Қазақтың өзіндей асқақ, көзіндей отты, сөзіндей бай классикалық әндерін әлем сахнасына тұңғыш шығарған – Әміре Қашаубайұлы. Операны жоғары бағалайтын батыс музыка сыншылары мен баспасөз өкілдері музыкалық сауаты жоқ, қарапайым қазақтың Франция мен Германия сахнасында кәсіби деңгейде ән салғанына таңдай қағып, жарыса жазғандары мәлім. Ромен Роллан, Анри Барбюс, Александр Затаевич, Николай Анов сынды өзге ұлт өкілдері де Әміренің қасиеті мен қадірін бірден таныды. Тұрмысы кедей, шыққан тұғыры биік асыл ер алты Алашын алты құрлыққа мәшһүр етті. Биыл туғанына 125 жыл толған Әміре әннен бағын тапқанымен, тағдыр тауқыметін де содан көрді. Білгеніміз бен білмесіміз әлі де баршылық.
Күзеттен көрмеге бір қадам
Семейдегі Абыралы болысы, Дегелең деген жердің тумасы Әміре он жас шамасында күнкөріс үшін ата-анасымен Семейге көшіп келеді. Қалада Қаражан Үкібаев есімді байдың қасабын басқаратын адам кішкентай Әмірені әкесінен күзетшілікке сұратады. Әміренің күзеттегі серігі де, семсері де немере ағасы Серік Тергеубайұлының тарту еткен домбырасы болады. Көршісі Шәкіманның үйіне келген туысы Нұрта деген әншіден «Ардақ» пен «Ақ сиса» әндерін үйренген Әміре Шәкіманнан алған гармонымен ән салып, Қаражанның қасап сарайын қазақ, татар әндерінің ұясына айналдырады. Әншінің жерлесі, жазушы Сапарғали Бегалин «Сахара сандуғаштары» атты кітабында «Ән асқары – Әміре» естелігінде Әмірені екі рет көргендігін жазады. Серік ағасы елден барғанда үйіне түсетін саудагер Исабек Әміренің дауысын естіп: «Мына Қашаубайдың жайын ауыз ұлының көмейі бүлкілдейді ғой. Тағы, қайта айтшы» деп сүйсіне тыңдады. Сол күннен бастап Әміре Исабек атының делбесін ұстады. Қыр қазақтары, қала қазақтары, саудагерлер арасында көңіл көтерер гармоншы, әншісі Әміре болды», – деп жазады С.Бегалин. Жазушы Әміренің Парижге дейін Иркутск халқын да таң-тамаша еткендігін осы кітапта жазады. 1919 жылы әнші Ақыш баласы Қабидің Иркутскідегі оқымысты татар танысы Идаятолла сол елдің оқыған ғалымы Турбашеевпен Әмірені таныстырып, бір сауық кешінде қазақтың әндерін дүйім көрерменге тыңдатады. Әміре домбыра алып бармағандықтан, 18 баспалы гармонмен «Ағаш аяқ», «Екі жирен», «Жиырма бес» пен «Майраның әнін» орындаған. Клубқа жиналған жұрт «бис-бис», «ой чуер» деп жібермей қойыпты. Міне, керемет! Демек, Әміре француз халқынан бұрын буряттарды таңғалдырған.
1925 жылы жазда Парижде дүниежүзілік өнер көрмесі өткені аян. Сол көрмеде қазақ елі атынан ән шырқауға Әміре таңдалып алынады. 1925 жылдың маусым айында Семейдің губерниялық оқу бөліміне Москвадан мынадай телеграмма келген: «Семей қаласы, Шығыс көшесі №78 кварталда тұратын қырғыз (қазақ) әншісі Әміре Қашаубаев Париждегі дүниежүзілік көрменің этнографиялық концертіне қатысуға келісім берер ме екен? Жол қаражаты төленеді, мерзім – маусым, шілде айлары. РСФСР Халық ағарту комиссары Луначарский».
Байдың терісін күзетіп, саудагердің атының делбесін ұстаған, байлар мұрындарын шүйіре, менсінбеген Қашаубайдың ұлы, осылайша Париж төрінен қазақ әнін шырқап, бір-ақ шықты.
Ұлылар Әміре хақында
«Оның дауысы үзбестен бірнеше рет көтеріп, бірнеше рет төмен түсіруге еркін жетеді. Сондай созғалақтығының, биіктігінің үстіне Әміре әндері өте назды, сәнді, құлаққа аса жұғымды болып отырады. Бұған дейін естіген әншілерімнен мен Әміреге тек Сандыбайдың Ыбырайын ғана теңей алам. Бірақ Ыбырай мен көргенде қартайған адам болғандықтан, біраздан кейін дауысы бет тақтайы жарылған домбырадай дарылдаңқырайтын. Ал Әміре «Ертеден шапса, кешке озған, ылдидан шапса, төске озған» дегендей, ертеден қара кешке үздіксіз ән шырқаса да айнымай, әрбір әнді жаңа ғана бастағандай мүлтіксіз естіледі».
С.Мұқанов.
