Замана зарын төккен дара дарын

Туғанына 195 жыл толып отырған Шортанбай ақынды көп адамдар Абайдың: «Шортан­бай, Дулат пенен Бұқар жырау, Өлеңі бірі – жамау, бірі – құрау» деген өлең жолдары арқылы ғана біледі десек, артық айтқан­дық емес. Тіпті осыған қарап, Шортанбай жөнінде күні бүгінге дейін ұшқары пікірде жүргендер де жоқ емес. Ал, шын негізінде, Шортанбай кім, қандай ақын, оның қазақ әдебиетіндегі орны, әдеби үлесі қаншалық? Енді осы төңіректе сөз тарқатып көрелік.
Ер түріктің бесігі, түркі жұртының тұма­ры болған Түркістан жеріне қарасты Қарнақ қыстағында 1818 жылы дүниеге келген Шортанбай Қанайұлы орта ғасыр даныш­пан­дарының еңбектерімен сусындап, ақылды, зерек болып өскен. Ойшылдар ота­нында оқып, мұсылмандық жолда тағы­лым алған. Есейе келе, Түркістаннан Арқа­ға, Қарқаралыға қарасты Жамантай төренің мекеніне қоныс аударған. Біржан сал және Ақан сері, Үкілі Ыбырай мен Мәди, Жанақ, Шөже, Орынбай, Кемпірбай және т.б. төкпе ақындардың айтыстары, жыршы-жырау­лардың толғау, жырлары өнерге құштар Шортанбай ақындығының ұшталып, айшық­тануына ықпал етті. Қазақтың киелі өлкесі Шортанбайды тақуа етіп тәрбиелесе, қазақ өнерінің қан тамыры саналатын Арқа даласы оны тамаша ақын етіп шығарды. Оған ақынның:
Қожа емес едім, сарт едім,
Арқаға келіп нан жедім,
Нан жедім де дәндедім.
Жүйрігі болса, мінсем деп,
Сұлуы болса, сүйсем деп,
Жарамды тонын кисем деп,
Күннен-күнге сәндендім, – деген өлең жолдары дәлел.
Шортанбай шығармалары XIX ғасыр­дағы қазақ өмірінің айнасы іспетті. Ол туған елінің ауыр тағдырын жырлап, көңілдегісін бүкпесіз айтқан, адамның мін-кемшілігін аяусыз сынап, жөнге салуды мақсат етіп отырған. Академик жазушы Сәбит Мұқанов: «Шортанбайдың үш зары бар: «Зар заман», «Бала зар», «Өлер зар». Осы үш зарында да ол халықтың басына түскен зарды, зама­нының зарын айтқан. Бұл үш зар – үш поэ­ма және сюжеттік жағынан біріне-бірі жал­ғас, бірінің мазмұнын бірі өрбітетін поэма. «Зар заманда» Шортанбай қазақ халқының көтерілістерін патша үкіметі уақытша сөн­дір­геннен кейінгі ауырлаған халді айтады; «Бала зарда» көтерілістен кейінгі ауырлаған халді айтады; «Өлер зарда» Шортанбай өлім халында жатып, өмірмен, елмен мақұ­л­дасып, артында тірі қалып бара жатқан жұрт­тан не тілейтіндігін баяндайды», – деп жазған.
Шортанбай ақындығының дәуірлеуі пат­ша өкіметінің үстемдігі өршіп, қазақ хал­қы тәуелсіздігінен, шұрайлы жерлерінен, дінінен, салт-дәстүрінен айырыла бастаған ауыр кезеңімен тұспа-тұс келді. Ақын сол кезеңдегі патша өкіметін халықты қанаушы ретінде  сынға алады. Құдай жолында қыз­мет етіп жүрген қожа, молдалардың өзі ха­лықты талаушы, сырты бүтін, іші түтін арам­­залар екенін әшкерелейді. Халықты ауыз­­біршілікке, тәуелсіздік үшін күреске шақырады. Шортанбай Қанайұлының за­ман зарын, болашағының қамын ойлаған жыршы екендігін Сәбит Мұқанов өз зерт­теулерінде: «Реалист ақын Шортанбай за­ма­нының ірі суретшісі, қырағы ақыны бол­ғандықтан, XIX ғасырда ауылда тап қай­­­шы­­лығын күшейтуге себепкер болған саяси шаруашылық жағдайларды да көреді, түсініп жырлайды», – деп сипаттаған. 
Шортанбай ел арасына молда ишан болып танылғанымен, өлер шағында шы­ғар­ған өсиет өлеңінде халқын елдің басты адамдарына тапсырады.
Билерге былай дейді:
Тыңдаңдар, жұртым, сөзімді.
Билер, пара жемеңдер,
Жалғанды жолдас демеңдер,
Кісі ақысын алмаңдар.
Болыстарға айтқан өсиеті:
Дүниенің малы үшін,
Ақтан аттап өтпеңдер.
Старшын, болыс болам деп,
Ысырап қып малды төкпеңдер.
«Өлер зарын» Шортанбай былай аяқтайды:
Қамсыз жүріп қамалған,
Жасын иіп, Тәңірім,
Өзің оңда халқымды.
Құрық түсті мойынға,
Тарылып тыныс алқынды.
Зармен бітті өмірім,
Жарылқа енді артымды...
