Сұлтанмахмұттың бір мақаласы хақында
С.Торайғыровтың жаңадан табылып отырған «Құран бұзған» мақаласы «Айқап» журналының 1913 жылғы №21 санында (439-440б) жарияланған. Бұл жылдары Сұлтанмахмұт «Айқап» журналының редакциясында қызмет жасаған, зиялы қауым, мәдени ортамен тығыз қарым-қатынаста болған.
«Айқап» журналын қаламгерлер, ғалымдар түрлі саланы шұқшия тексеріп жүрген ізденушілер жалықпай парақтап, жүйелі зерттеп келе жатқандығы көпке аян. Сұлтанмахмұттанушылардың, библиографтардың көзауласынан шағын мақаланың тыс қалуы да таңғалдырады.
Кезінде ғылыми жетекшіміз Бейсенбай Кенжебаев Сұлтанмахмұт мақаласын іздеуге жол нұсқады. Ізденіс нәтиже бермей, әуре-сарсаңға түсіп жүргенбіз. Алматы қаласындағы ірі кітапханаларда басы бар, аяғы жоқ, жыртылған, толық нұсқасын таба алмадық.
Қазақтың көрнекті кітаптанушысы, библиограф-ғалым Үшкілтай Сұбханбердинаның 1999 жылы жарық көрген «Қазақ халқының атамұралары» еңбегінде (193-бет) ғана қашан басылғандығы жылт етіп көрініп қалды. Мән берген жамиғат байқалмады. Жуырда Мәскеу кітапханасынан Семейдегі Абай қорық-мұражайы алғызған ксерокопиялардың ішінен тауып алдық. Ендігі ойымыз – С. Торайғыровтың шағын дүниесін оқырманға ұсыну.
«Құран бұзған» мақаласы Сұлтанмахмұттың талғампаз публицист екендігіне дәлел. Заман аңғарын бойлап түсініп, жете ұғынған қаламгердің қасиетті Құран Кәрімнің қателіктермен шығуына барша қандастарынан бұрын дабыл қағуы, ең алдымен, асқан білімдар жан, биік парасат иесі екендігін айғақтайды. Ауылды жерде алған тәлім-тәрбиесін әрі қарай дамытып, Троицкідегі «Медресе Расулияда» білім қайнарынан шөлін қандырған Торайғыров ислам діні негіздері мен пайғамбарымыз Мұхаммедтің хадистерін жетік білген.
Жалпы, ХІХ-ХХ ғасырларда жастарға білім беруде орасан зор қызмет атқарған медреселердің лайықты бағасын беру керек. Медресе жас буынның жан-жақты білім алуын шектейді, онда шығармашылық орта болмады, білім жүйесі жаттандылыққа құрылды деп келетін ұшқары пікірлердің бүгінгі күні күлі көкке ұшты. Самарқан, Бұхара, Ташкент, Қазан, Уфа медреселерінде білім тұнығынан сусындаған, онда қолжазба журналдар мен қабырға газеттерін шығарып, шығармашылық атмосфера қалыптастырған шәкірттердің үлгісі қанатын кең жайды. Орынбар, Троицк, Семей, Ақмола, Орал, Ақмешіт қалаларындағы медреселердің қазақтан шыққан қайраткерлер мен қаламгерлер шоғырын даярлаудағы қызметі алабөтен.
