«Тағдырдың талқысынан
кезіп жүрмін,
Әйтпесе, туған жерден
ер кете ме?»
– деп әйгілі «Бозқараған» әнінде жырлағандай, Абайдың белді шәкірттерінің бірі, өзі ақын, өзі әнші Уәйіс Шұбартауда үш өзен аталатын Байқошқар, Бақанас, Балқыбекке сыймай, жер дауына қатысты ел жуандарының әділетсіздігіне шыдамай, Шыңғыстаудағы Абайдың қарамағына кетуге мәжбүр болған. Туған жерден жырақта жан қиған ақын басы бүгінде қараусыз. Көрер көзге төмпешік зираттардың орны ғана білінеді. Осы уақытқа дейін басына белгі қойылмауы – Уәйістің жерленген жеріне қатысты екіұдай пікір қалыптасып, нақты жатқан жерінің белгілі болмауында.
Шондыбайдың Уәйісінің Шыңғыстауға елін тастап келуі туралы да кереғар пікірлер баршылық. Бұл туралы ақынның әдеби мұрасы мен өмір жолын зерттеп, «Уәйіс ақын» атты кітап жазған Еркебұлан Мұқашев былай дейді: «Уәйіс жер аралап, жұрт кезіп жүргенде, Көлібайдың жерін өзге ру жуандары тартып алып қояды. Қожагелді ішінде – ең азы, нашары Көлібай елі. Жұдырық өтпес жуанның ата қонысы «Сарытеректі» баса қонғанын көрген ақын ашынады. Әйтсе де, Уәйіс жеке басына жер жетпей Шыңғыс асып кеткен жоқ, мірдің оғындай сөздері мен ақынға тән дара мінезі әділдікті талап етеді. Зорлықшыл билік басындағыларға бұл ұнамады, соңына түсіп қуғындады». Бұған ақынның өз өлеңі де дәлел:
«Басында ән шырқадым
Жорға таудың,
Байлармен айтысам деп
елден аудым».
Ал С.Жақыпов 1983 жылы «Семей таңы» газетінде жарияланған мақаласында: «...Кейін семьялы болған шағында өзі туған ауылдағы ағайындарымен өкпелесіп, Шыңғыстау жаққа көшіп кетеді», – делінген. Бұл пікір жаңсақ. Уәйіс мұрасын алғаш зерттеген Қайым Мұхамедханұлы Уәйісті «өзі туған ауылындағы ағайындармен өкпелесіп кететін адам емес» деген болатын. Қайым ата өзінің еңбегіне Нұрғали Байзақовтың мақаласынан алынған мына бір үзіндіні келтіреді:
«...1919 жылы Қожагелді ішіндегі Манабай, Алыбай руының жуандары Уан, Ошақор сияқты тізелі адамдар бір түнде «Сарытерек» (қазіргі Шұбартау ауданының орталығы) деген жерде отырған Көлібай ауылын көшпен баса қонды. Халиолла Жүнісовтің (Уәйістің немере інісі) айтуына қарағанда, ата қонысы «Сарытерек» үшін Көлібай ауылы Уан ауылымен алакөз болады. Тіпті төбелеседі. Амал не, шамасы ешнәрсеге келмеген Көлібай аулы жуандардың тізесіне шыдай алмай, амалсыздан «Сарытеректен» айырылып шыға береді. Бұдан соң, көпе-көрінеу зорлыққа шыдай алмаған Уәйіс ақын үй-ішімен Шыңғыстаудағы (қазіргі Абай ауданындағы) құдасына көшіп кетеді)».
Мақала авторының «Шыңғыстаудағы құдасы» деп, Уәйістің ағасы Жүсіптің әйелі Әйгерім тобықты Көтібақ Асылбектің қызы екенін меңзесе керек. Ал Жүсіп өлген соң, әйелі ерте өлген Уәйіс қазақтың әмеңгерлігімен жеңгесі Әйгерімді алады. Сонда ақын қайыншылаған болып та шығады. Зерттеуші Еркебұлан Мұқашев: «Ұлы Абайдың көзі тірісінде Тобықтыға қадір-қасиетімен сіңісті болып кеткен Уәйісті сондағы достарына сүйенді дегеніміз орынды», – дейді.
