Тәржімаға тәжірибе керек

Әлем және орыс әдебиетінің таңдаулы шығармаларын қазақша майын тамыза сөйлетумен көркем аударманың дәуірлеуіне үлес қосқан қазақ қаламгерлерінің қалыптасқан өзіндік биік мектебі бар. Абай мен Шәкәрімнен басталып, ХХ ғасырдың бас кезеңі мен кеңестік жүйе тұсындағы түрлі жанрды қамтитын сапалы аудармалар – соның айғағы...

Ұлттық әдебиетіміздің көкжиегін ке­ңей­тіп, құнарын байытқан бұл үрдіс бү­гінде де сәтті жалғасын табуда. Басқа тілде жазылған шығарманы бар айшық-бояуы­мен қайта иінін қандырып, өмірге екінші рет әкелген сондай бір сүбелі аударма өткен жылы ғана жарық көрген болатын. Орыстың ұлы мысалшысы Иван Андреевич Крыловтың он кітаптан тұра­тын «Мысал өлеңдерін» белгілі ақын Әбді­рахман Асыл­беков толық аударып, Астанадағы «Аудар­ма» баспа­сынан жеке кітап етіп жариялады. Дүние­жүзілік мы­сал­дық поэзияның шыңы болып есепте­летін Крылов туындылары осы күнге дейін қазақ тілінде толық, әрі дәлме-дәл аударылып басылған емес.
Халықаралық аудармашылар күні қарсаңында, Крылов мысалдарының то­лық нұсқасын қазақ оқырмандарына тұң­ғыш ұсынған белгілі ақын Әбдірахман Асыл­бековті жалпы тәржіма төңірегінде екіауыз сұхбат-әңгімеге тартқан едік.
  – Әбдірахман аға, өзгеше сипатты шығармашылығымен әлемдік мойындауға ие болған Крыловтың мысалдарын аудару барысында осы автордың өзіңізге дейінгі тәржімалану тәжірибелеріне қаншалықты көңіл бөлдіңіз? Жеке ұстанымыңыз қандай болды?..
 – Расында, Крылов мысалдарын ау­дару оңайға түскен жоқ. Аса күрделі клас­сикалық туынды ғой. Дегенмен Кры­лов мысалдарының классикалық фор­масы мен идеялық мазмұнын сақтай оты­рып ау­даруға айрықша мән бердім.
Крыловтың мысалдары жеке кітап бо­лып ең алғаш 40 жасында, 1809 жылы жа­рық көрді. Содан бастап оның атағы асқан мысалшы ретінде көкке көтерілді. Ал 1825 жылы 59 ақын біріге отырып, оның мысалдарын француз және ита­льян тілде­ріне аударды. 1898-1900 жыл­дары қа­зақ тіліне Абай Крыловтың 12 өлеңін аударса, 1910 жылы Спандияр Көбеев 37 мысалын «Үлгілі тәржіма» деген атпен жеке кітапша етіп бастырып шығарды. Бұдан кейін жеке­леген қазақ ақында­ры­ның 50 шақтысы тиіп-қашып аударған. Солардың кейбірінде түпнұсқа мазмұны­ның өзіне аудармашы өз ой-пікірін, қия­лын қосып, бір сөзбен айт­қан­да, аудар­маны ақындығына ыңғайлап, көндіріп алған сәттері де ұшырасады. Рас, Абай аудармалары еркін аударыл­ғанның өзінде аударманың классикалық үлгісі болып қала бермек. Ал Көбеев ау­дарма­ла­рында түпнұсқаның не форма­сы, не ырға­ғы, не ұйқасы, не тармағы сақтал­ма­­ған. Бұл – бір жағынан, түсінуге бола­тын құбы­лыс. Әсіресе поэзияда әрбір ақын өзінің машық-ыңғайына, әуен-әуезіне қарай аударады. Әдетте біздің қазақтың аударма­шылары шығар­маны оқып алады да, тек мазмұнын сақтай оты­­рып өзінше тәржі­ма­лайды. Ал тәржі­маға білім мен талант аз­дық етеді, оған ең әуелі тәжірибе керек.
