ҚМДБ Ғұламалар кеңесінің мүшесі, исламтанушы Рашид Мухитдинов сәләфилік идеологияның Қазақстанда тарауы жөнінде сауалдарға жауап берді, - деп хабарлайды Alashainasy.kz тілшісі Кazislam.kz-ке сілтеме жасап.
– Елімізде кең етек жайған ислам діні ағымдарының бірі – сәләфи ағымы. Бұл бағыт қалай пайда болды?
– Сәләфи немесе уаһаби деп аталып жүрген ағымның шығу тарихы туралы осы уақытқа дейін талай айтылды ғой. Қысқаша айтқанда, Сауд Арабия Королдігінің мемлекет болып қалыптасуына идеологиялық негіз болған Мұхаммед Абдул-Уаһһабтың діни ұстанымынан бастау алады. Олар діни мәселелерде көп жағдайда Ибн Тәймияның көзқарастарын қолдайды әрі дәріптейді.
– Бұл ағымды ұстанатын адамдардың өзге мұсылмандардан ерекшеліктері бар ма?
– Егер сыртқы формасындағы айырмашылық туралы айтсақ, олардың еркектері қысқа балақ шалбар, жаздың күндері көбінесе тізеден түсетін шорти киеді. Әйелдері қара түсті киім киеді. Бірақ мұндай киім киетіндердің барлығын «уаһаби» деп ойлап қалуға да болмайды.
Ал, діни ұстанымдарындағы айырмашылықтарына келсек, олар белгілі бір ғалымдардың көзқарастарын ғана Құран мен сүннетке сай пікір деп қабылдайды. Солардың сөздерін ғана нағыз пәтуа деп ойлайды.
– Кейбір деректерге қарағанда, сәләфи ағымы өзара бөлінетін көрінеді…
– 1990 жылы сол уақытта Иракты басқарып отырған Саддам Хусейн Кувейтке басып кіреді. Ал Кувейттің сол уақыттағы үкіметі бас сауғалап Сауд Арабиясын паналайды. Осы оқиғадан кейін АҚШ Иракқа қарсы әскери қимыл бастауды қолға алады. Өз шекарасын, қауіпсіздігін қорғау мақсатында Сауд Арабиясы өзінің әскери базаларын АҚШ көмек ретінде береді.
Сауд Арабия үкіметінің АҚШ-тан көмек алуын «кәпірден көмек алу» деп бағалаған Сафар әл-Хауали, Салман Ауда сияқты ғалымдар мен қоғам қайраткерлері үкіметтің бұл шешіміне қарсы шығады. Кейіннен оларды қарсыластары «суруриттер» деп атап кетеді. Ол осы бағыттың негізгі көшбасшыларының бірі Мұхаммед Сурур Зейнулабидиннің есімімен байланысты. Сауд Арабиясының сол тұстағы муфтиі Ибн Баз және «Үлкен ғалымдар ұйымы» үкіметтің бұл шешімін қолдағанымен оған қарсы болғандарды қатты айыптамайды. Сол уақытта үкіметтің ісіне қарсы шыққандары хауариждер деп, оларды мысырлық ихуандармен (мұсылман бауырлары) байланысы бар деп айыптаған Мұхаммед ибн Әмән әл-Жәми және Рабиғ ибн Һәди әл-Мадхали секілді адамдар да пайда болды. Осы топтың «жәми» және «мадхали» деген екі атауы бар. Кейбір сарапшылар мадхали тобының пайда болуына Сауд Арабия Ішкі істер министрлігі ықпал жасады деп те есептейді. Яғни, сәләфилердің іштей ыдырауына саяси фактор әсер еткен. Осы есімдері аталған топтардың ешқайсысы өздерін бұлай атауды қаламайды және бұлай атағандарды қатты сынға алады. Олардың әрқайсысы өздерін сәләфи ретінде таныстыруға тырысады. Бұлардың арасында ақида мәселесінде айырмашылық жоқ десе де болады.
– Осы ағымды ұстанушылар өзгелерге «Мәзхабпен жүргенше, сүннетпен жүр» дегенді жиі айтады. Олардың бұл уәжі туралы не айтасыз?