Шындық – осы. Өз жұртының жуандары сыйғызбаған соң елден кеткен, «Перуайым», «Бозқараған», «Ақбөкен» сынды әндерді тарту еткен, тарихта бірнеше айтыстары мен «Тәуке мен Жікібай», «Жошы-Алашахан» сынды мұра поэмаларын қалдырған Уәйіс Шондыбайұлы зиратының басына бір белгінің қойылмауы алаңдатады.
Абай мен оның айналасындағыларға сыйлы болған Уәйістің жатқан жері туралы екіұдай пікір бар. Қарауылдың көнекөз қарттары ақынды «Абай жолы» романындағы орыс (Борсықбай) қорасының тұсындағы керей азаматы қойылған зираттың жанына қойылған деп көрсетеді. Би ата (Кеңгірбай би – автор) мазарының күнгей бетіндегі Шидің бойы деген Төлеген Жанғалиевтің пікірі шындыққа жанасымды.
Төлеген ЖАНҒАЛИЕВ, Қарауылдың бүгінгі шежірешісі, ақын:
«Ертеректе Шидің бойы деп аталатын. Бұл жерде кеңес дәуірінің кезінде қыстақ қана және кімдікі екені белгісіз қорым зираттар болатын. Былтыр Алаштың азаматтары жиналып, қорымға арналған кешеннің салынуына орай ас берілді. Топай руынан тараған Аңсабай, Құтжан бабаның әулеті. Қазіргі елдің мақтанышы Медғат Құтжанның ата-бабалары осы арада жатыр екен. Ұрпақтары өздері тауып, аталарының басын қоршауды ұйғарыпты. Сондай қоршауды, басына белгі қоюды қажет ететін – Шидің бойында жерленген Абайдың белді шәкірті Уәйіс ақынның зираты. Ол кезінде неге екені белгісіз, сол топайларды жағалап келген. Зираты Ағыбайдың қорасының маңайында. Шәкәрім әндерін бүгінге жеткізуші, марқұм Ниязбек Алдажаров ақсақалдың аяғы бүтін, ауырмайтын кезі. Жәнібек Кәрменов, Тұрсын Жұртбаев, Несіпбек Айтов барлығымыз Би атаның басына барғанда, Уәйістің жатқан жерін көрсеткен. Нақты көрсеткен жоқ. «Ағыбайдың қорасы, соның жанында қалқиған жалғыз бұрышы бар» деп айтқан болатын. Ол жерде басқа қыстақ та, қора да жоқ. Ниязбек Алдажаровтың сөзі дәлелді, дәйекті. «Аңсабай, Құтжан бабалар қорымы жақта жерленген» деген пікір заңды деп ойлаймын. Қайым мұғалім де сол Шидің бойында деген пікірді құптаған».
Р.S.
Абай ауданы, Қарауыл ауылына іс-сапармен барғанымда, Шидің бойына арнайы бардым. Бірауыз сөзімді жерге қалдырмай, Уәйістің жатқан жерін көрсеткен Төлеген Жанғалиұлына алғысымыз шексіз. Шидің бойын бүгінде кез келген көлік жүре алмайтын қалың қараған басыпты. Бағымызға қарай, сол жердегі жалғыз қыстақтың малын бағып отырған Дүйсен Бейсенбекұлына жолықтық. Үш жылдан бері Шидің бойымен жақсы таныс Дүйсенбек аға атына мініп, айналаны қарап, ескі қора мен қасындағы төмпешік боп қалған зираттардың орнын көрсетті. Және бұл маңайда бұдан басқа ескі қора мен зираттың жоқтығын да айтты. Жаяу барып, суретке түсіріп алдым. Ниязбек ақсақалдың Төлеген ағаға айтқан Ағыбайдың қорасы, демек – осы. Жермен-жексен боп кеткен, қора мен зират екені білінер-білінбес жердің үстінен басып жүргеніміз жаныма батты. Уәйістің 135 жылдығында Аякөздің азаматтары өздерінің рулас, жерлес аталары Уәйістің басына ел болып белгі қоятындығын айтқан еді. Кім қойса да, қазақтың бас ақынының шәкірті, талай жауһар жырды халық қазынасына сыйлаған әнші, ақын Уәйіс Шондыбайұлындай қазақтың марқасқасының басына белгі қойылмай, Құран бағышталмай тұрғаны өкінішті-ақ...