Асылұя – патшалар династиясы (Жалғасы)
14. Қарлуқ қағанаты мен Қараханиды: Ресей идеологиясы орнықтырған ресми тарихта «Тюргеш қағанатынан кейін 756 жылы (VIII ғасыр) Қарлуқ қағанаты орнады. «Сосын оның орнын 840 жылы (ІХ ғасыр) Қараханиды мемлекеті басқан» деп оқытылады. Бұл сенімсіз деректер мен дәлелсіз болжамдардан құралған жалған тұжырымдар екені анық. Қарлуқтар құрамында «Тюргеш» деген бар, ал Тюргеш тобы Тюрки Ашина династиясының өзі екенін алдыңғы мақаламызда жаздық (Тюрк ашина – Тюркаш). Яғни, Қарлуқ қағанаты заманында да қазіргі Орта Азия мен Қазақстан аумағында Тюрки Ашина (Тюркаш-Түркеш) династиясы билігі жалғасқан.
Әлем ғалымдары мойындаған тарихи жазбалардың бірегейі – ХІІІ ғасырдағы араб тарихшысы Ибн әл Асирдің «Китаб әл-камил фи-т-та'рих» атты еңбегі. Атақты академик В.В.Бартольдтың «Ибн ал-Асир с величайшей добросовестностью и редким по тому времени критическим тактом собрал огромный материал для своего труда», дегені сөзімізге айғақ. Әрине, аталған тарихи жазбаны Ресей оқымыстылары орысшаға аударған. Сондықтан онда көптеген түркілік атаулар мен есімдер бұрмаланған, жазбадағы деректер тізбегі ресейлік жалған тұжырымдарға сай өзгертілген. Мысалы, орысша аудармада жақша ішінде түркілік атаулардың арабша жазбадағы жазылу нұсқасы көрсетілген, алайда «карлук», «гузи», «учук», «базук» тәрізді аса маңызды атаулардың жазылу нұсқалары жоқ (оларды «в тексте:***» деп жұлдызшалармен жасырған). Дегенмен, осы орысша аударманың өзінен шынайы тарих орыстар айтқандай еместігін түсіну қиын емес (тікелей арабша нұсқадан қазақша аударса, көп шындық ашылар еді).
Ресейлік иезуйдтердің зымиян саясаты Түргеш қағанатындағы қазақ халқын «карлук» деп бұрмалап енгізген тарихқа. Араб әріптерінің жазылу ұқсастықтары оларға солай бұрмалауға мүмкіндік берді (арабша оңнан солға қарай оқылатынын ескертеміз): كرلق (қарлуқ), كزاق (қазақ). Осылайша 751 жылғы Талас (Атлах) шайқасында мұсылман араб әскерімен қосылып Син әскерін талқандаған қазақ емес, қарлуқтар болып шыға келді. Алайда шынайылығын әлем ғалымдары ғана емес, Ресей тарихшылары да амалсыз мойындаған Ибн әл Асир жазбасы тарихымыздың мүлде өзгеше екендігін көрсетеді.
