Қазақстанның ежелгі қалалары ескіден жеткен қолжазбалардың уақыт өте сарғайып кеткен беттерінде олардың көбінің аттары сақталмаған. Кейбір қалалардың атаулары халық аузындағы аңыз әңгімелерде ғана кездесіп қалады. Ал көбінің тіпті аты тұрмақ, заты да жоқ. Тек осы қалалардың қурай басып, бұта жапқан орындары ғана бағзы заманда еңбек етіп, өмір сүрген, өркендеп, дамып, сарайлар мен шаһарлар тұрғызған, тағдырын жырға қосқан ондаған ғасырлық шежіресі бар ата-бабалар өмірін еске салады.
2001 жыл. «Ақсай–Үлкен Шаған–Атырау» мұнай құбырын тартушылар аяқ астынан көне қаланың орнына тап болды. Бульдозер күрегі қаз-қатар қаланған үйдің қабырғасына тіреліп тоқтады. Оралдан 12 шақырым жерден табылған бұл шаһарға әуелі Шакафни деген атау берілді.
Шакафни жайлы дерек көп. Әдебиеттерде және картада Жайықтың орта тұсында деп анық белгіленген. Қаланың аты әр жерде әртүрлі – Шакафни, Шақашық, Сақашық түрінде көрсетілген. Бірақ уақыт өте келе дереккөздері бұл болжамның қателігін көрсетті. Бір дәлел – Шакафни қаласы XVI-XVII ғасырларда сызылған карталарда белгіленген. Ал Жайық қалашығы XIII-XIV ғасырларда өмір сүрген. Яғни уақыты тұрғысынан екеуі мүлде сәйкес емес. Тағы бір дәлел – қазба жұмыстары кезінде мұнда Алтын орда кезеңіне жататын, XIV ғасырдың орта шамасындағы тиындар табылған. Соған қарағанда, Жайық Шакафниден де көне қала екені анықталды.
Жалпы, ортағасырлық карталарда Жайық бойында жалғыз ғана Сарайшықтың аты аталады. Басқа қалалар жөнінде дерек жоқ. Дегенмен сулы-нулы жерде адамның қоныс теппеуі мүмкін емес. Бұл өңірде адамдар көне заманнан бері қоныстанған және негізінен көшпелі өмір салтын ұстанған. Бұған бүкіл Батыс Қазақстанда тарыдай шашылып жатқан қорғандар куә. Бұл өлкеден қаншама керуен жолдары өткен, ол жөнінде жазба деректер бар. Осы жерден Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтті деген де дерек бар. Ал керуен жолының бойында тұрақты алыс-беріс орны, сауда мекені болмауы тағы да мүмкін емес.
«Көшпелілер өркениеті дамыған кезде дала мен қала мәдениетінің тұрақты қарым-қатынасы қалыптасады. Сондықтан өнер мен сауда орталығы, әрі қысқы қыстау ретінде қалалар пайда болуы өте ықтимал құбылыс», – дейді археолог мамандар.
Жоғарыдағы деректерді саралай келе, 2005 жылы мамандар қалашыққа «Жайық» атауын берді. Зерттеу жұмыстары Ә.Марғұлан атындағы Археология институты, Тарих және археология орталығының ғалымдарымен бірлесе отырып жүргізілді. Қалашық аймағында бірнеше тұрғын, қоғамдық және шаруашылық нысандары болғандығы анықталды. Бұлар – кірпіш күйдіргіш пештер, монша, тұрғын үй-жайы, кесене. Мұнда «шығыс моншасы-хаммам» болған, ол қала ортасында орналасқан. Монша қалдығы қазіргі таңдағы жер деңгейінен 1,5-1,7 метр тереңдіктен табылды. Моншаның көлемі – 110-120 шаршы метр. Орталық зал сегіз бұрышты, оған шығыс және батыс бағыттан шағын шомылу бөлмелері жапсарласа салынған. Монша жер астынан жағу жүйесімен жылытылған. Қызу өткізетін жүйелер еден астынан барлық ішкі бөлмелерге тартылған. Шомылу бөлмелеріне су саз құбырлармен жеткізілген.
Барлық жағдайларды салыстыра келе, мынадай бір түйінге келуге болады: қала тұрғындары құтты мекендерін бейбіт жағдайда жаппай тастап кеткен. Археологтердің болжамы бойынша, мұның мынадай үш себебі болуы ықтимал. Біріншісі – Алтын Орданың ыдырауының салдары, екіншісі – қала Жайықтың жағасында орналасқандықтан, өзеннің күрт қатты тасуы немесе сол кезде ел ішінде жиі етек алған оба, сүзек, шешек сықылды індет факторы қала халқын аяқасты үдере көшуге мәжбүрлеуі ықтимал. Шамамен бір ғасырдай өмір сүрген бұл елді мекеннің 1,5-2 мыңдай тұрғыны болған. Бұл – сол дәуір үшін әжептәуір көрсеткіш.
Жалпы, Жайық қалашығының табылуы осы аймақта X ғасырдан бастап қала мәдениетінің қалыптасқандығын, бүгінгі Оралдың іргетасы саналып жүрген Яицк қалашығынан да көне шаһар болғандығын дәлелдеп отыр. Қалашықты зерттеу жұмыстары «Мәдени мұра» бағдарламасы негізінде жүзеге асқан болатын. Міне, осыдан кейін ерекше танымал нысандар негізінде аспан астындағы ашық мұражайлар, қорықтар ашу мәселесі күн тәртібіне қойылды. «Аспанасты мұражайын жасақтау, елдің игілігіне жарату бір күндік шаруа емес. Оған көп уақыт және қыруар қаржы қажет», – дейді билік өкілдері. Бірақ сырғып бара жатқан уақыт біздің жайбасарлығымызды күтер ме екен? Көне қалашықтардың көбі құрдымға кетудің аз-ақ алдында тұр.
Тарқатып айтар болсақ, жеті хан жатқан Сарайшықтың басында да осы жағдай. Жартысын кәрі Жайық жеп бітірген Сарайшық жойылуға жақын. Отырар мен Сауранның, Сығанақ пен Жаңакенттің, Сайрам мен Созақтың да бүгінгі халі мемлекет тарапынан шұғыл қамқорлықты қажет етеді.
Мұрат СЫДЫҚОВ, БҚО Тарих және археология орталығының директоры:
– Біздің зерттеулеріміз Батыс Қазақстан облысы аумағында ортағасырлық бірнеше қала болды деген болжам жасауға негіз береді. Біз оның үшеуін таптық. Олар – ХІІІ-ХІV ғасырларға жататын, Жайық өзенінің жағасында, Орал қаласынан 12 шақырым жерде орналасқан Жайық қалашығы, Жаңақала ауданындағы Өзен қалашығы және Қазталов ауданындағы Жалпақтал қалашығы. Бұған қоса, алдын ала мәліметтерге сүйеніп, кемінде тағы үш қаланың орны табылады деп отырмыз. Мысалы, 2001 жылы табылған Жайық пен кейінгі кезең қалаларын жалғастыратын аралық үзік дәл осы Шакафни болмақ. Оны тапсақ, біз ХІІІ ғасырдан бастап Батыс Қазақстан қалаларын біріктіретін аралықты жалғаған болар едік. Орта ғасыр қалалары өте шағын болғанын, өз орнын жылжытып отыратынын ескеріп, біз Шакафниді қазіргі Орал қаласына жақын маңда болған деп санаймыз. Бұлай деуімізге нақты археологиялық барлау жұмыстарымыз және көптеген қосымша дереккөздер – Х-ХVII ғасырлар аралығын қамтитын көне карталар, ежелгі авторлардың еңбектері мен оларға жасалған қазіргі заманғы ғалымдардың түсініктемелері негіз береді.
Қабділрашит ҚАЙЫМ, тарихшы-археолог:
– Қазіргі таңда Батыс Қазақстан облысында 1966 археологиялық ескерткіш тіркелген. Соңғы жеті жылда 1600-ден астам жаңа археологиялық ескерткіш, 6000-нан астам оба табылды. 120 обаға қазба жұмыстары жүргізілді. Батыс Қазақстан облысының археологиялық картасы құрастырылды. «Батыс Қазақстан өлкесінің табиғи және мәдени мұра ескерткіштерінің жиынтығы» деп аталатын 14 томдық еңбек жарық көрді. Мұның бәрін айтып отырған себебім – археологтер тарапынан жұмыс жоқ емес, бар. Ендігі міндет – осы жұмыстың нәтижесі, яғни табылған жәдігерлер мен қазылған қорымдарды, қала орындарын көздің қарашығындай сақтап, кейінгі ұрпаққа аманаттау мәселесі. Жайық қалашығының жағдайы да осыны талап етеді. Міне, 11 жылдан бері қазба жұмысы жүргізілуде. Табылған заттар көп. Алдағы уақытта осы мекенді тездетіп ашық аспан астындағы мұражайға айналдырса нұр үстіне нұр болар еді.