– Олар «Құран мен сүннет және ол екеуін сәләф салихтардың түсінігімен түсінуміз керек», «Діни мәселеде Құран мен сүннетті басшылыққа аламыз» деген сияқты жүрегінде иманы бар әрбір адамға әсер ететін ұрандарды басшылыққа алады. Дінге жаңадан келген діни мәселелерді толық түсінбейтін жастар үшін пәлен ғалым «үй» деді, түген ғалым «бүй» деді деген сөздерге қарағанда «Алла тағала былай деді», «Пайғамбар айтты» деген сияқты сөздер тартымды және құлақтарына жағымды естіледі. Олардың «Біз сүннетпен жүреміз» деген сөзінің өзі талай жасты ертіп алатындығы анық.
Ханафи мазһабы Ислам әлемінің ең танымал төрт мазһабының бірі, пәтуа шығарғанда, діни мәселелерді шешуде сәләф салихтардың діни ұстанымдарын басшылыққа алатын әһлу әс-сунна уа әл-жамағадан. Яғни, ханафи мазһабы қалған үш мазһаб сияқты нағыз сәләфтардың жолын жалғаушы, ізін басушы үлкен діни әрі ғылыми мектеп. Сондықтан, үгіт-насихат жүргізгенде «ханафи мазһабында» дегеннен қарағанда ханафи мазһабы негізінде берілген пәтуаны «сүннет бойынша» деп айтудың ешқандай да діни де, ғылыми да қателігі жоқ. Осы тәсілді қолдану біраз жастың ханафи мазһабына деген көзқарасын өзгертуі мүмкін. Өйткені, ол жастар ханафи мазһабын немесе жалпы мазһабтарды теріске шығаруды емес, сүннетке сай өмір сүруді, құлшылықтарын өтеуді қалайды. Алайда, олар сол мазһаб ұстанудың сүннетпен жүру екендігін түсінбейді. Себебі бұл бағытта жүргізіліп жатқан уағыздар, лекциялар аз. Біздің ойымызша, осы бағытта жұмыстар жүргізілу қажет.
Сәләфи ағымы үгіт-насихатының басты әдісі – қысқалық және нақтылық. Яғни олар діни мәселелерді түсіндіргенде нақтылықты және қысқалықты басшылыққа алады. Мысалы, «бұл мәселе былай, себебі хадисте былай айтылған» деген сияқты қысқалық әрі нақтылық бар. Өз деректері мен дәлелдерін келтіргенде өздеріне қарсы дәлел болатын пікірлерді, олардың дәлелдерін талдап жатпайды. Мәселенің өз ұстанымдары бойынша жауабын береді.
Ал төрт мазһабта мәселені кеңінен талдап қарастыру әдісі көп жағдайда басшылыққа алынады. Басқа көзқарастағы ғалымдардың пікірін талдаумен, олардың пікірлерін түсіндірумен, мәселеге көп тоқталумен шұғылданып кетеді. Және сәләфи ағымындағылар сияқты әрдайым өз ұстанымдарын мәселенің жауабы ретінде көрсетпей жатады. Яғни басқа мазһаб өкілдерінің пікірлерін де ескеріп отырады. Бүгінгі күні адамдар, әсіресе жастар, уақыт үнемдеуге тырысады. Сол үшін олар бір мәселенің кеңінен түсіндірілгенінен, қысқа тоқетері айтылғанды ұнатады.
Сәләфи ағымын ұстанушылар өз пікірлерінің дәлелдеріне өзгелерге қарағанда көбірек көңіл аударады. Олар өз сөздерін Құранмен, хадиспен қуаттап тұрғанда естуші жастар осы ақиқат екен деген ойға қалады. Ал мазһаб ұстанушылар көп жағдайда, дәлелдері бар болса да, дәлел іздеуді, сөздерін Құран мен сүннеттеп күшейтуге аса мән бермейді. Тек соңғы жылдары ғана бұл олқылық ақырындап қолға алына бастады.