Тоқтарбай Мақатаев: Мұқағалида мейірім мол еді...

Мұқағали Мақатаевтың туған інісі Тоқтарбай Сүлейменұлы Мақатаевқа жолығып, бауыры, әйгілі ақын – Мұқаң туралы аз-кем әңгіме өрбіткен едік.
Осы күні радиодан немесе теле­ди­дар­дан Мұқағали ағамның дауысы саң­қыл­дай естілгенде бауырым тіріліп кет­кендей, ол өлмегендей, ерекше әсерде бо­ла­мын. Осыған да жеткізген Аллаға шү­кіршілігімді айтамын ылғи. Сонда да өлген адам қайдан тіріле қойсын?!.. Бер­дібек Соқпақ­баев aғамыз айтқандай, өл­ген­дер қайтып келмейді ғой.
Мұқаш ағамның балалық кезеңі Ұлы Отан соғысының отты жылдарында өтті. Сол жылдары ол онға енді толса, мен ол кезде төрт жастамын. Әкеміз Сүлейменнің майданға қашан, қалай аттанғанын, сол кездегі ауылдың жағдайын, шынымды айтсам, мен анық білмеймін де. Ес кіре келе аңғарғаным: әкеміз соғыста шаһит болыпты, шешеміз Нағиман қиындық­қа қыңбайтын, көнбіс, еңбекқор адам еді. Мұ­қағали ағам:
– Менің шешем – Тиын апам. Сен – жеңгемсің ғой, – деп анамызға еркелеп, қалжыңын айтып отыратыны есімде.
Ағам тұңғышы болған соң, әжесінің тәр­биесінде өскен ғой. Одан кейін Қали­ма­хан деген әкпем үш жа­сында, одан кейінгі Қа­либек деген ағам екі жасында шетінеп кеткен соң 1937 жылы дүниеге мен келіппін де, сосын 1939 жылы інім Көрпеш туыпты. Тағдыр ғой... Солардың бәрі о дү­ниелік болып кетті де, жарымжан болсам да Сүлейменнің кіндігінен жалғыз мен қа­лып отырмын. Қанша өміpiм қал­ғанын қай­дан білейін. 14 жасымда Ши­бұт деген жердегі Жанұзақ сайында ауыл ба­лаларымен бірге отын дайындап жүр­генде қолымды қарағай жаншып қап, бip қолдан айырылдым.
1974 жылға дейін Қарасазда күзетші болдым. Сол жылдары ауруы асқынып, өзі де қиналып жүрсе де Мұқағали ағам:
– Не де болса көрерміз. Тәуекел етіп көш Алматыға. Төңірегімде жүрші, – деп көшіріп алды. Бірнеше ай опера театры­ның артындағы пәтерінде бірге тұрдық. Ол кici де – балалы-шағалы. Бip мектептен күзет­шілік жұмыс тауып алдым да, пәтер жал­дап, шешем және отбасыммен өзі­мізше күн кештік. Әкем Сүлейменнің Ұлы Отан со­ғысында қаза тапқанына байла­ныс­ты жә­не майдангердің мүгедек баласы ре­тінде маған Алматыдан eкі бөлмелі пәтер тиіп, шешеміз Нағиман және менің отбасым бip мәре-сәре болдық. Оған да қаузап, арызын жазып, табанынан тау­сы­лып жү­гірген жеңгем Лашын мен Мұқағали ағам болды, әрине.
Бұл күнде бүкіл қазақ халқы ақын­ды­ғын соншалықты жоғары бағалап отырған бауырым бар-жоғы 45 жыл өмір сүрді. Өз күшімен екі рет жоғары оқу ор­нына түсті. 1948 жылы мен 11 жастамын. Ұмыт­па­сам, сол жылы ол ҚазҰУ-дің фи­ло­ло­гия фа­культетіне оқуға түсіпті. Артынан келер кө­мек болмаған соң және шешеміз бен Кө­р­пеш екеуміздің жайымызды ойлап оқуын тастап, ауылға қайтып келді. Шибұт де­ген жерде ауылдық кеңесте хатшы бол­ды. Өзі сауатты болмаса, ол кезде еш сү­йеуі жоқ Мұқағалиды кім жұмысқа ала қоя­ды?
Ауылдық кеңесте қызметте жүргенде көркемөнерпаздар үйірмесінің жұмысын жандандырып, шағын концерттер, кі­ші­гірім спектакльдер қоюға атсалысатын. Сөй­тіп жүріп өмірлік жары Лашын жең­ге­мізбен үйленіп, жас отау болды.