Қытай жазбаларында «карлук» деген жоқ, орыстар қытай жазбасына «Гэлолу» деп енген сөзді «Карлук» деп түсіндіруге мәжбүр болды. Шындығында, «Гэлолу» – «Керейлер» деген атаудың қытайша бұрмалануы, Гэлолу құрамындағы «молуо», «чисы», «ташили» деген атаулар – Керей тайпасының молқы, шеруші, тарышы рулары. Сол Гэлолу тайпасы мекендеген аймақта әлі күнге дейін қазақтың Керей тайпасы отыр. Ал Қарлуқ пен Қараханиды деген атаулармен еш ру немесе ел сақталмаған, олар із-түзсіз жоқ болды. Қайдан сақталсын, ондай атаумен тарихта еш ел немесе тайпа болмаса, ол атаулар қазақтың болғанын жасырумен айналысқан ресейліктердің қиялынан туған. Каньгю – Қаңлы, Най – Найман, Гэлолу – Керей, Аргунь – Арғын, Хунрат – Қоңырат, Уйсун – Үйсүн, Дула – Дулат, Кифчак – Қыпшақ, Бурч – Беріш, Черкаш – Шеркеш, Мангу – Маңғыл мен Маңғыт, Жужан – Жүржэн, Тайджут – Адайжұрт, Хэгу – Қырғы немесе Қырғыз, Уху – Уақ, Юэчжи – Ошақ, Ата – Аталық, Хунь – Қоңыр, Хуньмо – Қоңырмын, Тартар – Татар, Сильюань – Асылұяң (ас), Борджигин – Бөріжігің, Шивей – Шибөраш (Шапыраш), Сирак – Сирақты, Язык – Үзік (үз-ақүз), аорс – арыс (урус), касах пен хаса – қазақ, үйқыр – ұйғыр, үзбек – өзбек, қарапапах – қарақалпақ, Төргі – Тюрки, Джалайыр – Жалайыр, Аккойлы – Аққойлы, Қаракойлы – Қарақойлы, Чумукун – Шымырқұң, Шушуш – Жаныс, Абар – Абыралы, Сакалбан – Албан, Сыван – Сыбан, Шахсеван – Сақсыбан, Төргі – Түркі, асылжік – селджук болып жалғаса береді. Осылайша ежелгі тайпа-елдер мен олардың ұрпақтарының үзілмеген байланысын көреміз. Ал жеке дара мемлекет орнатты делінетін Қараханиды мен Қарлуқтардан еш із қалмаған. Өйткені, мұндай атаулар тарихта болмаған. Тараздағы Қарахан баба кесенесі Қараханидилердің болғанына дәлел емес. Өйткені, оның ХІХ ғасырда салынғаны белгілі, Қараханиди династиясының тарихта болғанын дәлелдеу үшін тұрғызылған.
Енді Син елі жайында дұрыс анықтама алып алсақ, ресейліктер «Син – Қытай елі» деп тұжырымдаған. Қытайда ең алғашқы Цинь мемлекеті біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ ғасырда болды. Оны орнатқан Шихуанды қытай деректері «сюну варварлар елінен, яғни, хунь елі адамы» деп көрсеткен. Ал Хунь империясын билеуші «Шың» деп аталған, оның мағынасы – аса биік ұлы, билеуші әулеті Шыңүй деп аталған (Шанью) және билеушілер тек Асылұяң руынан болған (Силюань). Хунь орнатқан қытайлық мемлекеттің «Цинь» атауы мен хунь билеушісінің «Шың» лауазымы ұқсас дыбысталады. Шамасы, Қытайда мемлекет орнатқан Хунь өзін «Шың» деп ататқан. Осы атау қытай тілінде «Цинь» болып, мемлекет осы атаумен тарихқа енген.
Қазіргі Қытайда VI ғасырдан бастап Шыңғысхан заманына дейін болған мемлекеттер: Суй (581-618 ж.ж), Тан (618-907 ж.ж), Сун (960-1279 ж.ж), Юань (1280-1368 ж.ж). Ресейліктер «750 жылы Талас шайқасында арабтар мен көшпелі түркілер әскері қытай (Син) әскерін талқандады» деп тұжырымдайды. Ол заманда қытай елінде Тан мемлекеті болыпты, оның атауы Син атауына еш ұқсамайды. Тан мемлекеті VIII ғасырда өз ішіндегі алауыздықтан өте әлсіз болған. Қытай тарихында сол жүзжылдықта Талас шайқасы орын алғаны жазылмайды. Олай болса араб жазбасындағы «Син» қытай елі болуы мүмкін емес, оның үстіне Ибн әл Асир «Син елі – түркілер» деп анық көрсеткен. Араб жазбалары «Син елі» деп деректеген аймақ қазіргі Маңғолия мен Батыс Манжурия (Қытайдың батыс-солтүстігі) дейміз, арабша жазбадағы атау – «Син» емес «Шин», дәлірек айтсақ, «Шың». Қытайдың солтүстік батысында Х ғасыр мен ХІ ғасырда таңғұттардың өте қуатты Ся мемлекеті болған (олар таңғұт емес, татар елі екені Ибн әл Асир деректерінен байқалады). Ол атаудың дұрысы Асұя деп білеміз, яғни, Асылұя династиясы билеген түркі-татарлар мемлекеті.
