Мемлекеттік тілдегі мәтін неге мандымайды?

Жұмысқа кіріскен бір топ мәжілісмен атқарушы биліктен сапалы заң жобасын әуел бастан-ақ талап ете бастағаны белгілі. Оның ішінде мемлекеттік тіл мәтініне баса назар аудару қажеттігін айтып, осыны ұдайы қаперге ұстауды ескерткендер болып еді. Олардан әсіресе халықаралық құжаттардағы қазақ тілінің мәртебесіне немқұрайды қарамау керектігі сұралған. Алайда заң жобалау жұмысындағы орысша оратын әдетті айта-айта жойылар дегенімізбен, ауру болып дендеген бұл әдет еш қалмайтынға ұқсайды. Кеше Мәжілісте осы мәселе төменгі палатаның тағы алдынан шықты.
Есте болса, өткен жолы ғана депутаттың бірі мемлекеттік тілдегі ақау себебінен әрбір төртінші заң жобасы кері қайтарылатынын айтып, әсіресе халықаралық шарттарда қазақ тілінің қадірін кетірмеуді сұраған болатын. Кешегі Мәжілісте тілге қатысты осы мәселеге тағы назар аударылды. Тағы да халықаралық құжаттағы қазақ тілінің көрінісіне қын­жылыс білдірілді. «Қазақстан мен Үндістан арасындағы шарт біздің еліміздің астанасында жа­салыпты. Маған түсініксіз болатыны: бұл құжат әр­қайсысы орыс, хинди және ағылшын тілде­рін­дегі нұсқамен жасалыпты. Сонда қазақ тілі қайда қал­ды? Үндістан Қазақстанға келіп отырып, құ­жатты өз тілінде ойып тұрып жаздырыпты. Біз елі­міздің ордасында отырсақ та неге өз тілімізде шарт жаз­бадық?» – деп кейіді ассамблеялық де­пу­тат Розақұл Халмұрадов мырза. Әйтсе де әділет ми­нистрі лауазымын енді игере бастаған Берік Има­шев мемлекеттік тіл мәртебесіне қатысты мәселені ау­дармашы арқылы естіп, сосын бұған дейінгі шенеуніктердің әдетіне салып «мақұл, ма­құл» деген емеурін білдірді. Әйтсе де Берік Мә­жит­ұлы халықаралық шарт қазақ тілінде жасалуы, сол тілде қол қойылуы керектігін құптайтынын айт­қа­нымен, қазіргі орысшаға орағытатын әдеттің не­гізгі себебін тағы қылаңдатты. «Өйткені кей жағ­дай­да мәтіндерде бірізділік сақталмай жатады, со­дан амалсыз...», – дей беріп еді, бұған Розақұл мыр­за бой бермеді. «Жо-ға! Қолданыстағы тіл за­ңының 4-бабы бар, сонда айтылады, мемлекеттік тілді ісқағаздар жүргізуде қолдану керек деп. Шарт – ісқағазға жатады.
Мемлекеттік органдар мем­лекеттік тілдің халықаралық мәртебесін нығайтуға міндетті деп жазылған. Ал тілдің халық­ара­лық беделін көтерудің бірден-бір жолы – халықаралық шарттар. Ал біз керісінше кетіп барамыз. Елбасы хинди тіліндегі құ­жат­қа қол қояды екен, біз неге қазақ тілін­дегі шартқа Үндістан басшысының қолын қойдырмаймыз. Бұған кім мүдделі болуы керек сонда?», – дейді Розақұл Саты­б­ал­ды­ұлы. Әділет басшысы мәселені әріге апар­ғысы келмегенін танытып, бәріне бас шұлғумен құтылды. Алайда бұдан кейінгі халықаралық келісімдер де ондай «ау­ру­дан» ада емес екен.
