн Усасаның да араларында болған, Айша анамызға зина жасады деп жала жабушыларға қатысты түскен аят та жоғарыдағы мәселелерге жақын мағынадағы ақиқатты баяндауда. Аятта:
«Араларыңдағы игі жақсылар мен дәулетті жандар туған-туысқа, кедей-кепшікке және Алла жолында хижрет еткендерге (тіпті, олар жаза басып, алдарында айыпты болып қалса-дағы) мүлдем қарайласпауға, қайыр-зекет бермеуге серт етпесін. Керісінше ғафу етіп, кеңшілік жасасын. Әлде, Алланың өздеріңе кеңшілік жасағанын қаламайсыңдар ма? Алла өте кешірімді, (әсіресе, мүмін құлдарына) ерекше мейірімді» («Нұр», 22) делінген.
Егер де «Мистах пен өзгелер тәубеге келгендіктен олар кешірілген» делінсе, біз былай деп жауап береміз: «Ибн Тәймияның дегені секілді Алла тағала мұсылмандарға оларға кешіріммен қарап, жақсылық жасауды бұйырған кезде тәубе етулерін шарт етпеген».
5. Бухаридің Әбу Хурарйрадан риуаяты бойынша Пайғамбарымыздың кезеңінде арақ ішкен адамға хад (ұру) жазасын беруді бұйырып, сахабалар арақ ішкен бір адамды ұрады.
Жазасын алған кісі қайтып бара жатқан кезде сахабалардың бірі «Алла сенің жаныңды алсын!» дейді. Сол кезде Пайғамбарымыз оларға: «Олай демеңдер. Шайтанды оның көмекшісі етпеңдер!» дейді. Бухариде келген басқа бір риуаятта «Шайтанның жәрдемінің келуіне бауырларыңа қолғабыс етпеңдер!» делінген.
Әбу Дәуіт өзінің «Сунан» атты жинағында осы оқиғаға қатысты риуаятта мына сөздерді келтірген: «Қайта керісінше: «Алла Тағалам оны кешіріп, мейіріміңе бөлей гөр!» десін».
Міне, жамандықтың атасы саналатын ішімдіктің өзіне қатысты кеңпейілді Пайғамбарлық көзқарас осындай. Ол (с.а.с.) жаза беруді бұйырғанымен, Алланың рақымынан қуылуына, лағынетке ұшырауына және мұсылмандық шеңберінен шығарылуына ризашылық танытпаған.
Қайта керісінше, оның өзге мұсылмандармен бауырластық байланысының бар екенін атап көрсетіп, олардың бауырларын жазғырып, ашық түрде намысына тиіп жатқан кезде жүректерінде шайтанға есік ашуға тыйым салған. Оның кешіріліп, Алланың рақымына бөленуі үшін дұға жасап, оған бауырластық, сүйіспеншілік танытып, тура жолға түсуін қалауды бұйырды. Ондағы мақсат осындай қатынас арқылы оның сол қателікті қайта жасамауына түрткі болу.
6. Тағы да Бухаридің Омар ибн Хаттабтан жеткізген мына хадисі де осы мәселені қуаттай түседі: Пайғамбарымыздың кезеңінде өз аты Абдулла, бірақ ел арасында «Химар» деп аталып кеткен бір кісі бар еді.
Бір ретінде ол арақ ішіп қойып, Пайғамбарымыз оған жаза бергенде, ол ұялудың орнына күледі. Тағы бір күні дәл сол күнә үшін тағы да Пайғамбардың алдына алып келіп, оған жаза беріледі.
Осы кезде сахабалардың бірі «Уа, Алла Тағалам, бұған лағынетіңді жаудыр! Қайта-қайта осы күнәмен келуге қалайша дәті баруда?!» деген кезде Алланың елшісі: «Оны қарғап, сілемеңдер! Аллаға ант етейін мен оның Алла мен оның Елшісін жақсы көретіндігін білемін» дейді.
Осы оқиғаға қатысты басқа да риуаяттарда «Расымен де Оның Алла мен Елшісін жақсы көретіндігін нақты білемін» деген сөздер кездеседі. Тағы басқа риуаяттарда: «Оның Алла мен Елшісін жақсы көретіндігін білемін» деп келеді.
Міне, оның қайта-қайта арақ ішіп, сол әдетінен тыйылмағанына қарамастан Пайғамбарымыз осылай кешіріммен қараған. Тіпта Ибн Хажар әл-Асқалани «Фәтху әл-бари» атты еңбегінде Ибн Әбдулбәррдан ол адамға арақ ішуіне байланысты елу рет жаза берілгендігін, әр ретінді Пайғамбарымыздың оған лағынет айтуға тыйым салғандығы, оның Алла мен Елшісін жақсы көретіндігін айтқандығы риуаят етілген.
