Қазақы сын-сықақтың салмағы неге жеңілдеп кетті?

Сөз қадірін білген қазақ әзілдің де түбін түсіреді. Бұрынғылар астарлы оймен, уытты әзілмен кез келген келеңсіздікті әшкерелеп, әжуалап отырып-ақ ақиқатты айта білген. Өз ұлтымызға тән осындай ерекше қасиеттеріміз бүгінгі жаһанданған заманда тамырынан ажырап, бағалы құнын жойып бара жатқан жоқ па?
  Абай ОМАРОВ (коллаж)
Интернет пен теледидар үстемдік құрған қазіргі кезеңде қандай эфирге назар сал­­саң да, жеңіл-желпі дүниелер, ойын-сауық бағ­дарламалар алға озып кетті. Есесіне, ин­тел­лектуалдық жобалар жасауда кенжелеп қал­ғанымыз жасырын емес. Қаптаған әзіл-сы­қақ театрлары туралы, ондағы талғам мә­селесі жөнінде айтудың өзі күлкі тудыратын жағ­дайға жетті. Осы бір саланың «шекесін қыз­дырмай» жүргенде, қазақ баласы КВН ой­науға әбден құмартып алды.  Ре­сей­лік­тер­дің сүйікті бағдарламаларының бірінен са­на­латын КВН-нің қазақ топырағына келгеніне де аз уақыт болған жоқ. КТК (көңілді тап­қырлар клубы) болып басталып, кейін келе «Жай­дарман» деген ат қойылып, айдар та­ғылды. Тіпті мектеп, жоғары оқу орындарын т­үгел қамтыған бұл әзіл сайысыңыз кейін келе үл­кен сахналардан орын алып үлгерді.
Арагідік ұйымдастырылып, эфирде ке­ңі­нен насихатталып жатса да, аталмыш бағдар­ла­ма қанатын кеңге жая алмай келеді. Сол баяғы бала-шағаның ермегі күйінде қалып отыр. Залда отырған көрермендерге көз сал­саңыз, басым бөлігінің көгенкөздер екенін бай­қайсыз. Теледидар алдына жиы­лып ала­тындар да солар. Оның бірден-бір се­бебі әзіл­дерінің тым жеңілдігінде жатса ке­рек. Ас­тарсыз, ойсыз қалжыңдары айтылған же­рін­де қала береді. Қоғамдағы әртүрлі кем­ші­лік­терді сөз етудің орнына, сол баяғы көр-жерді күлкі қылудан аса алмай келеді. Тіпті кезекті бір ойын барысында Жамбыл облысының Шу қаласынан келген «ШуЧу» командасы ана­шаны насихаттағандай болды. Жер­гілікті жар­гондарына салып, нар­ко­манның тілімен сөй­легенде жағамызды ұс­та­дық. Олар «ұшамыз» деген сайын, біздің зә­ре­міз ұшып бітті. Оны көрген бала не болады? Жи­рендіретіндей қылып айтса жөн, үйре­нің­дер дегендей әсер қалдырды. Жарайды, бала балалық қылды дейік, эфирді қадағалап отыр­ған басшылар мен сол КВН-нің өз ре­дакторлары бар емес пе?
Қазіргі қоғамның шындығын бере ал­ма­са, жүрдім-бардым айтыла салатын арзан қал­жың мен бәдік тіркестерден тұратын, сая­си-әлеуметтік проблемалардың жүгін көтере ала­тындай қауқары жоқ әзілдің мақсаты жұртт­ы жай әншейін күлдіру ғана ма? Күл­діріп тұрып ойландыратын дүниелер біз­де неге аз? Жалпы, осы «Жайдарман» қазаққа ке­­рек пе?» деген сұраққа бас ауыртып көр­меп­піз. Егер осы сұрақ төтесінен қойылса, «ке­рек деушілердің» де, «керек емес» деуші­лер­дің де табылары анық. Және олардың кім екенін де жорамалдау аса қиын емес. Қыз­ғыштай қоритындар – 25 жасқа дейінгі жас­тар. Ал орда бұзып үлгергендеріңіз қолын бір сілтейтіні анық. 25-ке дейінгі жастардың өзі де толықтай құптай қоймайды. Өйткені олар­дың ішінде де ақыл тоқтатқан, интеллектісі жоғары, жеңіл әзілді жаны сүймейтін бай­сал­дылары бар. Дәл осы сынды 30 жастан ас­қан­дардың ішінде де «Жай­дар­ман» жағына шығатындар аз емес.
Күн сайын командалар саны артып бара жат­­қан «Жайдарманды» тоқтатайық деп, эфир­­ден бермейік деп айтудан аулақпыз. Бі­рақ бір қисынсыз жағдайға тоқтам салатын уа­қыт әлдеқашан жетті.
