Таяуда Алматыда ТМД елдері кітапханашыларының конференциясы өтті. Ол «Еуразия кітапханаларының жаңа форматы. Ақпараттық жүйелер және жаңа технологиялар» деп аталады. Кітапхана мамандарына таныс терминдер болғанымен, бұл атау көпшіліктің бәріне түсінікті бола бермесі анық. Сондықтан осы ретте біз осы басқосуға келген Қазақстан кітапханашылар қауымдастығының президенті, талай жылдар Алматы қаласындағы Ұлттық кітапхананың, кейін Астанадағы Ұлттық кітапхананың тұңғыш директоры болған Роза Бердіғалиевамен аталған мәселелер жайлы толығырақ әңгімелескен едік.
Кітапханаларды жаңа форматқа көшіру деген не?
Жаңа заманға сай кітапхана ісі қандай бағытпен жүруі керек деген мәселе бүгінде өзектілігі жағынан ең бірінші орынға шығып отыр. 1995 жылы Түркияда өткен кітапханашылардың кезекті басқосуында бір баяндамашы ортаға шығып былай деді: «Сіздер, кітапханашылар, дәл қазір жер жүзінің түкпір-түкпірінен жиналып, конференция өткізіп жатырсыздар. Бірақ шындықтың бетіне тура қарайтын болсақ, онда кітапхана атаулының болашағы бұлыңғыр, яғни ол өзінің соңғы тұяқсерпер әрекетіне кірісіп кеткендей. Себебі ХХІ ғасырда кітапханалар болмайды. Неге десеңіз, кітаптарды жаңа технология бойынша сандық жүйеге көшіргеннен кейін әр оқырман өз үйінде отырып, әлемнің әр түкпірінде қандай кітап бар, соны ашып оқи береді. Қадірлі кітапхана мамандары, сіз қорқынышты болса да, түбі бір болатын осы құбылысқа дайын болыңыз», – деп айтып салды. Яғни бұдан шығатын қорытынды: жаңа заман талабына сай форматқа көшуге қадам жасай отырып, біз өзіміз отырған бұтақты өзіміз кескен болып шығамыз. Әрине, дәл сол сәтте мұндай сөз сондағы әр кітапхана ісінің маманы, қала берді, қарапайым оқырманның да құлағына түрпідей тиді. Тіпті «мынау не тантып тұр өзі?» деп күлгендер де табылды. Өйткені ол болжамның болашағын көру үшін сұңғыла болу керек еді. Қазір де біз әлі оншалықты бір қорқынышты қауіптің төніп келе жатқанын көріп тұрғанымыз жоқ, қарап тұрсақ, еліміздің түкпір-түкпірінде кітапханалар жарыса ашылып жатыр. Біз өзіміздің бір замандарда көзден таса болған, тыйым салынған, тарихи себептермен жан-жаққа шашылып кеткен мәдени мұраларымызды түгендеп жатырмыз. Мұны көрген кім де болса кітапхана керек деген тұжырымға келеді. Оптимистік ой әлі де қоғамда үстемдік құрып тұр. Ендігі заманның талабы бізге қалайда қолда бар кітаптарымызды сандық жүйеге көшіріп, электронды кітапхана жасақтауды қажет етеді.
Google деген алпауыт бар немесе электронды кітапханаға кірер есік
Конференцияға келген Ресей Ұлттық кітапханасының директоры Виктор Феодоров баяндамасы барысында кітаптарды түгел сандық жүйеге көшіруден ұтқаннан гөрі ұтыларымызды, әлем кітаптарының үштен бірін өздеріне көшіріп алған Google сынды әлемдік алпауытпен бәсекелесе алмағандықтан, жем болуымыз кәдік, сондықтан ол форматқа асықпау керек дегенді алға тартты. Сонда сандық форматқа көшудің қажеттілігі қандай? Біз Роза Аманғалиқызына осы сұрақты қойдық:
– Біріншіден, қолда бар құнды мұраны қандай да бір болуы мүмкін қатерден сақтау үшін керек. Кезінде бұл бастаманы осы Алматыдағы Ұлттық кітапхананың директоры болып тұрғанда өзім бастап кеткен болатынмын. Қазір де қолымда осы еліміздегі электронды кітапхана жүйесінің авторы деген сертификатым бар. Екіншіден, біз осы жүйеге көшу арқылы бүкіләлемдік мәдениеттер арасында өз қазақы мәдениетімізді контент ретінде таныта аламыз. Алайда таяқтың екі ұшы барын ескерсек, осы тұста бізде қайшылықты жағдайлар орын алып отыр. Интеллектуалдық меншіктік құқық туралы заңға қатысты бізде шешілмей отырған бір мәселе бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын біз кітаптарды сандық жүйеге енгізе бастаған тұста ешбір автордан рұқсат сұрау деген мәселе көлденең тұрған жоқ-ты. Уақыт өте келе арнайы заң қабылданды да, ол бойынша біз автордың келісімінсіз ешбір туындыны әлгіндей жүйеге енгізе алмайтын болдық. Егер автордың көзі тірі болса, өзінің рұқсаты керек, тек қана өмірден кеткеніне 70 жыл толған авторлардың еңбектері ғана ешкімнен рұқсат алмай-ақ сандық жүйеге енгізіле береді. Сондықтан дәл қазіргі таңда көне қолжазба, көне кітаптармен жұмыс істеп жатырмыз. Ал бірақ одан бергі 70 жыл көлемінде шыққан кітаптар ескерусіз қалып қойып жатыр. Әрине, біз соның өзінде амалын тауып, ұрпақтарынан рұқсат алып, ілгері жылжуға жанталасып бағудамыз.