Меніңше, поэзияда аудармашы өз ың­ғайына келтіріп аударуға мүлде бол­майды. Мәселен, Лермонтов, Крылов, Пушкиндер­ді қазақтың қара өлеңімен аудара салу қия­нат болады. Аударма – өзің тәуекел еткен ақынды сүйіп, шұқшия зерттеуді қа­жет ететін кірпияз өнер. ...Орыстардың осы күнге дейін Абайды аудара алмай жүрген­дері де сондықтан деп ойлаймын. Аударған болады, бірақ Абайды бере алмайды. Себебі Абай қазақтың ғасырлап қорда­ла­н­ған ақыл-ой кенішін, салт-санасын, на­ным-бол­мы­сын, тіл құнарын толық қол­дан­ған. Ол тұңғиыққа орыстар немесе орысша тәр­жі­малаушылар бойлай алмай жүр. Ал біздің орыс әдебиетінің озық үлгі­лерін толық тәржімалауға мол мүмкіндігіміз бар. Өйткені ондаған жылдар ерікті-еріксіз орысты оқыдық, тарихы мен таби­ғатын то­қы­дық. Өйткені қазақ тілі – қай­мақ­ты тіл!
Атақ-даңқы кең жайылған Крылов ең­бегінің жауапкершілігін сезініп, өмір-дере­гін, шығармасын зерделей қарап танысып, тыңғылықты зерттедім.
Ілгеріде аударғандарды өзара салыс­тырып-салғастыра келіп, ұзақ дайындық­тан соң барып, соңғы екі жыл көлемінде тап­жыл­май отырып аударма жасадым. Түйін­дей айтқанда, мен түпнұсқаның ың­ғайына кеттім.
– Рас, мысал жанры дегенде, қай елде болмасын, ең алдымен ауызға алынатыны – Крылов есімі екені мәлім. Бүгінгі қазақ әдебиетінде осы жанрмен «дос» боп жүрген қаламдастарыңыз қатары?.. Мысал жанрының қоғамдағы «жауынгер­лік» ықпалы туралы ойыңыз?
 –Жалпы, арғы-бергі әдебиетімізде мысал жанрымен айналысқандар қатары тым сирек. Бүгінгі әдебиетте де мысал жа­н­рын жанр екен деп бүйрегі бұрып жүрген қазақты көрмедім. Әсілі, мысал – жеке адам басындағы, қоғамдағы кемшіліктерді керемет бір отты тілмен осып сынауға мүм­кіншілігі мол жанр. Мейлі, жүз жыл өтсін, мың жыл өтсін Эзоптан басталған мысалдар күні бүгінге дейін мән-мағынасын да, қуатын да жоғалтқан жоқ. Өз басым Кры­лов шы­ғар­машылығын жылы тартып тұра­мын. Өйткені кешегі-бүгінгі бар қазақтың кемшіліктерінің бәрін Крылов айтып қой­ғандай...
Крылов мысалдарындағы кейіпкер­лер бақа-шаян, құрт-құмырсқа болып келе­ді... Бірақ қазіргі біздің қоғамдағы, тіпті Пар­ла­менттегі көптеген депутат­та­рымыз Крыловтың сынына, түйреуіне, найза­сы­на лайық адамдар деп ойлай­мын. Өйткені халықтың қамын ойлап отырған олар жоқ. Көбісі қара басының, шен-шекпеннің, құл­қынның қамын ойлаған­дар екенін халық көріп отыр. Әй­теуір қызмет еткен боп қарайып жүр­сек, қал­тамыз тоқ болса деп ойлай­тын­дары са­лақ­таған жуан қарында­ры­нан, салбыра­ған бұғақтарынан, талтаң­даған жү­ріс­­тері­нен-ақ әйгіленіп тұрады... Ара­да 300 жыл өтсе де, Крылов біздің қо­ғам­ды сынап тұрғандай көрінеді ма­ған.
 Жалпы, адамзат қоғамындағы әдеби желілердің ауыс-түйісі, алмасуы –қашан да, қай жұрт үшін де құт және ең бастысы, дүниетанымның кеңейіп, өркендеп даму­дың бірден-бір алғышарты демей ме?! Олай болса, қазақ оқырмандарының ау­дар­ма шығармалардан тұщынар танымы мен татымы мол болсын демекпін.