Нақтырақ айтсақ, С.Торайғыров жөнінде жазған біршама әріптестіріміздің оны ескі тәртіптегі медреселерден білім алды деуі шындыққа жанаса бермейді. Онымен қоймай, өткен ғасырдың 50-60 жылдарында ақынды атеист жасауға жұмыла кіріскендігіміз езуге күлкі ұялатады. Сол бір жылдары орныққан: «Сұлтанмахмұттың тағы бір ілгері қадамы – діннің гносеологиялық, таптық негізін түсінуі. Ақын өз шығармаларында халықты қан қақсатқан ислам дінін және оның моралін әшкереледі, табиғаттан тыс ешбір күш жоқ екенін нақты түсіндірді» («Қазақстан коммунисі», 1969, №11) немесе: «Ақынның атеистік идеялары қазақ қоғамындағы ислам идеологиясына соққы болып тиіп, еңбекші халықтың бірте-бірте діни нанымдардан арылуына едеуір үлес қосқаны сөзсіз («Қазақ әдебиеті», 1968, 6 апрель)» сияқты пікірлер сұлтанмахмұттанудың көсегесін көгерткен жоқ. Торайғыров көзқарасының, ой самғауының түп негіздерін анықтап бере алмады. Шындығында, Сұлтанмахмұт ақын ислам дінінің шарттарын жеткілікті мөлшерде оқып үйренген әрі шығармаларында түрлі қырынан өрнектеуге ұмтылған.
Сұлтанмахмұттың дінді сынауы атеист болуға ұмтылғандықтан емес. Қайта «Намаз», «Жұмақ», «Дозақ» өлеңдерінде Құран Кәрім мен шариғат жолын түсіндіруге дәрменсіз, шала оқыған сауатсыз, бірақ өзін дін жолындамын деушілерді өлтіре сынайды. Мысалы, «Мағынасыз мешіт» өлеңінде:
Айттым деп ол ойлайды Құдай сөзін,
Айтты ма, алдады ма жұрттың көзін.
Түсіндірмей, сырнайша құр әндет деп,
Құдай қашан сайлапты оның өзін? –
десе, өзі өмір сүрген қоғамдық ортадағы діни білім-танымға көңілі толмайтындығын анық аңғартады. Ақын дінге қарсы емес, медреседегі оқуға да еш қарсылығы жоқ. Мешітке жиналған жұрттың ислам дінінің қағидаларын саналы түсінбей, мазмұнына, маңызына бойлай алмай, оқып отырған аяттарының мән-мағынасына жете үңілмей құр сарнайтындықтарына қынжылады. «Басқаға шариғатты суша ағызып, өзі оны істемейтін соқыр сезім» деп шала сауатты молданы сын тезіне алуы ақын жанын азапқа салған шындықтан туған.
Медресе тәртібін көрген, жүйелі білім алған ойшыл қаламгерді мұсылман әлемінің ең қастерлісі қасиетті Құран Кәрімнің басылуынан қате кетуі қинайды. ...«Мұсылмандардан мақтау алып тұрған Харитонов деген орыстың былтыр 1913 жылғы бастырған Құрандары бұзылып шыққан. Бұзғанда да біртүрлі «басын қол, қолын аяқ, мұрнын көз қылып, сындырып, қиратып» дегендей, емін-еркін адам аярлық дәрежеде бұзған». Осылайша мәселе көтере отырып Торайғыровты мазалайтын үлкен мәселе бар. Жарайды, бұзылған Құранның «дұрыстығын тексердім» деген бір хазіреттің қолы бар екен, қате болған Құранды басқа ұлттың өкілдері Харитонов баспаханасына қайтарыпты, ірі кітапханалар да өз қорларынан алып баспаханаға өткізген.
Ешқандай қозғалыссыз, үн-түнсіз отырған қазақ қауымы. «Біздің қазақтан Құранның бұзықтығын білді, иә қайтарды деп әлі біреуді естігенім жоқ. Біздің қазаққа тек сызуы бар текшелеген қағаз болса Құран бола кеткені ме әлде таралмады ма? Таралса да тазасын айырушы жоқ па деп ойлаймын», – деп С. Торайғыровтың налуы көп жағдайға меңзейді.
Уақытында оқымысты адамдардың, дін өкілдерінің Құранның басылуындағы ұшырасқан қателерді көрмеуін, білмеуін сынауы әбден орынды. Сұлтанмахмұттың өзі жазып көрсеткендей, «тек сызуы бар текшеленген қағаздың» мазмұнына ден қоймай, Құран есебінде ұстауы жан-дүниесін алай-түлей күйге түсіреді.