... Бала кезім. 1949 жылы ғой деймін. Бір күні аудандық «Советтік шекара» га­зе­тіне ағамның «Қырман басында», «Қойшы бала – Әкітай» деген екі өлеңі шықты. Сондағы қуанғаны әлі есімде. Нағиман шешеміз де, бүкіл ауылдағы туыстарымыз да арқа-жарқа болды-ау бір. Мұқаш ағамның жазу-сызудағы алғаш рет тасқа басылған дүниесі сол екі өлең шығар деп ойлаймын.
Ақын ағам екінші мәрте Алматыға тағы да ат басын бұрып, Шет тілдері ин­сти­тутының неміс тілі факультетіне өз күшімен түсті. Оқуын жарымдап қалғанда сол баяғы отбасының жағдайымен амал­сыз­дан институттан қол үзіп, ауылға оралды.
Арнайы оқу орнын бітірмесе де өзінің алғырлығы, сауаттылығының арқасында Қарасаздағы сегіз жылдық мектепте орыс тілінен сабақ берді. Бұл шамамен, 1954 жылдар ғой деймін. Осы жылы Алматыда шығатын «Әдебиет және искусство» деген журналда ағамның үш өлеңі жарық көрді. Әлгінде айтқан екі өлеңі 1949 жылы аудандық газетте шықса, мына дүниелері бүкіл Қазақстанға тарайтын әдеби ба­сы­лымға шығып, есімі алғаш рет күллі қа­заққа танымал болатынын айтып мектепте ұстазы болған Жалғас Келдібекова әпкеміз бен ақын бауыры Еркін Ібітанов ағамның қуанышына ортақтасып, шын қуанғаны да әлі есімде. Мен болсам денсаулығыма байланысты көп оқу оқымаған адаммын.
Ағам қуатты ақын ғана емес, көр­кем­сөзді нәшіне келтіре оқудың да шебері еді. Дауысы да зор болатын. Қазір радиодан, те­ледидардан өзі оқыған өлеңдері жиі беріліп жүр ғой. Мұрағатта сақталып қал­ған – өз даусы. Айтпақшы, ол 1957 жыл­дары осы Қазақ радиосында диктор бо­лып та қыз­мет атқарған. Атақты Ән­уарбек Бай­жан­баев, Марат Тоғатаев секілді аға­ла­рымызбен етене жақын жүрген дейді жұрт. Ол кісілердің дауысын естігенім бол­маса, өзін көрген емеспін. Атақты дик­тор Ән­уар ағамыз ше­ше­міз Нағиманға ар­на­йы келіп, амандасқан кезі болған. Әнуар аға шешемізге:
– Нағиман апа, сенің мына Мұ­қа­ға­лиың менен де мықты диктор болайын деп тұр. Таудың баласы ғой, дауысы ерек­ше таза. Қазақ сөзінің қадірін біледі, – деп мақ­тайды екен.
Несін айтайын, Мұқаш ағам қысқа ғұмырында оттай жанып, басын тауға да, тасқа да ұрып, өзін-өзі сүйреп, тек алға ұмтылып өмір сүрді. Бәріміз де пендеміз ғой. Мүмкін, кемшіліктері де болған шы­ғар... Ол еліне, болашағына, бүгінгі ұрпа­ғы­на ерекше сеніп өтіп еді. Міне, сол сенімі ақ­талды. Тәубе деймін. 80 жылдық ме­рейтойы бүкіл Қазақстан бойынша ата­лып, небір тамаша шаралар ұйым­дас­ты­рылды. Халқыма, ел тізгінін ұстаған ба­уыр­ларыма алғыстан басқа айтарым жоқ. Ұлы ақынның рухы қолдасын бәрін. Кі­тап­тары, ақын ағам туралы естеліктер, тіпті су­ретті күнтізбе де шықты. Осының бәрі елдің талантқа деген тағзымы ғой деп ойлаймын.
Аллаға шүкір, деп айтайын, артында өркенді ұрпағы – ұл-қыздары, келіні мен немерелері бар. Баласы Жұлдыз қалалық прокуратурада қызмет істейді. Айбары, Алмагүл мен Шолпаны да – Алматыда. Ағам тірі болса, шөбере де көріп қалар еді, амал не? Жаратқан ием осы балала­рым­ның жолын ашып, жақсылығын мо­лы­нан берсе екен, – деймін.