Жарты миллиард адам сөйлейтін тіл жойылуы мүмкін бе?

«Алаш айнасынан» әйгілі әдебиетші-ғалым, филология ғылымының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішевтің «Қателіктен сабақ алу үшін ақиқатты айта білуіміз қажет» деген тақырыппен берілген сұхбатын сүйсіне оқып шықтым (11.01.2012, №1). Қоғамымыздағы, тарихымыздағы, рухани әлеміміздегі «әттеген-айларды» ашық айтқан ақсақалдың пікірлерін толығымен құптай отырып, ол кісінің бір ғана сөзіне байланысты өз уәжімді ұсынғым келеді.
Ол сөз мынау: «Ағылшындардың отаршылдығын бастан кешкен Үндістанның мемлекеттік тілінен айырылып отырғаны бізге де сабақ болуы тиіс».
Бір қарағанда, бұл сөйлемде тұрған ештеңе де жоқ сияқты. Қазақ тілі әлі де шын мәніндегі мемлекеттік тілге айнала алмай отырған қазіргі уақытта әлемдегі әлеуеті әлсіреген, мәртебесі төмендеген, тіпті жойылып бара жатқан тілдердің қасіретті мысалын қашанда жадымызда ұстап, олардың тағдырын қайталамауға барымызды салуға тиіспіз. Әйтсе де түпкі ой дұрыс болғанымен, бұл жерде мысал мүлде сәтсіз алынып отыр: Үндістан тіпті де мемлекеттік тілінен айырылған ел емес.
Ең алдымен, халқының этникалық құ­рамы, елдегі ұлтаралық ахуалы жөнінен Қазақстан мен Үндістанды салыстырудың қиын екенін ескерген жөн. Біздің елде бір ғана тұрғылықты ұлт (коренная нация) бар, ол – қазақ. Біз 130-ға жетеді деп әс­петтеп жүрген қалғандары – әрқайсы­сы­ның түпкі тарихи Отаны бар, бұл жерге ке­йін­гі бірер ғасырда ғана келген диаспо­ралар. Әу баста сол диаспораның бірі ғана болған орыс ұлтының тілі 300 жылдық отарлық езгі нәтижесінде қазақ жерінде басым тілдің біріне айналды да, бүгінде нағыз жер иесі саналатын жергілікті ұлттың тілімен жағаласып, қоғамдық өмірдің бүкіл саласын билеп-төстеген мәртебесін сол күйі сақтап келеді. Үндістанда да жат­жерлік отаршылдардың тілі – ағылшын тілі әлі өз қуатынан айырылған жоқ. Бірақ ұқсастық осы арада аяқталады. Өйткені Үндістанда тұрғылықты ұлттардың (демек, тілдердің де) ұзын-ырғасы екі мыңнан асады. Және бәрі дерлік – еш жақтан көшіп келмеген жергілікті этностар. Олардың ішін­дегі әрі саны жағынан басым, әрі өз есі­мін ел ата­уына берген басты ұлт – хин­дустан­дық­тар. Сондықтан да қазір бүкіл ел көлеміндегі негіз­гі мемлекеттік тіл – хинди тілі. Бірақ әр штаттың өз ресми тілі бар: Батыс Бенгалияда – бенгал, Махараштрада – маратхи, Андхра-Прадеште – телугу, Та­милнадта – тамил, Карнатакада – каннара, Кера­лада – ма­лаялам, Ассамда – ассам тілі және т.с.с. Штат­тардағы бүкіл қоғамдық өмір, қайнаған тір­шілік сол өз тілдерінде өтіп жатады.
Хинди тілі елдегі осы 28 штаттың сан алуан халқын біріктіретін ортақ мемлекеттік тіл саналады. Қазір ол бүкіл ел көлемінде оқытылып, үйретіледі. Бірақ әлгі сан алуан ұлттар оны оқуды, үйренуді онша қаламай­ды. Одан гөрі ұлтаралық қатынастарда ағылшын тілін қолданғанды жөн көреді. ХХ ғасырдың 60-70-жылдары үнді ұлт­шыл­дары ағылшын тілінен мүлде бас тартып, тек бір ғана хинди тілін мемлекеттік етуді ұсынғанда, оған манағы бенгал, маратхи, телугу және т.б. халықтар үзілді-кесілді қарсы шыққан. Тамилнадта тіпті «хинди тілін бізге қинап үйретуге жол бермейміз!» деп екі адам өзін-өзі өртеген жағдай да болған. Сөйтіп, ағылшын тілі Үндістандағы ресми тілдің бірі есебінде өз маңызын сақтап қалды. Ел Конститу­ция­сында оның қызметі «көмекші ұлтаралық қатынас тілі» деп көрсетілгенімен, эконо­мика, банк, бизнес, білім салаларындағы іс қағаздары хиндимен қатар, ағылшын тілінде де жүргізіле береді.