Хафыз Ибн Хажар бұл хадистен алынатын тәлімдерді былайша тізбектейді:
а. Бұл хадисте үлкен күнә жасаушыларды кәпір санайтындарға қарсы жауап бар. Өйткені Пайғамбарымыз үлкен күнә жасаушыға лағынет, қарғыс айтуға тыйым салып, қайта оған дұға жасауды бұйырған
ә. Сонымен қатар, бұл хадистен үлкен күнә жасаушының жүрегіндегі Алла мен Елшісіне деген сүйіспеншіліктің үлкен күнә жасауы себепті жойылып кетпейтіндігіне көз жеткіземіз. Өйткені Ардақты пайғамбарымыз (с.а.с.) әлгі адамның күнәға бой алдыруына қарамастан Алла мен Елшісін жақсы көретіндігін білдірген.
б. Сондай-ақ, бұл хадисте қанша рет күнә жасағанына қарамастан ол күнәхардың жүрегінен Алла мен Елшісіне деген сүйіспеншіліктің жойылмайтындығын көрсетеді.
в. Арақ ішкен адамда иман болмайтындығына қатысты «Адам мүмін бола тұра арақ ішпейді» деп келетін хадис жүректе мүлдем иманның болмайтындығын емес, кемелдігінің азаятындығын білдіреді. Бұл да алдыңғы мәселені қуаттай түседі. Ибн Хажардың кітабынан келтірген сөздерді осы жерде тәмамдаймыз.
7. Осы мәселеге қатысты жоғарыда келтірілген «Лә иләһә иллә Алла» деген адамның зина мен ұрлық жасаса да жаннатқа баратындығын білдірген хадис дәлел болады.
8. Бұған қатысты тағы бір дәлелге Пайғамбарымыздан (с.а.с.) сахих жолмен жеткен және көпшілікке мәлім хадисте Оның үмбетінің ішіндегі үлкен күнә жасағандарға шапағат ететіндігін баяндайтын хадистер жатады. Бұл хадистер мынадй екі іргелі үкімді білдіреді:
Үлкен күнә жасаушылрдың Пайғамбар үмбетінің шеңберінен шықпайтындығына ешқандай күмән жоқ.
Құдыретті Алла тағала Пайғамбардың осы шапағатына байланысты олар күнә жасау арқылы тозаққа кіруге лайық болса да, оларды тозаққа кіргізбей кешіреді немесе белгілі бір уақыт тозақта қалып, азаптарын тартқаннан кейін, қайта ол жерден шығарып, мейірімділік танытады. Сондықтан олардың тозақта мәңгі қалмайтындығы нақты. (Ю Қардауи. Тәкфирде ашырыжылык).
Қорытындылай айтар болсақ, Пайғамбарымыздың (с.а.с.) кезеңінен бастап, қазіргі күнге дейінгі ахлу сунна уәл-жамағат ғалымдары жүрегінде иманы бар және иманын тілімен айтқан, бірақ амалдарды орындамай, үлкен күнә жасаған кісілерді кәпір демеген, мұсылман санаған. Ондай жандар дүниеден өткенде жаназалары шығарылып, артынан дұға оқылып, Алладан жарылқау тілеген.
Сондықтан да қазіргі таңда ескілікті қайта жаңғыртып, ел ішінде діни алауыздыққа жол ашып жүрген харижиттік түсініктің жалғастырушылары болып табылатын, елдігімізге, діни тұтастығымыз бен тыныштығымызға үлкен қауіп төндіретін уаххаби түсініктің таралуына жол бермеу үшін ел арасында өзіміздің ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі осы әлу сунна уәл-жамағаттың дұрыс түсінігін үйретіп, кең насихаттауымыз қажет.
Алау Әділбаев
теология ғылымының докторы
[1] «Мәида», сүресі, 9-аят; «Мүмін» сүресі, 40-аят
[2] Әбулхайр, Ақидатул-Ислам уәл-имам әл-Матуриди, Докка, 1983 (түрік тіліне аудар: Әбул Фәтх әл-Баянуни. Рисале. Стамбул, 1997, 190-б.
[3] Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутааллим, 18-б. Матуриди, Китабут-таухид, 615-616-б.
[4] Әбу Ханифа, әл-Алим уәл-мутааллим, 24-б.
[5] Әбу Ханифа, әл-Фықхул-әбсат, 37-38 б. Баязизаде, сонда. 105-106, 149, 200, 278, 307-б.
[6] Ислам дініндегі шектен шыққан ағым
[7] «Ибраһим» сүресі, 36-аят
[8] «Маида» сүресі, 118-аят
[9] Әбу Захра, 36-б.]