«Әнінде таза дала сарынынан гөрі бояу кестесі басқарақ, жаңарақ көрінсе, ол Әміренің біреуден алған үлгісі, жұғындысы емес. Өзінің талантынан ғана туған жаңалық. Бірақ бұл жаңалық – европаша емес, қазақша. Әміренің айтуында дала әні жаңашалау сезімділікке боялған. Осынысын қазақ әнінің бір саты ілгері басқаны, көркеюге ұмтылғаны дейміз. Әміре қай әнді болса да, өзінше кестелеп, қошқар мүйіз салып, үкі, маржан тағып алады».
М.Әуезов.
Әйгілі париж сапары
Париж сахнасындағы шымылдық, асыл тасты люстра Әміренің жүрегіне қорқыныш та ұялатқан-ды. Батыстың үздік кәсіби вокалистерін тыңдап, музыканың парқын біліп қалған көрермен басында тақиясы, үстінде шапаны, қолында домбырасы бар қазақтан алапат дүлей үн мен сазды да назды мелодиялық үндестікті күтпеген болар. «Қанапия», «Ағаш аяқ», «Қарағым» әндерін бірінен соң бірін төкпелегенде, француз халқы аузын ашып, таңырқағанын бұған дейінгі жазған зерттеушілердің кітабынан, сол уақытта шыққан мақалалардан оқығанымызбен, Әміренің өз дауысын естімесек, сенбес пе едік, кім білсін?! Күйші, музыкатанушы Жарқын Шәкәрімнің тірнектеп іздеп, табан тоздыруының арқасында 1974 жылы 21 ақпанда асқақ әншінің фонографқа жазылған дауысын Мәскеу мұрағатынан табуы ерлікке парапар іс болды. Жарқын Шәкәрім Әміре шығармашылығын зерттеуге табаны күректей 30 жылдан астам уақытын арнапты. Зерттеулерінің бірінде концерттен соң Париж халқының Әміренің құшағын гүлге толтырып, журналистердің сұрақты тұс-тұстан жаудырғанын жазған-ды. Мұндай абыроймен қоса, қазақтың арда ұлына пәле де жабысты. Ол – Алаш арысы, «халық жауы» деген жалған жала жабылған Мұстафа Шоқаймен кездесуі. Саяси астары жоқ кездесу тоғыз жыл бойы Әміренің маңдайына сор болып жабысты. Ақыр соңында белгісіз жағдайда,1934 жылдың қарашасында, ән әлемінде еркін самғаған қыран құстың қанаты қайырылды. Алматы көшелерінің бірінен Әміренің өлі денесі табылды.
Бір пікір
Жарқын ШӘКӘРІМ, әміретанушы, күйші:
– Консерваторияға түскеннен бастап, Әміре өмірін зерттеуге ден қойдым. 1974 жылы Мәскеудегі мемлекеттік орталық мұрағаттың жазылған дыбыстарды сақтау бөлімінен Әміренің 50 жыл бойы тасада жатқан дауысын тапқанда менен бақытты адам болмады. Төрт валикте әнші орындауында «Үш дос», «Жалғыз арша», «Ағаш аяқ», «Балқадиша», «Смет», «Бесқарагер», «Дудар-ай» әндері мен бір күй жазылған. Әміренің ізін басқан әнші қызы Күләшпен де хат алысып тұрдым. Әміреге қатысы бар адамдармен тіл-хат алысқан 600-ге жуық хатты әлі күнге дейін сақтап жүрмін. Әншінің ажалына Мұстафа Шоқаймен Парижде жолыққаны себеп болған. 40 жыл бойы Әміре атын атауға тиым салынды. Мәскеу, Петербург, Варшава, Берлин архивтерінен әнші жайлы дерек іздеген менің өзім оның ОГПУ тізімінде болғанын естімеппін. Ол тізімдегі адамның артынан жасырын аңду мен жазалау, өш алу қояды екен. Ұлт театрын бірге көтеріскен досы Серәлі Қожамқұлов Әміренің Парижден келген соң, бір-екі айдай жұмысқа бет-аузы көгеріп, көзі ісіп келетіндігін айтқан еді. Бір айлы түнде Әміре Иса мен Серәліге түн жамылғанда қара киінген екеудің сүйреп әкетіп, таң атқанша қинап, Мұстафа жайлы сұрайтындығын айтып, еңкілдеп қоя берген екен. Мұны біреуге айтса, отбасын құртамыз деп қорқытыпты. «Есіңде жүрсін» дегендей, Серағаң мұны құлағыма сыбырлап қана айтып еді. Әміре туралы шындық кейінгілер есінде жүрсін дегені екен ғой.
Түйін
Шындығында, қазақ даласында сал-серілердің әндерін жеткізген Әміреден асқан әнші болмаған. Өнер атты құдіреттің өзі кез келгенге қонбаса керек-ті. Әншілігіне кісілік, адамшылығы да сай келген Әміренің мойнында артық дем жинап тұратын қосымша қалтасы да болыпты. Нысаналы туған перзенті хақында тек жарқын естеліктер қалды. Әміреден үзілмей жеткен әншілік дәстүр Әміре салған ізбен таза, мөлдір қалпымен таудан аққан бұлақтай сылдырап ғасырларға жалғаса берсін. Жалғыз тілек – осы!