Қытай тарихында Манжур журжэндері ХІІ ғасырдың басында Цзинь империясын орнатқан (1115-1234 ж.ж) және оның орнын Шыңғысхан империясы басқаны мәлім. Кейін XVI ғасырда сол Манжур журжэндері Қытайды да бағындырып, Цин империясының іргесін қалаған еді.
Асылұя жайлы алдыңғы мақалаларымыздың бірінде ІV-VІ ғасырлар арасындағы Жужан қағанаты жайлы айтылған. Сол жазбада «жужан» сөзі дұрысында «жүржан» екенін айттық. Олардың әуелгі қалыптасқан жері – Журжан теңізінің (Каспий) жағасы, Маңғыстаудан маңғы тайпасын ертіп жорықтарын бастаған, сол маңғылар мен жүржандар орныққан аймақ Маңжүр (Манжурия) деп аталып кеткен. Алайда, билеуші жүржандар (жүржэн) дербес сақталып қалған, «р» дыбысы жоқ қытай жазбасына «жүржан» атауы «жужан» болып енген. Шыңғысхан заманындағы маңғыл тайпасы сол Маңғыстаудан барған маңғы тайпасының тап өзі. Жужан қағанатын билеген – Сұрбөрас династиясы (Сұрбөрі тайпасы мен Хан тайпасы Асылұя одағынан қалыптасқан), кейін бақталастары – Тюрки Ашина оларды «Шибөраш» деп ататып кетен және осы шибөраш қытай жазбасымен тарихқа «шивей» болып енген. Бұл деректердің бәрі біздің мақаламызда нақты дәлелдермен жазылған.
Манжур жүржэндер өздерін ежелгі шивей ұрпағы деп білген және Шыңғысхан династиясы да өздерін шивей ұрпағымыз деп таниды. Манжүрлер (манжур) қол астындағы хидан-халхалар ықпалымен және кейін қытай тілі ықпалымен ХVII ғасырдан кейін түркітілділігін жоғалтты. Алайда, әлі де тілдерінде қазақы сөздер кездеседі. Дегенмен, олар сол ХVII ғасырға дейін түркітілділігін сақтап келген. Манжур жүржэндері өздері орнатқан екі мемлекетті де «Цинь» деп атады, ал қытай елінде ежелде болған Цинь мемлекетін орнатқан хунь адамы (ол да түркітілді). Осы «Цин» атауы дұрысында «Шың» дедік, ол – билеушіге, патша-ханға берілетін лауазым. Өз империясын ХІІІ ғасырда орнатқан Теміршың есімін Шыңасхан деп өзгертті, оның екі есімінде де «Шың» сөзі бары бекер емес. Оның «Теміршың» есімін «Тимучин» еткен «р» дыбысы жоқ қытай жазбалары, ал «Шыңасхан» есімін «Чингисхан» еткен арапша жазбалар ықпалы. Ол – Асылұя тайпасынан тарайтын Шибөраш (шивей) династиясынан, осы «Шибөраш» деген жағымсыз атауды оның аталары «Бөріжігің» деп өзгерткен (Шыңғысхан руы – Борджигин, яғни Бөріжігің). Ол есімін Шыңасхан деген лауазым-есімге өзгертті, мағынасы: «Шың» дәрежелі, «Ас» ұрпағынан болған «Хан» (Шың-Ас-Хан). Ежелден түркілер мекендеген қазіргі Маңғолия мен Батыс Манжурия аймақтарын араб-парсылар ертеден «Шин» атауымен таныған. Міне, осы атауды орысша «Син» деп көрсеткен ресейліктер екені түсінікті.
Түркі Ашина династиясы билеген Түргеш қағанаты VIIІ ғасырдың ортасына таман шығыс аймағынан айрылып қалған, онда жужандық Асылұя шивей-шибөраш династиясы билік алып, Үйқыр қағанаты орнаған. Ибн әл Асир деректері шивей-шибөраш династиясы «Шың» атауын жиі қолданғанын көрсетеді. Оны ресейліктер «Син» деп орысшалғанын айттық. Олай болса, Талас шайқасына бір жағынан Шың елі әскері, екінші жағынан Түргеш пен мұсылман арабтардың біріккен әскері қатысқан. Түргеш елінің бір бөлігі ол заман мұсылман болған, мемлекет те мұсылман халифаты құрамында деп танылған. Сондықтан араб пен түркі мұсылмандары қазіргі Маңғолиядан келген дінсіз Шың елі әскерімен соғысқан. Демек, араб жазбасындағы «Син елі» қазіргі Маңғолия мен Батыс Манжурия аймағында болған түркілер мемлекетін білдіреді. Мұны төмендегі деректер де растайды.
Халқымыздың шынайы тарихынан сыр шертетін әрі Ресей идеологтары тарапынан бұрмаланбаған Ибн әл Асир жазба мұрасын мұхият зерделеп көрсек: «И наступил год девяносто четвертый (713 г)... В этом году Кутайба, форсировав реку, обязал жителей Бухары, Кеша, Насафа и Хорезма двадцать тысяч воинов, они присоединились к нему. И направил он их в Шаш, а сам двинулся на Фергану и прибыл к Ходженту. Поднялись его жители, встретили и неоднократно вступали в сражение. И каждый раз успех сопутствовал мусульманам… В этом (750 г) поссорились ихшид Ферганы и царь Шаша. Ихшид попросил помощи у царя Сина, и дал ему подкрепление из 100 тысяч воинов, царя Шаша окружили, и он сдался на милость царя Сина, и тот не причинил зла ни ему, ни его приближенным. Известие об этом достигло Абу Муслима, и он выслал на войну с ними Зийада ибн Салиха. Они встретились на реке Тараза, и мусульмане победили их, перебили 50 тысяч и взяли в плен около 20 тысяч, остальные бежали в Син. Битва произошла в зулхиджжа в тридцать, третьем году (751 г)».
Шаш – қазіргі Ташкент қаласы, ал Тараз дегені – қазіргі Талас өзені. Осы деректен Ташкент аймағына мұсылман арабтар 713 жылы орнығып қойғанын байқаймыз. Ал 750 жылы Шаш қаласын Син патшасы басып алғанын естіген халиф Әбу Муслима ол жаққа қосымша әскер жіберген. Яғни, Ташкент пен Тараз халқы VIІI ғасырдың басында мұсылман болған (халиф мұсылман жерін кәпірлерден қорғауға тиіс, сол себептен Ташкент пен Тараз аймағына қосыша әскер жіберген). Ол аймаққа Ислам дінін жеткізген арабтар сол маңға орнығып қалды. Өйткені, арабтардың барған жеріне орнығып, ислам дінін жаюды мақсат еткені белгілі. Ресей оқымыстыларының «Талас шайқасында жеңіске жеткен арабтар өз елдеріне қайтып кеткен тәрізді» деген тұжырымдары орынсыз.
Өзге аймақтарда билеуші болып араб қолбасшылары сайланды, тек түркілер отырған аймақтарда олай болмаған. Өйткені, сонау Хунь империясы заманынан бастап, күні кешеге дейін түркілер әлемі тек Асылұя династиясы ұрпағын ғана патша деп танитын дәстүр сақталып келді. Сондықтан мұсылман араб халифтері түркілердің патшалық дәстүрін бұзуға тырыспады, түркі патшаларының халифатқа тәуелді екенін мойындауы олар үшін жеткілікті болған. Ислам дініне шақыру үшін көшпелі қазақ халқымен араласқан арабтар көп ұзамай қазаққа сіңіп кетті, тек қалалық арабтар ғана ұзақ уақыт ұлттарын сақтаған. Бұдан көшпелі түркі тайпаларымен бірігіп Талас шайқасына қатысқан арабтар мен қожалар бір емес екенін ұғамыз.
Ибн әл Асир қожалар жайлы мынадай аса маңызды ақпарат береді: «И наступил год сто третий (722 г)... Хараши окружил их и нацелил на них стенобитные машины. И поднялся воин из арабов и бревном стал ломиться в ворота Ходжента. И ворота отворились.... Сабит Кутна, вспоминая казнь знатных, говорит: «Порадовала душу казнь Карзанджа, Кашкира, участь Беяда. И Дивашти, а также участь Халанджа в Ходжентской цитадели, где они погибли и пропали.... И наступил год четыреста девяносто шестой (1103 год)... В этом году в Рее был убит Абу-л Музаффар ибн ал-Худжанди. Род Худжанди происходит из города Ходжента, расположенного в Мавераннахре. Они свое происхождение к Мухаллабу ибн Абу Суфра». Осы жазбадан Әбу Музаффар деген имам-қожаның ХІІ ғасырдың басында қайтыс болғанын, қожа руы қазіргі Худжант қаласында қалыптасқанын, олар өз руының негізін қалаған Мухаллаб ибн Әбу Суфра деп түсінгенін көреміз.
Мухаллаб ибн Әбу Суфра – VII ғасырдың соңы мен VIIІ ғасырдың басында өмір сүрген табиғин мұсылман, Иран аумағын 20 жыл билеген әл-Хаджжадж ибн Юсуф деген арабтың әскер басшысы болған. Тарихта осы екі адамның есімі қатар кездеседі. Әл-Хаджжадж ибн Юсуф Мекке қаласы маңындағы Тайфте дүниеге келген, есіміндегі ал-Хаджжадж атауының мағынасы – қажылық аймақтан шыққан адам болуы туған жерімен байланысты (мысалы, Бұхарадан шыққан ғалым «әл-Бұхари», Тараздан шыққан адам «әл-Тарази» деп аталды). Оның қол астындағы әскері де сол қажылық аймақтан шыққан араптар, олар да өздерін «Хаджжадж» деп атағанды ұнатқан. Әл-Хаджжадж ибн Юсуфтің Хорасан билеушісі етіп Мухаллаб ибн Әбу Суфраны тағайындағаны мәлім (Иранның қазіргі Мешхед қаласы орналасқан аймағы). Оның әскері Хаджжадж арабтарынан құралған және өзі 703 жылы қайтыс болған.
Жоғарыдағы деректе 722 жылы Хараши бастаған арабтардың Ходжент қаласын қалай басып алғаны қамтылған. Осы Хараши қолбасшы әл-Хаджжадж әскерінде шыңдалған жауынгер деп айтылған. Яғни, Ходжент қаласын басып алғандар Хаджжадж араптары болып табылады. Олар жаулап алған қала әуелде Қохаңды деп аталған (тұрғындары қоқаңдағыш болуы мүмкін). Арабша «Ходженд» пен «Хоханд» өте ұқсас жазылады (خحند – хоханд, خجند – ходженд), осыны ескермеген орыс аудармашылары арабтар келгенге дейінгі оқиғаларда да қаланы Ходженд атауымен көрсете берген. Дұрысында, VIIІ ғасырда Хаджжадж арабтары жаулап алып, иеленген қала – Хоханд, олар кейін, ХІ ғасырда қоджа деген ру-ел болып қалыптасқанда қала «Ходжанд» деп аталып кеткен. Ал қаласынан айрылған түркі-үзбектер сол аймақта Хоханд атауымен өзге қала тұрғызған. Қазіргі Худжанд пен Хоханд қалалары көрші жатыр (арасы, шамамен 100 шақырымдай). Көп ұзамай Хараши қолбасшы халифтің ашуына ұшырап қаза тапқан. Сондықтан халиф Хаджжадж арабтарын 351 жылғы Талас шайқасына тартпаған деп тұжырым жасағанымыз жөн. Өйткені, басқа деректе Талас шайқасына қатысқан араб әскері иемендіктер екені жазылған.
Олай болса, VІII ғасырда Ташкент пен Тараз аймақтарына орныққан мұсылман арабтар қазақтар пен өзбектер құрамында болуы тиіс. Өзбектер – ру-тайпаларын әлдеқашан ұмытқан отырықшы халық, сондықтан қай өзбектің атасы арабтан тарайтынын анықтау мүмкін емес. Қазақтар – көне хунь-сақ заманынан бері ру-тайпа болып тәртіптелу дәстүрінен еш айнымаған халық. Қазақта рамадан деген тайпа бар. Олардың басым бөлігі батыста – Кіші жүз құрамында болғанымен, едәуір бөлігі Қазақстанның оңтүстігінде отыр. Олардың ата қонысы ертеде Ташкент аймағы болғанын дәлелдейтін деректер бар. «Рамадан» атауы таза араб сөзі екені анық, бұл тайпаның таңбасы дулат тайпасы таңбасымен бірдей. Осы деректер VIIІ ғасырда келген араб мұсылмандары дула (дулат) тайпасының қыздарымен үйленіп, қазақ халқы құрамына «рамадан» атауымен жеке ру болып сіңгенін көрсетеді. Сол келген арабтар арасында Мұхаммед пайғамбармен (с.ғ.с.) рулас адамдар да болған. Оларды өзге мұсылмандар «сейд» (мырза) деп атағаны, тәжік еліндегілер әлі де «сейд» деп аталатыны және қожалар арасында ең беделдісі сейд қожалар екені белгілі. Сол сейд арабтар рамадан тайпасында болса жеке ру атауымен сақталар еді. Демек, сейд арабтар өзге қазақ тайпасы құрамында қалған. Ошақты тайпасындағы сейіт руы сол құрметті мұсылман арабтардан қалыптасуы мүмкін. Өйткені, ол руда ата-бабасынан молдалықты, дін жолын ұстанып келген әулеттер көп кездеседі. Сонымен рамадан тайпасы мен сейіт руы VІII ғасырда Ташкент пен Тараз аймақтарына орныққан арабтардан бастау алған деп білеміз. Ал қожа руы Ходженд қаласына қоныстанған Хаджадж арабтарынан VII-ХІ ғасырлардың арасында қалыптасқан (300 жыл). Олар ХІ ғасырдан бастап осы қаладан өзге аймақтарға таралған (Закавказье мен Түркиядағы Хожалы қалалары, Қарақалпақстандағы Ходжелі қаласы). Қазіргі Қарақалпақстанға VIIІ ғасырда орныққан арабтар нөкіс руы болып қалыптасты және ондағы Нөкіс қаласы атауын солар орнықтырған. Кейін сол нөкіс руының Шымкент аймағына ығысқандары дулат тайпасы құрамына енді (олар арғы тектері араб екенін ұмытқан жоқ).
Енді Ибн әл Асир деректерінен орыстар Қарлуқ пен Қараханиды деп екі бөлектеген жазбаларды зерттеп көрсек, «Владетелем Баласагуна и Страны тюрков был Шараф ад-Даула (1030-1056). Он был религиозен и удовлетворился повиновением ему его братьев и родственников и разделил страну между ними. Своему брату Арслан-тегину отдал многое из Страны тюрков, Тараз и Исбиджаб отдал своему брату Богра-хану, Фергану всю целиком отдал дяде по отцу Туга-хану, а Бухару и Самарканд и другие отдал Ибн Али-тегину. А сам он удовольствовался Баласагуном и Кашгаром.... Они — мусульмане из потомства Афрасиаба Тюрка.... Их прадед, Шабук Кара-хакан, ... во сне своем принял ислам и поутру обнаружил, что он мусульманин. Когда он умер, на его место встал его сын Муса ибн Шабук. И в этом краю царский сан не прекращался среди его потомков вплоть до Арслан-хана ибн Мухаммада ибн Сулаймана ибн Дауда Богра-хана ибн Ибрахима, почетно прозванного Тигадж-хан, сына Илека, почетно прозванного Насром, Арслана ибн Али ибн Мусы ибн Шабука. Он взбунтовался против Кадир-хана в 494 (1101) г., и тот отнял у него царство, но Санджар убил Кадирхана и вернул царство Арслан- хану... Среди его войска был один вид тюрков, которых называют карлуки и тюрки гузийские... Их тоже два вида. Один вид называют учук, и другой народ, который называют бузук... «В этом году, сафаре (1043 г.) приняли ислам 10 тысяч кибиток из неверных тюрков... И принесли в жертву в день праздника Жертвы (зу-л-хиджжа) 20 тысяч голов овец, и Аллах избавил мусульман от их вражды. Они проводили лето в краях Булгара, а зимовали в краях Баласагуна.... Не принявшими ислам среди тюрков остались татары и хитаи, они в областях Сина».
Бұл жерде «страна тюрков» деп көшпелі қазақ елі көрсетілгені түсінікті (арабтық түпнұсқада солай жазылуы да мүмкін). Өйткені, отырықшы түркілер (үзбек, үйқыр) отырған аймақты Тараз, Испиджаб (Шымкент), Ферғана, Бұхара, Самарқанд, Қашқар деген басты қалалары арқылы сипаттаған. Қазақ елінің (түркілердің) мұсылман еместерінің ең соңғылары ХІ ғасырдың басында (1043 жылы) ислам дінін қабылдағанын, олардың жайлауға – Бұлғар еліне (Орал тауларынан әрі жатқан аймақ) дейін баратынын, ал қыстаулары Баласағұн аймағы екенін жазған. Баласағұн аймағы да, Баласағұн қаласы да қай жерде екені анықталмаған, академик Бартольд әуелі «сол жер болар» деп зерттеген, сосын олай еместігіне көзі жеткен маңды «Баласағұн қаласының орны» деп тұжырымдай салды орыс тарихшылары. Ибн әл Асир түркілердің жайлауда солтүстіктегі алыс Бұлғар еліне (Орал таулары аймағы) барып, қыста Баласағұн аймағын қыстайтынын көрсетеді. Соған қарағанда, ол қазіргі Талас, Созақ, Сарысу, Мойынқұм, Шу аудандары орналасқан аймақ тәрізді. Оның атауын Баласағұн емес, Таласағын деген орынды. Яғни, Талас өзені ағып өтетін аймақ болғандықтан, халық «Талас ағыны» деп атап кеткен. Арабша екі атау өте ұқсас, «т» әрпін «б» деп бұрмалап жіберген: بالاصغن – баласағун, تالاصغن – таласағын.
Түркілердің ислам дінін қабылдамағандары қазіргі Маңғолия аймағында отырғанын (Син аймағы), олардың татар және хитаи болып екіге бөлінетінін жазады Ибн әл Асир. Деректерде осы екеуінің де түркі екені анық көрсетілген. Яғни, «Татар тайпасы ол заманда маңғол тілді болған, хитай дегендер – қидандар, олар да маңғол тілділер» деген ресейлік тұжырымдар толық жалған. Бұл жердегі «татар» дегені – татар мен хакас ұлттарын қалыптастырған ел (хакастар өздерін «тадар» деп те атайды). Ал «хитаи» дегені – қазақтар, «хазақ» сөзін орысша аудармада «хитаи» деп әдейі бұрмалаған. Осы екі сөздің арабша жазылулары мынадай: حطاى – хитаи, حظاق – хазақ. Ескі араб жазбасында «қ» мен «з» әріптеріндегі ноқаттар өшіп қалғанын пайдаланған аудармашы «з» әрпін «т», «қ» әрпін «и» деп түсіндіріп, «хазақ» атауын «хитаи» деп таңбалаған.
Шабук Карахакан Ресей билігі дайындатқан тарихта Сатуқ Қарахан деп көрсетілген, оның Караханиды мемлекетін орнатушы екені де айтылады. Караханиды мемлекеті 840 жылы (ІХ ғасыр) орнады делінген, яғни, Шабук Карахакан сол жүзжылдықтың өкілі. Ибн әл Асир оның билікте отырып мұсылмандықты қабылдағанын және Афрасиаба Тюрка династиясының ұрпағы екенін жазады (оның деректерінен аталған династия арабтарға жақсы таныс екені байқалады, яғни, ол династия арабтар Орта Азияға келген заманда да билікте отырған). Оның мемлекеті құрамына қазіргі Орта Азия мен Қазақстан және Шыңжан аумақтары толық кірген және мемлекет жерін ең алғаш ХІ ғасырда бауырларына бөліп берген – Шараф ад-Даула хан. Мемлекет әскерінде «карлук» және «тюрки ғузи» деген екі түрлі аталатын халық болған. Ол халық өз ішінде «ушук», «бузук» деп екіге бөлінген (арабта «г», «ч» әріптеріжоқ). Жоғарыда орыстардың арабшадағы «қазақ» атауын қалайша «карлук» деп бұрмалағанын айттық. Яғни, Ибн әл Асир карлуктардың, яғни қазақтардың екінші атауы тюрки ғузи екенін деректеген. Арабша жазылуында ғузи мен ғазақ бірдей десе де болады: غوى – ғузи), غزق – ғазақ. Демек, мемлекет әскері қазақ халқынан жасақталған, оларды «қазақ» деп те, «түркі ғазақ» деп те атаған. Ол қазақтар өз ішінде екі халыққа бөлінген, ондағы «ушук» дұрысында – узбек, ал «бузук» дұрысында қазақ деп білеміз. Өйткені, әріптері ескіріп, кей тұсы өшкен жазбадағы «узбек» пен «қазақ» атауларын «ушук» пен «бузук» деп әдейі бұрмалап түсіндіру қиын емес. Олардың арабша жазылулары өзара ұқсас: وشك – ушук, وذبك – узбек, بزك – бузук, قزك – қазақ («қ» әрпінің бас жағы өшіп қалғандықтан, оны «б» деп таңбалаған тәрізді).
Ресейліктер әдейі бұрмалап, «ғузи деген – оғыздар, олар ушук пен базук деген екі топқа бөлінген» деп тұжырымдады. Ибн әл Асирдің осы деректерінің оғыз еліне, яғни қазіргі Түркіменстан аумағына еш қатысы жоғы айдан анық. Әңгіме қазіргі Қазақстан мен Өзбекстан және Шыңжан аймақтары жайлы екені айқын көрініп тұр. Сондықтан ресейлік тұжырымның түсінген адамға құны көк тиын.
Осылайша Ибн әл Асир жазбасы Орта Азиядағы алып империя Қазақ хандығы екенін, оның халқы «қазақ» немесе «түркі қазақ» деп аталатынын, ол халық өз ішінде «үзбек» пен «қазақ» болып екіге бөлінетінін тайға таңба басқандай айқын көрсетеді. Ол заманда үзбек пен қазақ біртұтас халық болған. Ибн Батутаның ХIV ғасырда Алтын орда ханы Мұхаммедті «Узбек хан» деп жазуының себебі, ол мемлекет халқының қазақ деп те, узбек депте атала беруімен байланысты десек, қателеспейміз. Ол кезде тазжік (тәжік) халқы – тауды мекендеген аз ел, қарақалпақтар (қарапапақ) Орта Азияға Кавказдан тек ХІІ ғасырдан кейін жетті. Шыңжандағы үйсүн-үзбектер қырғы тайпасымен араласып, үйқыр (ұйғыр) халқы болып енді қалыптасып жатты. Ал қырғыз елі Орта Азияда жоқ болатын (олар Енисейден тек ХVІІ ғасырда келгенін Алексей Левшин жазады). Түркімен халқы өз аймағында, яғни қазіргі Түркіменстан жерінде түзілді. Демек, Ибн әл Асир өмір сүрген ХІІІ ғасырға дейін қазіргі Қазақстан мен Орта Азияның негізгі халқы қазақ деп аталған, олардың отырықшы бөлігі үзбек деп те танылған. Қазақ халқының едәуір бөлігі сол заманда қазіргі Шыңжан мен Маңғолия аймағында да отырған, онда олармен көрші татар халқы да мекендегенін аңғарамыз деректерден.
Тарихта Қарлук пен Қараханиды мемлекеттері болмаған. Олар – қазақ ұлтының кешегісін жасыру үшін қолданылған жасанды атаулар. Ол екі атау да араб жазбаларындағы «қазақ» атауын бұрмалаудан пайда болған. Түргеш қағанаты заманынан мемлекет біртұтас сақталған. Оның халқы қазақ деп аталған және билік Тюрки Ашина (Төргі Асұяшы) династиясында болған. Ал VІІІ ғасырдан бастап мемлекеттің Орта Азия аймағындағы халық жаппай мұсылмандыққа өте бастаған. ІХ ғасырдың басында билеуші Шабук Карахакан мұсылмандықты қабылдап, Ислам мемлекеттің ресми діні дәрежесін иеленген. