Ұлбосын Тәжібайқызы, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі:
– Біздің руханият саласындағы барлық игі шаралар негізінен «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында жүзеге асып жатыр. Сонда бұл бағдарлама болмаса, дәстүрлі өнеріміздің әлі толықтай ашылмаған құпиялары тасада қалып қояр ма еді, кім біледі. Сіз қалай ойлайсыз?
–Бұл – ұлтты ұйыстыратын стратегиялық жоба. «Мәдени мұра» бағдарламасының бай құндылықтарымызды қайта жаңғыртып, жандана түсуіне тамызық болғаны рас. «Мәдени мұра» төл қазынамызбен қауыштырды. Сондай-ақ қазақтың халық өнерін көшке ілестіріп, әлемдік классиканың жауһар шоғырына қосып берді. Десек те, «Мәдени мұраға» дейін де азды-көпті дүниелер жасалған-ды. Дәстүрлі өнеріміз тасада қалып қойды деуге әсте болмайды.
Менің осы Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында жұмыс істегеніме 10 жылдан асып кетіпті. Бұрындары Қ.Жандарбеков атындағы Жетісай қазақ музыкалық драма театрында қызмет істеген едім. Демек, менің дәстүрлі өнер төңірегінде жүргеніме аз болған жоқ. Көңіл шіркіннің дүрбісімен дәстүрлі өнердің қыр-сырына үңілуден жалыққан емеспін. Жалпы, осы дәстүрлі өнерге етене жақын жүргендердің бәрінің бойында бар ортақ қасиет осы болса керек. Өйткені қазақтың дәстүрлі өнерінің өз иіріміне тартып әкететін бір сиқыры бар. Жырын айтыңыз, термесін алыңыз, оған айтысты қосыңыз, қай-қайсысы болмасын, әрқайсысы өзінше бір түпсіз дария.
Ақан, Біржан, Кенен, Мұхит, Әміре, Манарбек, Ғарифолла, Жүсіпбек, Дәнеш сияқты дүлдүл әншілеріміз қалап кеткен қазақтың дәстүрлі ән өнері ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырады.
Айта кетейін, үлкен сахнаға алғаш болып домбыраны эстрадамен үйлестіріп алып шыққан Айгүл Үлкенбаева. Ол кезде Айгүл «Арай» тобының құрамында болған-ды. Сол жылдары телеарналарда «Терме», «Жыр кеші» сияқты бағдарламалар да беріліп жүрді. Ал «Мәдени мұра» шашылып жатқан қазыналарымызды түгендеп, бір жинаққа енгізгендей болды.
– Дәстүрлі өнер иелерін дайындауда біздің елде мектеп қалыптасты деп айта аламыз ба?
– «Мектеп қалыптасты» деп сенімді түрде айта аламын және оған көңілім толады. Байқайсыздар ма, маған қазақтың бар болмысы өзінің ұлан-ғайыр даласы іспетті. Көк күмбездей көгілдір аспанмен тілдескен ұлы даланың өзі сырымыз бен жырымызды біртұтас дүниедей жасырып жатқандай. Қазақ жерінің тарихи, мәдени және жағырафиялық ерекшелігіне қарай бірнеше түрлі мектеп қалыптасқан-ды. Тек еліміздің Оңтүстік, Шығыс, Батыс, Арқа, Қаратау, Жетісу, Сыр бойы, Маңғыстау өңірлері ғана емес, ондай мектебімен Қытай мен Моңғолия да мақтана алады.
Әр өңірдің өзінің көшбасшысы бар дер едім. Мәселен, Арқада Қайрат Байбосынов, батыста Қапаш Құлышева мен Қатимолла Бердіғалиев және Жетісуда Ержан Қосбармақов пен Қажыбек Бекбосыновтар, сондай-ақ Сыр өңірінде Алмас, Алматтар дәстүрлі өнерімізді зерттеп, шәкірт тәрбиелеуде елеулі үлес қосып жүр. Қысқасын айтқанда, ұстаздық ұстаханадан кенде емеспіз.
– «Қазақтың дәстүрлі әндерін өзімізден гөрі, өзгелер, яғни шетелдік тыңдармандар жоғары бағалайды» деп жатады. Осы қаншалықты рас?
– Шынымен де солай. Домбыра – ешбір ұлтта жоқ күрделі аспап. Күмбірлеген қоңыр үні алпыс екі тамырыңды идіріп жібереді. Негізі, «музыка тіл таңдамайды» деген қағида бар ғой. Сол рас. Тыңдармандар әннің сөзіне емес, домбыраның жұмсақ тембрі мен құлаққа жағымды дауысына тәнті болады. Әсіресе күйді тыңдағанда, әуезді әуенмен бірге теңселеді.
Сонау 1970 жылдардың орта шенінде бір топ дәстүрлі әншілер болып Үндістан мен Венгрияда болып қайтқан едік. Сонда өзім куә болғанмын, ділі мен діні басқалардың домбырамызды қалай сүйсініп тыңдағандарына. Қайбір жылы қазақтың ұлттық өнерінің марқасқалары Францияда өткен үлкен фестивальге қатысып қайтқан еді, сонда да тілін түсінбесе де 2 мыңға жуық көрермен бір сағат 45 минут тапжылмай отырып, тамашалады. Қошемет көрсетіп, ыстық ықыластарын аямапты. Міне, біздің дәстүрлі музыкамыздың құдыреті қандай!
– Эстрада десе өре түрегелетін жастарымыздың ұлттық өнерге деген қызығушылығын қалай арттырса болады?
– Келісемін. Жастардың батыс өнерін тыңдайтындары, соған еліктейтіндері рас. Алайда мұның барлығы уақытша құбылыс деп ойлаймын. Қазір дәстүрлі өнерімізді насихаттау қолға алынуда. Сол үдерісті тоқтатпай, одан әрмен жалғастыру үшін ұрпақтарымызды жан-дүниесі ән әлемінің әліппесін әлі дұрыс меңгермей тұрғанда, ұлттық өнердің ығына жығып алу керек сияқты.
Осыдан біраз уақыт бұрын №119 мектеп басшылығының ұйымдастыруымен бұл күнде арамызда жоқ Рахым Тәжібаев пен Ажар Түзелбекқызы үшеуміз оқушыларға дәріс берген едік. Сонда байқағаным, балаларымыз ынта қойып тыңдап, білуге, үйренуге деген талпыныстарын танытып жатты. Бұл өте жақсы бастама. Бірақ соны ешкім жалғастырып әкетпеді. Менің ойымша, орта білім жүйесіне дәстүрлі өнерден пән енгізіліп, оны тұрақты өткізіп тұру керек. Өйткені біздің рухани байлығымыздың өзі тәлім-тәрбие, үлгі-өнеге. Ал дәстүрлі ән – рухани-мәдени мұрамыздың күретамыры.