Мінеки, қайшылықтың түбі қайдан шығып жатыр? Бір қарағанда, кітапхана мәдениеттің ісі секілді көрінгенімен, оның экономикаға да әсері бар. Дәлірек айтсақ, ДСҰ-ға кіруімізге тап осы авторлық құқыққа қатысты шешілмеген мәселелеріміз кедергі келтіреді екен. Қалай дерсіз? Себебі ДСҰ-ның негізгі шарттарының бірі – авторлық меншіктік құқықтың сақталуы. Бұл – біз еліміздегі кез келген автордың құқығын қорғауымыз керек деген сөз. Егер де біз өз авторларымыздың құқығын қорғай алмасақ, онда біз дамыған елдер санатынан саналмаймыз. Авторлық құқық сақталуы үшін әрбір кітапты оқыған оқырман оның ақысын төлеп, сол арқылы автор қаламақысын алуы керек. Демек, еліміздегі кітапхана атаулы оқырманға ақылы қызмет көрсетуі керек болып шығады. Ал біздің Конституциямызда «әр адам ақпаратқа тегін қол жеткізуге құқылы» деп жазылған. Авторлық туралы заң Ата Заңға қайшы келіп тұр. Алайда бүгінгі таңда осы мәселеде шырылдап жүрген жалғыз кітапханашылар секілді. Олар осы жағын реттейтін бір шешімді талап етуде. Елімізде авторлық құқықты қадағалап, сол бойынша жұмыс істеп отырған да ұйымдар бар. Олар өз тараптарынан авторлардың мүддесіне жұмыс істеп, әр кітапханаға кіріп, авторлық және интеллектуалдық-меншіктік құқық қаншалықты сақталып отырғанын тексереді. Осыған дейін ақылы қызмет көрсеткен ең кемінде бір кітапхананы көрдіңіз бе? Жоқ. Себебі бізде бәрі тегін. Ата Заң оған жол бермейді, оған қоса, қазір интернет деген алып кеңістік бар, студент қаласа ақпаратты содан да ала алады. Тегін ақпарат тұрғанда ақылы кітапты кім оқиды? Бұдан шығатын қорытынды не, кітапханалар еліміздің Конституциясын сақтап, бір қолымен оқырманға тегін ақпарат берсе, екінші қолымен авторлық құқықты бұзған болып саналады. Ендеше, осы мәселені кім реттеуі тиіс?
– Еліміз кітапханашылар қауымдастығының президенті бола отырып, мен осы орайда былай ойлаймын, – деді Роза Аманғалиқызы, – елімізде 12 мың кітапхана бар, солардың жағдайын жаңа форматқа сай реттеу — ел Үкіметінің құзырында. Себебі Ата Заңымыздағы әр адамды тегін ақпаратпен қамтамасыз ету талабын қойған басшылығымыз осы ретте әр оқырманның кітап оқу ақысын авторларға өзі төлеуге тиіс. Әр кітапхана тиісінше қай оқырманға қандай кітап берді, соның авторларының тізімін ай сайын беріп тұруды өз мойнына алады.
Кітапхана дерек
Еліміздің электронды кітапхана жүйесінің тарихы 2008 жылдан бастау алады. Қазіргі таңда бізде шамамен 15 мыңдай кітап сандық жүйеге көшкен, бұл – біздің электронды кітапхана қоры осындай көлемде деген сөз.
Түйін
– Авторлық құқық дегеннен шығады, қазір жаһанға өрмекшідей өрмегін таратып алған Google-дің өзі соттан шықпайды. Басты себебі – авторлық құқықтың аяқасты болғандығы. Алайда соттасушыларға бұл алып ақпарат иесі миллиондаған айып төлесе, есесіне миллиардтаған пайда түсіріп отыр. Миллион шығын етіп, миллиард кіріс табу деген ол кез келген бизнесте қол жеткізу мүмкін бола бермейтін табыс қой. Google болса әлемде 30 миллион кітапты сандық жүйеге өткізіп, өз қорына алып алған. Алпауыттар осылай кітапханадан ақша сауып отырса, біз олардың қасында «тас ғасырында» жүргенмен бірдейміз. Себебі сандық жүйеге көшіру кезеңінде әлі жүрміз. Онда да әркім өз бетінше, білгенінше көшіріп бағуда. Кооперация, координация деген жоқ. Ал бір ізге, бір жүйеге түсу үшін алдымен қаржы, маман т.б құралдар қажет екен. Дегенмен ерте ме, кеш пе, кітапханалардың басын қосатын арнайы бағдарлама қажет, – деп бітірді сөз соңын кітапханашылар қауымдастығының президенті.