Жуырда отандық телеарналардың бірінен Қарағанды қаласындағы екі жасар вундеркинд (қазақша айтқанда – оқып туған) бала жайлы хабар таратты. Қатарынан асып туған Артем Морозов ағылшын әліпбиінің 26 әрпін жатқа біліп, компьютерде жаза алады екен. Әлі ойын баласы саналатын Артем ойыншық атаулыдан бас тартып, компьютермен көбірек әуестенетін көрінеді. Таңғаларлығы, балдырған жеті айлығында сөйлеп кетіпті. Бір жарым жасында кириллицаның күллі әрпін танып, 100-ге дейін санай білген.
Айналасындағыларын таңғалдырған таңғажайып баланың аяғына тұсау болып отырған кедергілер де жоқ емес екен. Вундеркиндтің анасы Татьяна Морозова: «Біз дарынды балаларды оқытатын орындарға барып көрдік. Бірақ біздің қалада мұндай жасы кіші баланы ешкім қабылдамайды. Негізінен, ағылшын тілі мен шет тілін балаларға 4-5 жастан бастап қана оқытады екен», – деп отыр. Иә, елімізде мұндай заманынан асып туған вундеркиндтер көп емес. Бірақ баршылық. Ерте оянып, қатарластарын артта қалдырған мұндай керемет балаларды ең бірінші кезекте мектепке қабылдау мәселесі шешілмеген. Қайда барса да олар үшін білім ошақтарының есігі жабық. Оған мысал... Шымкенттік Айдын есімді қыз бала төрт жасында-ақ оқу, жазуды, есептеуді шемішкеше шағып, мұғалімдерді таңғалдырған болатын. Көбейту кестесін көзін жұмып зуылдататын Айдынды білім саласының мамандары мектепке қабылдаудан бас тартқан. Өйткені қалада бірінші сыныптан бастап қабылдайтын дарынды балаларға арналған мектеп жоқ болып шықты. Ал бүкіл бірінші сыныптың бағдарламасын меңгеріп алған керемет баланы екінші сыныпқа қабылдай қоюы да екіталай екен. Мұның себебін білім басқармасындағылар білім туралы заңмен түсіндіреді. Орта білім ошақтарына алты жастан бастап қабылдау керектігін алға тартады. Болды, бітті. Қатарластарынан озып туса да өз деңгейіндегі «қатарластарынан» қалып қойғанына қоғам кінәлі ме?
Бұл мәселе жуық арада шешімін табатынға ұқсамайды. Еліміз вундеркиндтер тасқынының астында қалып отырған жоқ. Дегенмен өз қатарынан бір бас озық туғандардың тағдыры тасада қалып кете береді. Ал еліміздегі «Дарын» мектептеріндегі оқушылардың барлығын да вундеркинд дей алмайсыз. Бірақ олардың қатардағы қарапайым мектептердегі оқушыларға қарағанда білім сапасы да, қабілеттері де жоғары екені рас.
Вундеркиндтерді 2-4 жасынан бастап оқыту мәселесін осы бастан қолға алу қажет сияқты. Білім басқармасындағылар мұндай балаларды лицейге, гимназияға беруге болады дейді. Тағы да бір «бірағы» бар. Сол баяғы стандарт бойынша алты жастан бастап қабылдау деген алдыңыздан шығады. Интеллектуалды мектептің өзіне де алты жас деген асу бар. Бұдан бөлек, мектепті аттап бітірген балалардың жоғары оқу орнына түсуі де қиямет-қайым. Мәселен, осыдан 22 жыл бұрын 14 жасында студент атанған Арыстанбек Нұрмахановтың аты әлемге әйгілі болған-тұғын. Жиырма жасында ғылым кандидаты атанған «алтын баланы» институтқа қабылдау жағы да оңайға түспепті. Әзер дегенде түскен екен. Сол сияқты бүгінгі вундеркиндтерге барынша жағдай жасау жағы қарастырылса игі еді…
Англиядағы Итон және Хэрроу мектептеріне баланы алты жастан беру кешігу деп есептелінеді. Бұл мектептерге бала туыла салысымен кезекке тұру керек. Осындай элиталы мектеп-пансионаттарға шетелдіктер үшін квота бөлінеді. Британдық жабық мектептерде тек вундеркиндтер ғана оқи алады. Озық ойлы балалардың мемлекеттің байлығы екеніне жапондықтар әлдеқашан-ақ көз жеткізген. Ол үшін қыруар қаржыны да аямайды. Ал Израйльде вундеркиндтерді оқытатын арнайы жабық мектептер бар. Әрі ол мемлекеттік құпияға жатады. Сондықтан да ондағы оқу бағдарламасы туралы, оқытушылар туралы мәлімет алу мүмкін емес. АҚШ-та «алтын балаларға» арналған арнайы жүйе жұмыс істейді. «Brain drain» «милар ағысы» деген сөз, негізі, АҚШ-та пайда болған. Англияда «Ұлттық биография сөздігі» жыл сайын жарияланып тұрады. Онда вундеркиндтердің арасынан жарып шыққан жарық жұлдыздардың есімі жарияланады. Онда 1030 аты аталған ұлы адамдардың 292-сі вундеркиндтердің арасынан шыққан. Ал Францияда 287 ұлы адамның 231-і 20 жасқа жетпей-ақ ірі жетістіктерге қол жеткізген. АҚШ-та 282 дарынды баланың өміріне зерттеу жүргізгенде белгілі болғаны олардың 105-і таңғажайып нәтижелерімен таңғалдырған.