Қазағын сүйген, ұлтын оятуға ұмтылған ұлы ақынның Құранның басылуында кеткен қателіктерге селсоқ қараған замандастарының енжарлығын аямай сынауы жан дүниесі бай, көзауласы кең, парасатты қаламгер болғандығына дәлел.
Шағын мақала дәл бүгінгі күні өзінің өзектілігін жойған жоқ. Діннің табиғатын, философиясын, мағынасын бойлай ұқпай, түрлі теріс ағымдарға түсіп кеткен қандастарымыздың тірлігін оқып, біліп, көріп отырып, ойпырым-ай жастарымыз жағымсыз әдеттерден қашан арылар екен деп қамкөңіл, күйсіз жағдайды бастан кешіріп отырған уақытта Сұлтанмахмұттың тура бір ғасыр бұрын жазған мақаласы қайта-қайта еске түседі. Бірнеше қайыра оқып, Торайғыров тегеурінділігіне таңғаласың. Білімділігіне, тереңдігіне сүйсінесің.
Құран бұзған
Қазан шаһарында көп жылдан бері матбуға ұстап, мұсылманша кітап, Құран бастыру ісін дүрілдетіп, мұсылмандардан мақтау алып тұрған Харитонов деген орыстың былтыр 1913 жылғы бастырған Құрандары бұзылып шыққан. Бұзғанда да біртүрлі «басын қол, қолын аяқ, мұрнын көз қылып, сындырып, қиратып» дегендей, емін-еркін адам аярлық дәрежеде бұзған. Бұзылған Құрандарда «дұрыстығын қарадым» деп қойылған бір хазіреттің қолы бар. Хазірет өңінде қарады ма, түсінде қарады ма, жоқ хазіретке сырттан жапқан жала ма, ол арасы анық емес. Не қылса да Мұхаммед (с.ғ.с.) заманасынан бері неше қиын тар заманнан өтіп, қол-аяғына шаң жұқпай мүлтіксіз келе жатқан жарықтық Кәләм шәрифімізді суыққанды достың нас қолымен ластап, бұзуы Россия мұсылмандарының не қатарда айдынды екендігін көрсетеді.
Былтыр бастырылып таратылған Құранның бұзықтығы болары болып, бояуы сіңген соң биыл күз ортасында білінді. Мұсылман матбуғаты сонан бері беттерін алып, салып дуылдасуда. Дуылдың маңызы мынау: «Харитонов матбуғасында 1913 жылы басылған Құран кімде бар болса, өзіне қайтарып, ақшасын қайырып алсын һәм Құранды жұрттың лайықтаған бір мұсылман матбуғасы ғана бастырып, мүфтидің сайлаған кісісі дұрыстығын қарап, шығарып тұрсын. Кім көрінсе сол бастыра бермесін».
Сонымен, бұзық Құраны бар күрделі кітапханалар һәм басқа бірлі-жарым алғандар да Харитоновтың өзіне қайтарып жатыр. Бұл қайтарып жатқан – ноғайлар. Біздің қазақтан Құранның бұзықтығын білді, иә қайтарды деген әлі біреуді естігенім жоқ. Біздің қазаққа тек сызуы бар текшелеген қағаз болса, Құран бола кеткені ме, әлде таралмады ма? Таралса да, тазасын айырушы жоқ па деп ойлаймын.
Соның үшін 1913 жылы Харитонов матбуғасында басылды деген Құран қазақ арасында бар болса, Харитоновтың өзіне қайтару керек. Иә болмаса не қылса да көзін жоғалту керек. Біз де – мұсылман, кітабымыз – Құран ғой. «Ағузыны» мықшита тартып, күні-түні аузы Құранға қарап жыбырлаушыларымыз бар ғой. Осы күнге шейін бұзық жері мен түзік жерін аңғарушылар бізде де мыңнан біреу болса да болуға тиіс еді.
Торайғыров.
Ескерту:
Араб нұсқасынан кирилл әліпбиіне көшірген профессор Арап Еспенбетов.
Арап Еспенбетов, Шәкәрім атындағы университет