Кежегесі кері кетіп тұрған дәл осындай тағы бір халықаралық құжаттағы кілти­пан­ды Алдан Смайыл да алдыға тартты. Ол Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы шеңберінде жасалған хаттамаға көз жүгірте отырып, алшақтыққа қатысты ғы­лы­ми сараптамаларға сүйенді. «ҰҚШҰ шең­берінде ұлттық әскерлерде бұйрық беру, ісқағаздарын жүргізу, техника мен қару-жарақты оқып үйрену әр елдің ана тілінде жүргізіледі. Мұны құқықтық реттеу керектігін сарапшылар жазыпты. Екіншіден, шарт орыс тілінде бір түпнұсқалық данамен ғана жасалады. Сосын ол ұйымға мүше елдерге таратылады. Бұдан түсінеріміз: орыс тілінен басқа тілдегі мәтіндер түп­нұс­қа болып саналмайды. Яғни олардың заң­дық күші жоқ. Сондықтан менің ойымша, хаттамаға қазақ, армян, өзбек, тәжік тілдеріндегі мәтін де тұпнұсқа ретінде саналатыны туралы тармақша енгізу керек-ау», – деп мәселені төтесінен қойды депутат Алдан Смайыл. Алайда қорғаныс ми­нистрі­нің орынбасары Талғат Жанжүменов мыр­за сілтемені ҰҚШҰ жарғысына жасап, қазақ тілін халықаралық шартқа еш килік­тірмей қойды. «Біз әрине, қазақ тілін сөзсіз сыйлаймыз. Қолданамыз, басшылыққа аламыз. Алайда халықаралық ұйым өз ережесімен әрекеттенеді», – дейді ми­нистрдің орынбасары. «Әйтпесе...» деп барып тоқтады ол.
Заң жобасындағы қазақша мен орыс­шаның алшақтығына қатысты тағы бір мәселені Рамазан Сәрпеков те көтеріп, мә­тін­ге мұқияттылыққа ол да назар аудартқан болатын. Сөйтіп, айналдырған бір оты­рыс­та қаралған 4-5 құжаттың әрқайсысында тіл­ге, мемлекеттік мәтінге қатысты сын айтылды.
Жалпы, мемлекеттік тілдегі мәтінге кел­генде мимырттап қалатын, айтыла-айтыла жауыр болса да, мүлдем мандымайтын мәселе – қазақ тілінде заң жобалау мә­се­лесі. Бұл өтірік емес. Десе де, осы тұс­та­ғыларға жоғары жақтан «қазақ қазақша заң жобаласын» деген пәрмен келмейінше, ілгеріге ұмтылмайтын тәрізді көрінеді.
Техбайқауға бір жылдық мораторий керек
Ағымдағы жылдан бастап көліктердің техникалық байқауына қатысты енгізілген жаңалық біршама жұрттың жүйкесін жұқартқаны мәлім. Ішкі істерден бәсе­ке­лес­тік ортаға қарай ысырылған авто­кө­лік­тердің техникалық байқауына қатысты шағымдар мәжілісмендердің құлағына да жетіпті. Әлгіндей шағымдарды бас­шы­лық­қа алған депутат Виктор Рогалев көліктердің техникалық байқауына мораторий жа­рия­лау керектігін көтерді. Ол бүгінгі таңда көлігі бардың бәрі бірдей техбайқаудан өте алмайтындығын айтып, қиыншы­лық­тарға қарсы тетік қабылдауды ұсынады. «Ел аумағында техбайқауға ма­ман­дан­ды­рыл­ған стансылар жеткіліксіз. Жүргізушілер елді мекендерден жырақта орналасқан орындарға уақытымен қоса, қаражатын шығындап баруға мәжбүр», – дейді депутат. Оның айтуынша, бір жағынан мұн­дай қиындықтарды жолшыбай тоқ­татып, тергей түсетін жол полицейлеріне айтып түсіндіру еш мүмкін емес екен. «Қан­дай болмасын, жаңа автокөлікті үш жыл бойына техникалық байқаудан өткізу­ге міндеттемеу керек. Яғни зауыттан жаңа шыққан көлікті үш жыл бойына байқаудың қажеті шамалы. Ал одан кейінгі жылдары жаңалау көлікті екі жылда бір рет өткізсек те жеткілікті. Түйіндей келгенде, осы мә­се­ле­лерді реттей түсу үшін, қалыптасқан проб­л­емаларды оңтайлы шешу мақ­­са­тында көлікке міндетті техбайқауға бір жыл бойына мораторий жарияланса екен», – дейді В.Роголев. Оның айтуынша, бір жылғы мораторий барысында құзыретті министрліктің мүдделі араласуымен тиісті шаралар атқарылып, олқылықтарды жою нормалары қамтылуы шарт.