«Дариға, домбырамды берші маған...»

КЕШЕ. Бірі – ақын, бірі – сазгер. Қазақтың маңдайына біткен қас таланттары. «Әйгілі сазгер, домбырашы Нұрғиса Тілендиев ақын інісі Мұқағали Мақатаевты бір ай бойы төріне шығарып, құдайы қонағындай күтіпті» делінеді ел арасындағы әңгімеде. Соның нәтижесінде дүниеге 30 өлең мен ән келген екен. Композитордың «Дариға, домбырамды берші маған...» деп жары Дариғаға қарата айтқан сөзін естіген ақын осы бір сөйлемді өрістетіп, өрелі өлеңге айналдырады. Кейін ол өлең Нұрғиса аға жазған әуенмен әдемі ән болып елге тарады.

ДОМБЫРА
 «Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қа­зақ – домбыра». Екі шекті қарапайым ғана аспаптың халқымыз үшін қаншалықты қадірлі екенін Қадыр Мырза Әлі екі-ақ ауыз сөзбен осылайша түйіндейді. Қазақ поэзиясындағы домбыра бейнесі – ежелгі жыр-дастандардан бүгінгі жас толқынға дейін жырланып келе жатқан мәңгілік тақырып. Қашаған жыраудың «Қолымдағы аға­шым – Алып жүрген домбыра. «Домбы­ра – күнә» деген сөз – Тек бір айтқан дабы­ра. Пайғамбарым туғанда, Бесік болған бұл ағаш. Ыбырайым Кәғбә салғанда, Мешіт болған бұл ағаш. Ықырам үйдің алдында, Есік болған бұл ағаш» деп төгілте жырла­ғаны – домбыра. Ілияс Жансүгіровтің «Күй», «Күйші» поэмалары – қазақтың асыл өнері күй мен ұлттық мұрасы домбы­ра­ға жырдан қаланған ескерткіш. Одан берідегі Жұме­кен: «Үйден алыс шыққанда мен екі аманат қалдырам. Бірі – ұлым, өзіңсің, екіншісі – домбырам», – деп, ұлы мен ұлтының мұрасы­ның қаншалықты ардақты, қаншалықты құнды екенін өлеңі арқылы көрсетеді. Бұлардан басқа да қазақ өлеңінің тарихын­да домбыраны жырға қосқан ақын көп. Әрқайсысы әртүр­лі стильде жырласа да, ортақ тақырып, ортақ мұңның бір ұқсас тұсы бар, ол – ұлтының ұлы аспабына деген иісі қазақтың құрметі, сезімі мен ойы. Ал Мұқағали жырлаған домбыра қандай еді?

ӨЛЕҢ

Дариға, домбырамды берші маған,
Жаныма келші, жарым, келші, балам!
Бейуақ іңірдегі көңіліме,
Күй болып күңіреніп енші, далам.

Домбырам, қоңыр қазым,
                                            аққуым­сың!
Арманым, мұңым,
                   сырым, шаттығымсың.

Домбырам, жүрегіммен үндес едің,
Сенімен сырласымдай тілдесемін.
Бабамнан қалған мұрам –
                                       сен болмасаң,
Өнердің не екенін білмес те едім.

Өсірген өнерімді Қызыр бабам,
Үніңнен айналайын бұзылмаған!
Киелі пернеңе бір қол соқпасам,
Ішегің жетімсіреп ызылдаған.

Домбырам, досым менің күй аңсаған,
Өзімді, өмірімді қиям саған.
Шағымда шабыттанған, қиялдаған,
Шанағың бар шаттығын құяр маған.

Ерке назым менің де, сазым менің,
Шыбынсыз, шуақ шашқан
                                       жазым ба едің?
Дариға, домбырамды берші маған,
Айналып ұшсын аққу-қазым менің.

БҮГІН. Ақынға қымбат екі дүние болатын болса, оның біріншісі – сөз жоқ, қаламы, ал екіншісі – домбыра. Қаламы арқылы «Күпі киген қазақтың қара өлеңін, Шекпен жауып, өзіне қайтарған» Мұқағали домбы­рамен арман-мүддесін, күйініші мен сүйінішін, қуанышы мен өкінішін, қайғысы мен мұңын шертеді. Өмірінің ағы мен қа­ра­сын екі шекте егіз өрген ақын­ның жоға­ры­дағы өлеңі кім-кімді де бейжай қал­дыр­масы анық. Осы өлең­ді оқыған не әнші Мақпал Жүнісованың мақпал үнімен шырқатып жүрген әнін естіген қай қазақ та тебіренбей тұра алмайды. Өйткені бұл туынды – ұлы­лардың үндестігіндей болып, шалқар шабыт­пен қалана қалған ескерткіш. Қазақ­тың қоңыр үнді дом­быра­сына қара өлеңмен соғыл­ған ескерткіштің озық үлгісі. «Домбы­раны қас­тер­лей білмеген қазақ­тың баласы туған халқы­ның жанын білмейді», – деп­ті Бауыржан Момышұ­лы. Бұл – мүмкін, үлкен өкіні­шіміз, қазір қалалық жерді айтпағанда, ауыл балала­рының өзі домбы­раны ескілік­тің қалдығы санай­тын болды. Жаңа ком­пью­терлі домбыраның (ДЭККО) үнінен басқа, нағыз домбыраның сырлы сазын естіп көрмеген ұр­пақ өсіп келеді. Бар өнер­дің бастауы – ұлттық аспа­бымыздың қадірі мен қасиетін көрсете білген Мұқағалидың осы бір өлеңінің маңызы осындайда арта түседі. Қазақтың әр шаңырағының төрінде даналығының, даралығының, дала ұлы­ның белгісіндей болып үкілі домбыра ілі­ніп тұрса, қандай ғанибет! «Киелі перне­сіне қол жүгірмей, Қанша домбыра жетім­сіреп тұр бүгін...»