Шардараның суында тарих жүзіп жүр

Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты Шардара ауданының ашылмаған қыры, танылмаған сыры жетерлік. Осындағы суқойманың маңайы тап бір тарихи мұраларға толы сынды. Бір өкінтерлігі – тарихы сонау көне дәуірлерден бастау алатын құнды жәдігерлер суға шайылып, жойылып кетудің аз-ақ алдында тұр. Осы кезеңге дейін қаншама мәрте зерттеу нысанына айналған бұл аймақта әлі де сырын ішіне бүккен тылсымға толы жәдігерлер жетерлік. Тек ықтиятты көзқарас, ата-баба тарихына деген жанашырлық қана жетіспей тұр.
Кеңес Одағы кезінде атағы алысқа кеткен Шар­да­ра суқоймасы бүгінгі таңда, тарихи құнды жәдігер­ле­рі аршылып алынса, айдай әлемге екінші қырынан та­нылмақ. Алайда оған көңіл бөлініп жатқан жоқ. Осы­лайша тарихымыздың бір бөлшегі бір аймақта то­пыраққа көміліп жатса, екінші аймақта суға ша­йы­лып жатыр. Тарихқа деген тағзымымыз осылай бо­лып тұр... Шежірешілерді шулатып жатқан Шар­да­рада, шынында да, зерттелуі тиіс қаншама қазына жа­тыр. Көне ғасыр қойнауына сүңгісек, бұл өңір ке­зінде Түрік қағанатына тиесілі болған аймақ екені бел­гілі. Археологтердің айтуынша, Шардара қа­ла­сының атауының өзі парсы тілінен аударғанда «төрт қақ­па» деген мағынаны білдіреді екен. Демек, мұн­дай атау бекерден-бекер берілмесе керек. Аты айтып тұр­ғандай, ерте замандарда бұл жер тоғыз жолдың түйіскен торабы, керуен сарайы болған. Атағы алысқа кеткен қала болғанын бүгінгі күнге дейін суқойманың ай­наласында жатқан қыш құмыралардың, көне қала­лар­дың іздерінен байқауға болады. Су электрстансы­сын салу барысында оның табанының астында қан­ша­ма көне жәдігерлер қалып қойды. Бүгінде айдын жа­­ға­лау­­ларында көне дәуірдің күмбірін естуге бо­ла­ды. Қыш кірпіштен қаланған тас жолдардың ізі анық бай­­қа­лады. Мол мұралар мәңгілікке су астында қал­ды, дегенмен енді оның шетінде қалған шежірені жи­нақ­­тап алсақ та жаман емес. Археологтердің алғашқы қай­ласы мұнда 1959 – 1963 жылдары тиген. Қазба жұ­­мыстары барысында бұл өңірде біздің зама­ны­мыз­дың IV-XIII ғасырларында өмір сүрген Ақтөбе-І, Жаушықұм қалашықтары және І ғасыр басы мен IV ғасырға жататын Ақтөбе-ІІ мекені анықталды.
Тарихшы ғалымдар келтірген дәйектемелерге сүйенсек, Шар­дара ауданы орналасқан аймақ түркі тайпаларының мекені болған. Ескі археологиялық деректер бойынша Шардара өңіріндегі ескерткіштер біздің заманымыздың VI-VIII-ғасыр­ла­рында Түрік қағанатына тиесілі болған. Бұл аймақта кезінде атағы шыққан Сүткент қалашығы көп зерттелді. 1900 жылы   Н.Рудиев және 1949 жылы академик А.Бернштам басқарған ғылыми экспе­ди­циялар осы қалашыққа қазба жұмыстарын жүргізіп, түркі тайпалары мекені болған­дығын ғылыми түрде дәлелдеген болатын. Бұдан кейін бұл аумақты ресейлік ғалымдар тер төге зерттеді. Су астында қалған ғажайып мұралар туралы ғылыми еңбек жарыққа шыққан болатын. Бертінде, яғни 2009 жылы Астанадағы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің археолог-ғалымы Д.Тәлеев Сүткент қалашығының орталық бөлігінде барлау қазба жұмыстарын жүргізді. Одан бір жылдан кейін археолог, профессор Ма­дияр Елеуов Үтіртөбе қалашығында ар­найы зерттеу жұмыстарын жүргізіп, қосым­ша құнды дүниелер алды.
Мадияр ЕЛЕУОВ, тарих ғылымының док­торы, археолог:
– Үтіртөбе қалашығы екі-үш жылғы зерттеу нысанына айналды. Әлі де кешенді зерттеуді қажет етеді. Қазіргі таңда Үтіртөбе қалашығын су шайып, бүлініп, құрып барады. Мемлекет тарапынан нақты қолдау қажет. Тари­хымызға тың үлес қосатын құнды дүниелер бары анық.
Шардара суқоймасының салынуымен қатар, мұнда мақта шаруашылығы қарқынды дамығаны белгілі. Суармалы егіншілікпен айналысатын аудан болған­дық­тан көне дүниенің көпшілігі мүлдем жойылып кетті. Онымен қоса стратегиялық маңызы бар нысан деп есептелетін Шардара суқоймасының астында бірнеше қала мен көптеген көне қорымдардың қалғандығы белгілі. Бүгінде су жаға­лауларында саз балшықтан күйдіріліп жасалған су құбырларының сұлбасы анық байқалады. Әдемі өрнек салынған қыш құмыралардың сынықтары, әлдебір металл сынықтары, тіпті адамның сүйектері де шашылып жатыр. Қолөнер бұйым­да­рының қалдықтары, тақтайдай қашалып төселген тас жолдар, қыш құмыралар мен түрлі ыдыс-аяқтардың барлығы да – зерттеуге сұранып-ақ тұрған дүние. Егер археолог-ғалымдардың қолы тиетін болса, тарихтан сыр шертіп сайрай жөнелетіндей. Қоймадағы су деңгейі  көтерілетін болса, жағада жатқан жәдігерлер қайтадан мүжіліп, тарих қойнауына сырын ішіне бүккен күйі кете ме деген қауіп басым.
Аманжан БЕКТАЕВ, Шардара қаласының тұрғыны:
– Зерттей түссе, бүгінде өңірімізде қаншама тарихи құндылықтар сырын ішіне бүгіп жатыр. Қазақтың арғы-бергі тарихын қаузау қолға алынып жатыр ғой. Соның бір тармағына осы аймақты да енгізсе дұрыс болар еді. Тарихы­мызға тың үлес қосылары сөзсіз. Аудандық, облыстық музейлердің жәдігерлеріне ғана айналатын емес, бүкіл қазақтың, бүкіл әлемнің назарын аударатын құнды дүниелер табылып қалуы да ғажап емес қой.