Алматы қаласындағы мек­тептердің бірінде ұстаздық қызмет атқаратын бір танысымнан арагідік КВН-ға дайындалып жатырмыз дегенді естіп қалатынмын. Бастапқыда мән бермегенмен, кейін келе ойлана бастадық. Адамның рухани өсуіне ешқандай пайдасы жоқ жеңіл әзілдің ересектерді жаулағаны аздай, енді онсыз да әр сағаты санаулы мектеп оқушыларына ауыз сала бастағаны ма?
Бұл оларға не үшін керек? Қосымша сабақтарынан артылған уақыттары болса, «Жігіт сұлтаны», «Қыз сыны» сияқты тәлім­дік, тәрбиелік мәні бар жарыстар ұйым­дастырғаны жөн шығар. Бұның басында кім тұр, қайдан бастау алды деген сұрақ­тармен сол танысымызға хабарласқанда төмендегідей жауап алдық. «Әкімшілікте әдіскерлердің үстінен қарайтын маман тапсырма береді. КВН әр мектептің өзі ішінде өтеді. Одан жеңгендері ауданға жолдама алады. Ауданнан жеңгендері қалалыққа қатысады. Сүйтіп жалғаса береді. Бәрінен жеңіп шыққандары жоға­ры лигада өнер көрсетеді. Оқушыларға берер түгі жоқ. Мектептегі осындай нәр­селерге қарап ішің ашиды. Бірақ біздің қолда тұрған ештеңе жоқ,– дейді та­нысымыз.
Білім басқармасындағылар осы мәсе­лені таразылап, бір шешімге келер деп ойлаймыз. Жалпы, қазақ КВН-ы жай­лы әріптестеріміздің ой-пікірлерін білген едік.
Есен ЕЛЕУКЕН, Қазақстан КВН одағының президенті:
Бүгінгі жұлдыздар – «Жайдарманның» жемісі
– «Жайдарман» не үшін керек» деген мәселеден өтіп кеттік. Өйткені бұл ойынға деген сұраныс бар. Жексенбі күні Қазақстан арнасынан көрсетілетін теленұсқаның рейтингі басқа көптеген бағдарлама­ның көрсеткішінен анағұрлым жоғары. Маусымашарға келетін командалар саны жыл өткен сайын артып келеді. Залдағы көрермен де әртүрлі. Жасы, әлеуметтік статусы тым бөлек жандар қатар отырып, «Жайдарман» тамашалайды. Демек, мұн­дай ойынға, тележобаға деген қажеттілік бар. Ол қанағаттандырылуы керек.
Қажеттілік дегенді тек арзан күлкі мен уақытша көңіл көтеруге ұмтылу деп түсін­беуіңізді сұраймын. Ең басты қажеттілік – дарынды жастардың потенциалын көрсетуге мүмкіндік беретін алаң. Менің ойымша, «Жайдарман» осы міндетті абы­роймен жүзеге асырып келеді. «Жайдар­ман» сахнасында шыңдалып, қазіргі күні кәсібиленген театрлар мен телеарна­лар­дың басты жұлдызы болып жүрген қыздар мен жігіттер бұл сөзімнің ақиқат­тығына куә.
Еліміздің 26 қаласында «Қазақстан КВН одағының» филиалдары мен өкіл­діктері жұмыс жасайды. Республикалық деңгейде 9 лига бар. Олар Республикалық Жоғары лига (Астана қаласы), Республи­калық премьер лига (Астана қаласы), Республикалық Алматы Ашық лигасы (Алматы қаласы), Республикалық орталық лигалар (Ақтөбе, Қызылорда, Өскемен қалалары), Республикалық аймақтық лигалар (Павлодар, Атырау, Талдықорған қалалары) және де Облыстық ашық лигалар (Қостанай, Петропавл, Тараз, Ақтау қалалары). Бұл лигаларға қатысатын командаларды жыл сайын Астана қала­сын­да өтетін «Маусымашар» фестивалінің қорытындысы бойынша іріктейміз. Ал жергілікті аудандық, қалалық және облыс­тық біріншіліктерге жергілікті іріктеу ойындарында жолдамалар беріледі. Барлық командалардың әзілдерін рес­публикалық деңгейдегі бес редактор талдап отырады.
Жандос БАЙДІЛДА, журналист:
Зілсіз әзіл әлсіз болады
– Бізде қазақша КВН нашар дейді, орысшасы да оңып тұрған жоқ. Көп әзіл­дері негізінен анекдоттарға құралады. Бірақ ішінде бірлі-жарымы кеңкілдеп күлуге болмаса да, езу тартуға жарап қалады. Бізде КВН-ге әзіл жазатындар аз, ал әзілді жақсылап ойнап шығатындар да сол маңайда. Масляковтың КВН-іне қаты­сатын командалар дайын әзілді қымбат бағаға сатып алып, соны жоғары деңгейде ойнап шығады. Қымбат әзіл арзан күлкіге ұласпайды. Бары сол ғана... Ал біздегі «Шымкентте былай, Алматыда былай», «тойдағы қазақ» дейтін әзілдер жалық­тырады. Дамыса дамып жатқан шығар, бірақ жаңа биікке көтерілген жоқ.
Қымбат, зілді, ойландыратын әзілдер көбіне сауатты адамдардың аузынан шығып жатады. Ал бір кітапты тауыспай, әзілдің ауылынан табыла қалам деген желөкпелердің не берері бар?! Әзіл көбейсін, күлкі қазаққа артық етпейді. Қазір Қазақстанның әр мектебінен дом­быра тартатын бір қазақ шықпаса да, КВН ойнайтын бір топ бала табылады. Бірақ қазақтың КВН-ы өнер деуге келмейді. Әзіл жас талғамай, жалпыға бірдей айтылуы тиіс. Ал жалпыға ортақ әзіл айтуға олардың шамасы жете ме?! Сарказм жоқ. Осылай деп сөксеңіз, «сарказм орыс тілінде жеткіз­генге ыңғайлы, қазақ тілінде ешкім ұқ­пайды» деген жауап аласыз. Сарказм болмаса, оның несі әзіл? Одан да анекдот айтып жүре бермейміз бе.
Қазіргі жастар көп еліктейді, өз ой­ларын ашық жеткізе алмайды. Еліктеп-солықтап, айтқан әзілінің астарын (астарлы болса, әрине) өзі түсінбей тұрса, одан қандай әзіл шығады. Қазақтың бәрі – әзілкеш, бірақ соны көпшілік алдына алып шығып, шебер орындайтын адам жоқ. Ол үшін КВН мектебін қалыптастыру керек демес ем. Бізге одан бөлек те қалыптас­тыруға тиіс мектептер бар. Жақында мек­теп жасындағылардан құралған 2 мыңға жуық КВН команда бар деген ақпар тарады. Мейлің, ол 200 болса да артық.
Қазаққа КВН керек емес деуден де аулақпыз. Бірақ әр мектептен бір КВН командасы шығуы керек деп талап қою артық. Қазір республикалықтан бұрын, аймақтық, қалалық, аудандық, ауылдық деңгейде іріктеу жүреді екен. Оның бәріне қаражат кетеді. Уақыт кетеді. КВН-шы деген мамандық емес, сондықтан бола­шағы жоқ. Ал оған жастарды әуестендіре беру қаншалықты қисынды, ойланыңыз­шы.
Серікбол ХАСАН, ақын, «Ұлан» га­зетінің бас редакторының орынбасары:
Сөйлеу мен жазуға үйретеді
– Балаға үйдегі, мектептегі тәрбие қазір аздық етеді. Қазір осылардың қатарына тағы бір мектеп қосылды. Қоғам деген. Көп жағдайда балаларды осы қоғамдық орта бұзып жіберіп жатыр. Абай атам айтады ғой: «Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық аздырар адам баласын» дейді. Мұндайлар не үйдегі, не мектептегі тәр­биеге көнбейді. Сосын келіп түзде тәр­биеленеді. Шынында да, байқасаңыз, түр­лі құқықбұзушылыққа, қылмыстарға көбіне осы уақыты бос балалар жиі ұрынып жатады. Ал керісінше, түске дейін сабағына барып, түстен кейін түрлі үйір­мелерге қатысатын балалар көп жағдайда, түрлі өнерге бейім, ғылым-білімге әуес, болмаса спортқа құмар болып өседі. Сол сияқты бос уақытты тиімді пайдаланудың бір түрі – осы КВН.
Ойнай жүріп, тіл үйренеді. Сөйлеу мә­нері қалыптасады. Өзін сахнада көрсете біледі. Бұдан былай жасқаншақ болмайды. Ел алдына өзін қалай ұстау керектігін білетін болады. Тағы бір пайдасы КВН-ге сценарий жазу арқылы да қаламы ұшта­лады. Кім біледі, кейін одан жақсы сатирик шығып қалар. КВН ойнай жүріп, актерлік қабілетін де көрсетуі мүмкін. Әйтпесе бізде қаншама балалар өнерлерін іштерінде өлтіріп жүр. Сондықтан, барлық бала жетістікке жету үшін бір нәрсемен айналысу керек.
Әрине, КВН-ның әзілі біреулер үшін әлсіз, мәнсіз болуы мүмкін. Бірақ қазір Тұрсынбекті танымайтын бала жоқ. Соған еліктейтіндер де бар. Бәлкім, сол елік­теушілер арасынан болашақ Тұрсын­бектер шығып қалар, кім біледі?!