Мектеп оқулығы мәселесі қозғалғанда, нақты және гуманитарлық ғылым саласы пәндері ауызға алынып, музыка пәні оқулығы ескерусіз қалады. Себебі оған екінші кезектегі сабақ ретінде қараймыз. Бұрынғы ән-күй, қазіргі музыка пәнінің оқушы ықыласын аударатындай ерекше өтпеуі бұл пәнге мемлекеттің де, ұстаздың да салғырт қарауының салдарынан болса керек. В.А.Сухомлинский: «Музыка тыңдатпайынша, тәрбие беру – менің басыма қонбайтын нәрсе», – деген екен. Баланы өз ұлттық музыкасын сүйіп тыңдайтын тыңдаушы етіп өсірмейінше, «мәдениетіміз дамымай жатыр» деп айту – бекершілік. Біз қай елде өмір сүріп, қандай музыка тыңдап жүргенімізге мән берсек, мектептегі музыка пәні өзгеше өтер ме еді?!.
Кемшілігі көп музыка пәні «саңырау» тыңдаушы тәрбиелейді
Музыка пәні мектепте 1-6 сынып аралығында оқытылады. Әр сыныпқа арналған оқулықтың бар екендігі «бәрекелді!» дегізгенімен, тарыдай болып мектепке кірген жетідегі бүлдіршіннің музыкалық сауатын қаншалықты ашады? Оқушылар мына бағдарлама бойынша оқытылады: 1-сынып: шағын ән-күйлер; 2-сынып: терме-жырлар; 3-сынып: толғаулар; 4-сынып: симфониялық жанрлар; 5-сынып: қазақтың ұлттық музыкасы – әні мен күйі, 6-сынып: еуропалық классикалық музыка, кеңестік және қазіргі заман композиторлары.
Нағия БҰЛАНБАЕВА, Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Қарауыл гимназиясы музыка пәнінің мұғалімі:
– 2-сынып бағдарламасында жануарлардың жылға таласуына арналған опера, 4-сыныпта симфониялық тақырыптар бар. «А.Жұбановтың симфониясын тыңдат!» дейді. Шамамыз келгенше жаттатып, түсіндіреміз. Қай төменгі сынып оқушысы симфония мен операны түсінеді? Оны тыңдататын дискі, кассетасы да жоқ. Кеңес дәуірінде арнайы пластинкалар шығатын. Бағдарлама жасалғаннан кейін көрнекі құралы ішінде тұруы керек қой. Семинар сайын осы мәселені көтеремін. Музыка пәніне арнайы сынып та берілмейді, не аспап жоқ. Осы уақытқа дейін өзімнің баянымды алып жүрмін. Музыка пәні бұрын 8-сыныпқа дейін оқытылатын, қазір 6-ға дейін ғана. Оның үстіне аптасына бір-ақ сағат. Мысалы, дене шынықтыру пәніне аптасына үш сағат бөлінген. Спортқа бейімділер мен денсаулығына қарай анықтамасы барлар екіге бөлініп оқытылады. Музыкадан да екі топқа бөліп, неге қабілеттілерді тереңдете оқытпасқа?! Өскеменге семинарға барғанымда, А.Райымбергеновтің бағдарламасымен таныстым. Сол бойынша оқыған бала домбыраны бір адамдай тартып үйренеді екен. 12 жылдық білім жүйесіне осы бағдарлама енсе, құба-құп болар еді. Еуропалық музыкадан хабардар болу керек, бірақ ұлттық музыканы басты назарда ұстау ләзім.
Ел мақтаған «мұрагерді» министрлік неге жақтамайды?
Есті музыканы танып, тыңдай білу де – өнер. Балаға музыканы тыңдауды да үйрету қажеттігін білген педагогтар музыка пәнін оқу бағдарламасына білгендіктен енгізді. Әр ел өз ұлттық музыкасының мөлдір бұлағынан сусындаса, халық музыкасына деген ерекше махаббаты қалыптасатындығын білген Абдулхамит пен Сайра Райымбергеновтер және Ұлжан Байбосынова 25 жылдан бері «Мұрагер» атты музыка пәні бағдарламасын жалпы орта білім беретін республика мектептеріне енгізе алмай келеді. Алғаш 1986 жылы Алматыдағы №12 мектепке қабылданған бағдарлама қазір еліміздің 70 мектебінде жемісін беріп жүр.
Абдулхамит РАЙЫМБЕРГЕНОВ, күйші, өнерзерттеуші:
– «Мұрагер» бағдарламасы 1-сыныптан балаға домбыраны нотасыз, зерделеп тарту арқылы үйретеді. 1-сыныпта – аңыз күйлер, 2-сыныпта – халық композиторлары, 3-сыныпта – тұрмыс-салт жырлары, 4 сыныпта ұлттық музыканың Ғ.Құрманғалиев, М.Ержанов, Т.Момбеков сынды жеткізушілері оқытылып, еуропалық музыкаға, Құрманғазы оркестрі арқылы симфониялық оркестрге ауысады. 5-сынып – айтыс өнері, 6-сыныпта түркі халықтарының жыраулық дәстүрі үйретіледі. Бала әр ақынның ізі бойынша жыр-толғау шығарып үйренеді. Оқулық Қазақстанның қазіргі өркендеуіндегі музыкамен аяқталады. Домбыра аспабын білген баланың ұлттық болмысы да мықты қалыптасады. Оқулықта оқытушыға арналған қосымша әдістемелік құрал, үн, видеотаспалар бар. Қатып қалған психологиядан арыла алмағандықтан, республика бойынша енгіздірте алмай келеміз. Білім және ғылым министрлігінде жылда реформа, жылда министр ауысады. Біреу қолдаса, екінші біреу қайта қарайды».
Музыка пәнін мәдениеттану пәнінен ажыратып алу керек
Белгілі музыкатанушы Әсия Мұхамбетова дәстүрлі музыкамыздың тыңдалмай жүргеніне алаңдаушылықпен қарайды. Мектеп жасындағы оқушы түгіл, егде тартқан адамның да өзінің төл музыкасын тыңдамауы музыка тілін түсінбеушілігінен деп білген ғалым бұл тығырықтан шығу жолын мемлекеттік дәрежеде жүзеге асыру қажеттігін айтады: «1. Қазақ музыка тілінің ортасын БАҚ (ең болмағанда мемлекеттік) қызметін қолға ала отырып, ел аймағында қайта жасау қажет; 2. қазіргі заманғы өркениетті елдердегідей, біздің елдің де мектептерінің музыка пәніне балаларға ұлттық музыка тілін оқыту жүйесін енгізу қажет; 3. бұрынғы және қазіргі дәстүрлі музыка өкілдерінің: күйші, жырау, ақындардың шығармаларын жан-жақты дәріптеу; 4. музыка тілінің табиғи қызмет атқарып тұрған ошақтарын қолдау және жаңа ордаларын құру қажет».
Мұрат ӘБУҒАЗЫ, күйші, музыкатанушы:
– Қазіргі музыка оқулықтары ХІХ ғасырдағы күйші-композитор, жыршы-жырау, ақындар, қазіргі заман композиторлары бар қазақтың бүкіл фольклорын таныстырады. Кеңес үкіметі тұсында бала баянмен бір әнді толық хормен не ансамбльмен айтуды меңгеріп шығатын. Қазір айналдырған бір сағаттың ішінде композитордың өмірі мен шығармашылығын үйрете ме, әлде күйін үйрете ме? Домбырамен ән де айтылып, күй де тартылады. Музыка пәніне домбыраны енгізуді міндеттесе, оқушы ең болмағанда домбыраны қолымен ұстап, тартып көру арқылы жүрегімен түсінетін еді. Халық күйі «Кеңесті», «Еркем-ай», «Гүлдариға» сынды әндерді үйренсе, басқа бір ортаға барғанда, сол ән-күйлерді орындап бере алады. Домбырамен өзін сүйемелдейтін дәрежеде үйренсе, қазақы қаны оянады. Біз мұраларымызды тек қана таныстырып қойсақ, мәдениеттану сабағы болып кетеді. Музыка пәні музыкалық тұрғыда болуы керек. Ә.Бейсеуов, Н.Тілендиевтердің не жазғанын білу керек, бірақ басқа пән арқылы. Жалпы, музыка туралы мағлұматты үсті-үстіне үйіп бере бермей, екі пән аражігін ажыратып алған жөн.
Музыка пәні мұғалімі кәсіби маман болуы керек
Білім және ғылым министрлігінің бізге берген мәліметіне сүйенсек, музыка пәні бойынша 6792 педагогикалық қызметкер жұмыс істейді. Оның 4593-і – жоғары, 2029-ы – орта кәсіптік білімді. Мұның барлығының арнайы музыкалық білімі бар-жоғын білмедік. Шалғай ауылды мекендерде бір пәннің орнына өзге пән ұстазы сабақ беріп жүргенін ескерсек, мұның барлығы кәсіби музыка маманы еместігіне көзіңіз жетеді. Ал кәсіби музыка мамандарын 1944 жылдан бері дайындап келе жатқан Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетіне жылда министрліктің шешіміне қарай, он шақты грант бөлінеді. Республикамыздың өзге педагогикалық оқу ошақтарында да музыка маманы бітіріп шығатындығын ескерсек, ауыл мектептері ұстазсыз қалмауы тиіс. Ал ұлттық өнерге жанашыр тыңдарман тәрбиелеудің бір жолы – консерватория, ұлттық музыка университеті, Өнер академиясы сынды білім ордаларын бітіріп шығатын әнші-күйшілерді де музыка пәні ұстаздығына тарту. Жұмыссыздықтың кесірінен өзге арнаға түскен олардың есіл өнері сонда ғана қор болмайды.
Түйін
Батыс Еуропа елдері өздерінің халық музыкасынан айырылып қалған соң, қадірін біліп, сан соққан-ды. Ал орыстар музыка пәні де бұл күнде өзекті мәселеге айналғанын түсінгендіктен, «ХХІ ғасыр жағдайында балаларға музыка, бейнелеу өнері, әлемдік көркем мәдениетті қалай үйрету керек» деген сұрақ төңірегінде оқу орындарында семинар, лекциялар өткізіпті. Мәскеу ашық білім институты мәдениеттану және эстетикалық білім кафедрасының әдіскері Лариса Макарованың айтуынша, музыка пәні мұғалімі кәсіби маман болуы керек. Лайықты вокалдық негізі болмаса, музыкалық техникасының болуы жеткіліксіз. «Фонограмма арқылы музыканың не екенін түсіндіру мүмкін емес. Жанды дауыс естіліп, музыкалық аспап ішегіне қол соқпайынша, оқушылардың шынайы музыкалық сезімін ояту мүмкін емес». Өзге ұлттың шымбайына батқан мәселе бізге де жетті. Еуропалықтардың кебін кимей тұрғанда, қам жасасақ, жарар еді...