Шортанбай шығармашылығы туралы сөз болғанда біз жоғарыда тілге тиек еткен Абайдың сыны ойға оралады. Абай бұл сынды жыраулар поэзиясына көңілі толма­ғандықтан айтты ма, әлде басқалай себеп­тері болды ма? Осы сауалдар көптеген ғалым­дардың зерттеу мақалаларына арқау болғаны да белгілі. Шортанбай шығарма­шы­лығына Абайдың айтқан сыни пікірі хақындағы мәселеге көрнекті зерттеуші ғалым Рабиға Сыздықова «Дулатты танып болдық па?» деген мақаласында: «Абайдың бұл сыны – осы үш сөз зергерінің бүкіл твор­чествосын жан-жақты талдап барып айтқан ғылыми тұжырым емес, сөз реті келгенде, яғни өзінің поэзияға қоятын тала­бының зор екендігін көрсету үшін айтылған поэтикалық образ-тұжырым. Жоғарғы екі жол өлеңіне қарап, Абай өзі атаған ақын­дар­ды мансұқ етті деп түсінуге болмайды. Қайта өзіне дейінгі, өзімен тұстас ондаған, тіпті жүздеген ақын-жазушылардың ішінен осы үшеуін бөліп атауы – оларды қазақ поэ­зия­сының ауызға аларлық ең ірі өкілдері деп білгені», – дейді. Көрнекті әдебиет зерттеушісі Мұхтар Әуезов: «Шортанбай шығармалары XIX ғасырдың 60-70  жылдарында кеп шық­қан бір ағынды көрсетеді. Өз тұсында болған қоғамдық, таптық, шаруашылық өзгерістердің нәтижесі әдебиетте бір Шортанбай емес, осының тұстасы болған Мұратты, кейінірек қалыптанған Абайды, тағы басқаларын да – бұрынғыдан басқаша, ерекше сарынмен жырлауға бейімдетеді», – дейді. Яғни Мұхтар Әуезов пікіріне сүйене отырып айтсақ, Абай Шортанбай ізімен ілесе келіп, оның дәстүрін жаңаша дамытқан.
XIX ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихынан ойып орын алған Шортанбай Қанайұлы – туған елінің мұңын мұндап, жоғын жоқтаған, халқының басына түскен қиын-қыстау күн­дер­ді ет жүрегі езіле сөз еткен жырау ақын. Келер заманның зобалаңын зерделеп, қасіре­тін қатал ескерткен ақын Шортанбай өз жыр­ла­рында ауыр күндердің хақтығын болжаған және халық өз басындағы жаман ғадет, қа­сие­т­терден арылмаса, оның түбі үлкен өкініш­ке ұрындырарын бұдан екі ғасыр бұрын дөп басып айтып, шығармаларына арқау еткен.

Бір пікір
Қанипаш МӘДІБАЕВА, филология ғылымының докторы, профессор:
– Шортанбай өлең сөздің бей­нелеу құралдарын мейлінше мол пайдаланған. Алайда Шортанбай өлеңінің сезім қуаты, көркемдік күші бейнелі көркем тілінде ғана емес. Шортанбай өлеңіне поэзиялық сәуле түсіріп тұрған – наразылық, жаттың ісінен іш жию, ұрпағын жа­ман­дықтан сақтаудағы жанұшыру сезімі. Ақын­ның тіл кестесінде ежелгі дәстүрлі қолданыстармен бірге, өз заманының ерекшелігін жеткізер өзіндік тіл айшықтары аз емес. Бір ғана заман ұғымы ақын қолданыс­тарында зар заман, тар заман, асы­лық асқан за­ман, ақыр заман, арғы­мақ ат тосыр­қап, тағалы болған заман т. б. түрле­ніп сипатталады. Қазақ поэзиясы­ның кейіптеу тілі, теңеу тілі зар заман дәуі­рінде өзгеше сипатқа енді. Ашы­нып, кектеніп, жек көріп, айбат­танып, сес көрсете сөйлеу поэзия тілі­не жаңа айшықтар әкелді. Махам­бет Жәң­гірді қасқырға, жыланға, шаян­ға т.б. те­ңе­ді. Дулат сол шығар­маларын­дағы ел мінезін, атқамінер­лердің болмы­сын ашу – қазақ поэ­зия­сына жаңа қырлар енгізді. Зар заман ағы­мы ха­лық поэзиясындағы дәстүрлі кейіптеу, бейнелеу құрал­дарын мо­лайт­ты, түрлендірді, өз­герт­ті. Шор­танбай тілі – сол өзгер­ген, нақты­лана түскен, өткірі, өтімі өскен өлеңнің тілі. Әрбір өзгерген қалып­тың, тіршілік дамуы­ның жаңа сөз тудырып отыра­тыны белгілі. Зар за­ман­ның өз сөзі болды.
Шортанбай көне түркі, араб поэ­зия­сының қыры мен сырын еркін меңгеріп, игерген ақын екені даусыз. Жалпы, оның шығыс мәдениетімен, мұсылманшылық идеясымен астар­ла­нып жатқан қырларын ашу – келе­шектің шаруасы. Шортанбай – бая­ғы­ны баяндап беруші емес, өз дәуі­рі­нің шындығын нақты көрініспен өлеңге өзіндік өрнекпен көшірген ірі дарын, ілгерідегі өлең дәстүрін да­мытып, ба­йы­тушы, заманға сай жаңа түске көшірген суреткер.