Тәуелсіздік бастауы – Желтоқсан

Ұлт тағдырында өшпес із қалдырған Желтоқсан оқиғасын ойға алғанда селт етпейтін жүрек жоқ. Желтоқсан – күллі кеңес­тік кеңістіктегі айтулы өзге­ріс­тердің бастауы. Желтоқсан – қалғып бара жатқан қазақ­тың қайта оянған ұлт­тық рухы. Сонымен бірге бұл – өршіл намыс пен мұқал­мас жігер­дің Қайрат, Ербол, Ләззат, Сәбира сынды жүздеген, мыңдаған жастар бейнесінде лапыл­дап жанған алауы. Бір тәубе етеріміз, солардың жастық тегеуріні нәтижесінде тота­литарлық құрсаудың тоңы жібіп, Тәуелсіздік таңы атты.
...Қазақ тарихының қасіретті беттерінің біріне айналған Желтоқсан көтерілісін күшпен басып-жаншығанын тоталитарлық жүйе тап сол мезетте үлкен жеңіске балады. Сөйтіп, жазалау әрекеттеріне белсене қатысқан көптеген құқық қорғау органы мен мекемелерінің қызметкерлерін ордендермен, наградалармен, ақшалай сый-сия­паттармен марапаттады. Қандықол жен­дет­тердің ең көрнектісі – Геннадий Кол­бин қазақ жастарының бейбіт шеруін тас-талқан етіп жаншығандығы әрі олар­дың көбін жазықсыз соттатып, ату жаза­сына кестіргені үшін КСРО-ның ең жоғары наградасы – Ленин орденімен марапатталды. Одан басқа да жүздеген адам жо­ғары наградаларға ие болды. Марапат­тал­ған­дар­дың барлығы да сый-сияпатты қуана қабылдады. Одан бас тартуға қырғыз жігіті Талайбек Ылаевтың ғана батылы барды. Желтоқсан көтерілісі тұсында Қазақ­станда әскер қатарында болған Талайбек: «Менің фашист болғым келмейді. Мен – Колбинге, оны қолдаған барлық жендетке лағнет айтамын!» – деп, өзіне берілген Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет гра­мотасы­нан бас тартып, оны кері қай­тарып жібере алды. Ал өз «патриоттарымыз» араға талай жыл салып барып, яғни желтоқ­сан­дық­тар ақтала бастаған тұста ғана қырғыз жігі­тінің үлгісіне жүгінді. Сөй­тіп, Желтоқсан оқи­ғасы кімнің кім екенін сөзсіз айқындап берді.
Желтоқсанның аса зор тарихи маңызы сонда, ол қырық рулы қазақты ғана емес, кеңестік кеңістік аумағындағы әртүрлі ұлттар мен ұлыстарды 70 жыл бойы тас шеңгелінен шығармай келген КСРО атты алып империяның іргесін шайқалтқан ең алғашқы дүмпу болды. Қазақ жерінен бастау алған көзсіз батылдық одан әрі Грузия, Әзірбайжан, өзбек-қырғыз шекарасы, Бал­тық жағалауы елдеріндегі бас көтеру­лер­ге жалғасып, нәтижесінде мызғымастай көрін­ген тоталитарлық жүйенің тас-тал­қанын шығарды. Сөйтіп, кешегі одақтас республикалар бірінен соң бірі егемендігін жариялап, іргесін нықтап жатты. Бір қы­зығы, соның бәріне алғышарт жасап берген қазақ елі өз Тәуелсіздігін елдің ең соңы­нан ғана жариялай алды. Ең бір қын­жы­ларлығы, тап сол мезетте Орталық тарапынан таңылған «Желтоқсан – көте­ріліс те, оқиға да емес, арандатушылардың ығын­да кеткендердің бейбастақ әрекеті, жай ғана басбұзарлық» деген қара таңба мен әділетсіз айыптауға қарсы дәлелді дау айтып, жастарын ақтап аларлық, «Жел­тоқ­санның тарихи бағасы берілуі тиіс» деп талап етерлік ешкім болған жоқ. Сол оқи­ғадан кейін үш жыл өткен соң барып қана бұл жайт Кремльдің Съездер сарайында депутат Мұхтар Шахановтың аузымен айтылды.
Содан кейінгі уақытта Желтоқсан оқи­ғасының шындығын айқындау мақсатында бес рет комиссия құрылды. Бірақ әртүрлі желеумен әрқайсысының жұмысы орта жолдан тоқтап қалып жатты. Шындықтың айтылуы тарих үшін, өскелең ұрпақ үшін қаншалықты қажет әрі маңызды болса, оның жұртқа жетуіне ықылассыз топтың тегеуріні соншалықты мықты екендігі мә­лім болды. Дей тұрғанмен де, айналып өту­ге болмайтын бір шындық: зиялылардың жанқиярлық еңбегі арқасында Желтоқсан көтерілісі әлдекімдердің қолжаулығына айналып кетуден аман қалды, талай боздақ ақталды. Әрине, мұның бәрі олардың көп­ші­лігінің жылдар бойы түрме қапасы мен айдауда өткен жалынды жастығының, адам қолымен аяусыз жасалған қиянаттан нұқсан келген денсаулығының, сондай-ақ оқудан, қызметтен шығып қалып, қорлық­ты күй кешкен тәлейсіз тағдырының өтеуі бола алмас та. Яғни желтоқсандықтардың жүрегіне түскен жара тым ауыр. Осы орайда «Желтоқсан оқиғасы кезінде кім қай жақта болып, кімнің мүддесін қорғады?» деген мәселе әлі күнге дейін көп адамды төбесінен мұздай су құйылғандай күйге түсіреді. Бір есептен, бұл сұрақ ешқашан өзінің өзектілігін жоғалтуға тиіс те емес. Өйткені шындық әр уақытта бағалы. Мұның барлығы бүгінгі қоғамның өткен тарихтан сабақ алуы үшін қажет.
Шын мәнісінде, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі ұлт тарихында өшпес ізі қалған аса айтулы құбылыс еді. Нақақтан қан тө­гіл­геніне, жазықсыз жаза кесілгеніне қа­ра­мастан, сол арқылы қазақтың қалғи бас­та­ған ұлттық рухы қайта бір көтерілген. Ел солайша елдігін танытқан. Қабырғасынан қақырата соққы алған қызыл құрсау қа­зақтың бұғауға көнбейтін, әділетсіздікке төзбейтін қайсар қалпын көрген, ғаламат зор қайратын сезінген. Желтоқсан ызға­рына тоңған, мезгілсіз солған бекзат бол­мыс­ты ұл-қыздың қажыр-қайраты нәти­же­сінде қазақтың өз пейіліне біткен кең бай­тақ даласы азаттық нұрына шомылған. Желтоқсан көтерілісінің осыншама маңы­зын өз дәрежесінде бағалай алмай жүрге­німіз – елдігімізге сын.