Қазақстанда орыс тілін білмейтін адам бар ма? Былай қарасақ, жоқ та сияқты. Алайда ауылдарда, қазақы аудандарда, тұрғылықты ұлт өкілдері тығыз қоныстанған өңірлерде орыс тілін шала-шарпы ғана білетін, тіпті біршама түсінгенімен, сөйлей алмайтын жандар жеткілікті-ақ. Сол сияқ­ты, Үнді елінде де екінің бірі ағылшынша сай­райды екен деген ой тумауға тиіс. Олар­да да ағылшын тілін атүсті ғана білетін, нан сұрап жерлік қана сауаты бар, тіпті мүлде білмейтін адамдар, қауымдар, тұтас ауылдар жетіп-артылады. Тіпті таяуда 70 жасқа толған атақты киножұлдыз Дхар­мендраның өзі бір сұхбатында сол күйі ағылшын тілін үйренбегенін, өйткені күн­делікті өмірінде оның аса қажеті де бол­мағанын айтыпты. Демек, ағылшынша білмесең, күн көре алмайсың дегізерліктей қиындық оларда болмаған-ау.
Қазір Үндістанның мемлекеттік мек­тептерінде ағылшын тілі тек шет тілі ретінде ғана оқытылады. Ал жекеменшік білім ордаларында (бұлар елдегі бүкіл мектеп­тердің жартысына жуығын құрайды) ағыл­шын тіліне айрықша басымдық беріледі. Кейінгі жылдары үнді жұртшылығы бала­ларын сондай жекеменшік мектептерге жиі беретін болыпты. «Өйткені заман өзгерді, – дейді әлеуметтанушы Гурчаран Дас. – Бүгінгі үнділер ағылшын тіліне баяғы отар­лаушы басқыншылардың тілі деп қа­рамайды, оны әлеммен байланыс құралы, өзге ұлттармен қарым-қатынас кілті са­найды». Яғни ағылшын тілінің Үндістандағы қазіргі орны, маңызы бөлек. Бірақ бұл  үнділер өз тілдерін ұмытты, хиндиден және тағы басқа тілдерінен бас тартты деген ұғымды білдіре ме? Тіпті де олай емес! Біріншіден, үнділер – әлемдегі өз діліне, тіліне, салт-дәстүріне ең адал ұлт­тардың бірі. Екіншіден, олардың сан жағынан көптігінің өзі тілге төнер қауіптің жоқтығын аңғартады. Мәселен, бенгалдар Үндістанда 110 миллионнан асады, бұған қоса, осы елден кейін бөлініп шыққан Бангладеште 152 миллионы тағы бар! Бұған қарап бенгал тілінің мұртын балта шабады дегенге сенесіз бе? Телугулер 88 млн, маратхилер 80 млн, тамилдер 77 млн, каннаралықтар 50 млн, гуджараттар 46 млн, малаяламдар 35 млн, пәнжабтар 30 млн... Әлем тілдерінің Ethnologie атты анықтамалығына жүгінсек, бұлардың бәрі – өз тілдерінде сөйлейтін ұлттар. Және бәрінің сан ғасырлардан бері келе жатқан төл әліпбилері сол күйі сақталған. Үнді елінде бір жылда шығарылатын 800-дей кинофильмнің 500 шамалысы – осы халық­тардың өнері. Олар титрде тек фильмнің аты мен режиссердің тегін ғана ағылшын қарпімен жазады (жат жұрттар да хабардар болсын дегені шығар), басқасының бәрі – өз тілдерінде. Демек, бізді алаңдатып отырған жаһандануыңызға олар пысқырып та қарамайды деген сөз.
Ал енді Үндістанның әлгі «айырылып қалған» мемлекеттік тіліне келейік. Мың жыл бұрынғы деванагари атты жазу үлгісін сақтаған хинди тілі бүгінде 497 млн адам­ның ана тілі саналады (дөңгелектегенде – жарты миллиард!). Бұған қоса, оны екінші тіл ретінде меңгерген адамдардың саны 182 млн-нан асады. Бұл – кей лин­гвистер «біршама айтылу-жазылу ере­к­шеліктері бар екен» деп бөлек тілдер санап жүрген, шын мәнінде, хиндидің әр аймақтағы диалектілері болып есептелетін догри, конкани, бихари, бходжпури, май­тили секілді «тілдерде» сөйлейтін мил­лиондарды есептемегендегі көрсеткіш. Мәсе­лен, бір ғана майтили диалектісінде сөй­лейтін адамдар – 45 млн, яғни қазақтан үш-төрт есе көп! Мұның бәрін хиндиге қоссақ, қанша болмақшы?..
Мұны Encarta энциклопедиясы да есептепті. Сөйтіп, «әлемде жалпы саны 800 миллиондай адам хинди тілін біледі» деген қорытынды шығарыпты. Міне, үнді­лердің мемлекеттік тілінің мерейі!