1989 жылдан бері Мәскеудегі Ресей білім академиясының Психология институтында вундеркинд балалармен жұмыс істейтін арнайы зертхана ашылған болатын. Соның арқасында дарынды балаларға арналған мектептер ашылды. Онда балаларды бес жасынан, кейбірінде тіпті төрт жасынан бастап қабылдайды. Башқұртстанда вундеркиндтер банкі құрылған. Мұнда бүгінде бес жарым мыңнан астам фамилия тіркелген. Шетелдіктер вундеркиндтерге барынша жағдай жасауда. Расында, оның нәтижесін де көріп отыр. Ал бізде бұл жағына бас қатырып жатқан ешкім жоқ. Білім және ғылым министрлігі жыл сайын реформалаудан көз ашпай келеді. Бірақ онда осы вундеркиндтерге арналған бірде-бір пункт жоқ. Әрдайым назардан тыс қалып кете береді. Қоғамның ерекше құндылығы болып саналатын «алтын балаларға» қашан жағдай жасаймыз? Қолда бар алтынның қадірін кеш түсініп жүрмейік...
Нұрхан ЖАМАЛОВА, қалалық білім бөлімінің әдіскері:
– Қаладағы барлық «Дарын» мектептеріне 5-сыныптан бастап қабылдайды. Әзірге 1-сыныптан бастап оқытатын мұндай мектептер жоқ. Егер бала аса қабілетті болса, онда гимназияда оқытып, кейіннен «Дарынға» ауыстыруға болады. Білім стандарттарына сай, баланы мектепке тек алты жастан бастап қана қабылдайды.
Жанар Әуелбекова, психолог:
– Балабақша жасындағы қабілеті жоғары вундеркиндтердің оқу бағдарламасын меңгеріп кететіндей күш-жігері бар ма, алдымен соны тексеру керек. Аса дарынды болса да жасы кіші баланың 45 минут бойы сабақта тапжылмай отыруы физикалық жағынан қиынға соғып жатады. Тіпті 1-сыныптың бағдарламасын толық меңгерген күннің өзінде сол сыныпқа апарып отырғызса, ол тез жерініп, оқуға деген, білсем деген құштарлығын жоғалтады. Сондықтан да олардың біржақты дамып, екінші жағынан, кембағал болып қалмауын қадағалау қажет. Оның физикалық, физиологиялық даму үдерістерін уақытынан бұрын асықтыруға болмайды. Құштарлығымен қатар, қоршаған ортамен үйлесімін жоғалтпай жетілуіне күш салу керек.
Вундеркинд-анықтама
Вундеркинд сөзін неміс тілінен аударғанда «керемет бала» болып шығады. Қосымша синонимдермен әспеттегенде «жарақатты бала» я болмаса «жарақаттанған балалық шақ» деп атауға да болады. Шын мәнінде ол балалар өздерінің ерте оянған қабілеттері үшін қоғамнан, ересектерден көп «таяқ жейді» екен.
Вундеркинд-тарих
Өзінің теңдесі жоқ таңғажайып қабілетімен тарихта қалған вундеркинд бала 1921 жылы Германияда туған. Кристиан Фредерик Гейнекен сегіз айлығында ересектермен тең дәрежеде сөйлесетін болған. Екі жасында Інжілдің тармақтарымен танысып шығып, үш жасында жатқа айтқан. Құртақандай үш жасында тарих пен географиямен айналысып, латынды меңгеріп, французша оқитын болған. Төрт жасында бала өзінің о дүниелік болатынын болжаған. Өкінішке қарай, рас болып шықты. Ал 1963 жылы кореялық Кимді дүниежүзі тамсанып айтатын болды. Таңғажайып бала төрт жасында интегралды есептеулерді қиналмай шешкен. Алты жасқа дейін төрт тілді еркін меңгерген. Оның интеллектуалды көрсеткіші ІQ 210-ға жеткен. Ол дүниеге келгенге дейін мұндай көрсеткіш 200-ден жоғары болуы мүмкін емес деп есептелінген екен.