Қазір БҰҰ-ның ресми алты тілі бар екені белгілі: ағылшын, араб, қытай, испан, француз және орыс тілдері. Жетінші етіп хинди тілін енгізу туралы әңгімелер со­нау 1985 жылдан бері айтылып келеді. Бұл ұсыныс 2013 жылы өтетін БҰҰ конгресінде тағы да талқыланбақ. Яғни үнділеріңіз хин­диді тек өз шекарасында қолданумен ғана шектелгісі келмейді.
Жоғарыда аталған Encarta энцикло­педиясы әлемдегі ең көп таралған тілдердің тізімін жасапты. Мұнда олар адамдардың қай тілді «өз ана тілім» деп есептейтінін ес­керген. Тізімдегі алғашқы ондық мынау:
1. Қытай тілі (мандарин, ву, йу, жиңиу, мин-нам секілді бүкіл диа­лек­тілерін қосқанда) – 1 млрд 213 млн адам. Қытайда, Тайваньда, Сингапурде, Ма­лайзияда мемлекеттік тіл мәрте­бесіне ие;
2. Хинди тілі – 497 млн адам (бұ­ған әлгі диалектілерді қосса, 800 млн-ға жетеді), негізінен, Үндістанда тарал­ған;
3. Испан тілі – 368 млн адам. Ис­па­ниядан бөлек 20 елдің: Аргентина, Боливия, Венесуэла, Гватемала, Гон­дурас, Доминикан Республикасы, Колум­бия, Коста-Рика, Куба, Мексика, Ни­карагуа, Панама, Парагвай, Перу, Сальвадор, Филиппин, Уругвай, Чили, Эквадор және Экваториалды Гвинеяның мемлекеттік тілі;
4. Ағылшын тілі – 341 млн адам­ның ана тілі. Ұлыбританияда, АҚШ-та, Ка­надада, Жаңа Зеландияда, Авс­тралия­да және т.б. елдерде мемлекеттік тіл мәртебесіне ие. Бұдан бөлек, бүкіл әлем­де 870 млн адам ағылшын тілін мең­герген;
5. Араб тілі – 320 млн адам. Бұл да 20 елдің: Сауд Арабиясы, БАӘ, Иор­дания, Палестина, Сирия, Ливан, Ли­вия, Ирак, Кувейт, Оман, Катар, Бах­рейн, Йемен, Египет, Алжир, Судан, Со­мали, Тунис, Марокко және Маври­танияның мемлекеттік тілі саналады;
6. Бенгал тілі – 250 млн адам. Бангладеш пен Үндістанда таралған;
7. Португал тілі – 176 млн адам. Пор­тугалия, Бразилия, Мозамбик, Ан­гола және т.б. елдердің мемлекеттік тілі;
8. Орыс тілі – 167 млн адам. Ре­сейде және онымен шекаралас елдерде кеңінен таралған;
9. Жапон тілі – 125 млн адам. Не­гізінен, Жапонияда таралған;
10. Неміс тілі – 110 млн адам. Гер­ма­ния, Австрия, Швейцария, Лих­тен­штейн, Люксембург секілді елдерде таралған.
Бұдан кейінгі орындарға француз, корей, ява (Индонезиядағы халық), телугу (Үндістандағы халық), маратхи (Үндістан), вьетнам, тамил (тағы да Үндістан), ита­льян, түрік және урду (Үндістан, Пәкістан) тіл­дері жайғасыпты. Қазақ тілі 10 мил­лиондық көрсеткішпен 70-орында тұр.
Әлемде қазір алты мыңға жуық тіл бар екен. Олардың көпшілігі – сөйлеушілер саны өте аз ұсақ ұлыстардың тілдері. Ға­лымдар «Кемінде 100 мың сөйлеушісі бол­маса, ол тіл көп ұзамай құриды» деген бол­жам айтады. ХХІ ғасырдың соңына де­йін әлгі алты мың тілдің тең жартысы жойылады деседі. Қазірдің өзінде 400 тіл мәңгіге жоқ болудың аз-ақ алдында тұр. Ол тілдерді тек санаулы шал-кемпір ғана біледі. 1996 жылы АҚШ-та Қаһарлы Қы­зыл Бұлт есімді кісі қайтыс болды. Ол жер­гілікті үндістердің сиу тайпасының соң­ғы өкілі екен. Көз жұмар алдында байғұс Смит­­с­он университетінің өнертану­шыла­рына өз тілінің ерекшеліктерін, ғұрыптық ән­дерін жаздырып кетіпті. Ал Нигерия мен Ка­мерун мемлекеттерінің шекарасында бикья тілінде сөйлейтін соңғы адам – 87 жас­тағы кейуана өмір сүріп жатыр. Ертең ол өлсе, бикья тілі де жойылады деген сөз.
Қазақ тілінің тағдыры – өз қолымызда. Ел барда, ұлттық ар-намыс барда ана тілі­міз­ге ондай қауіп төнбейді деп сенеміз.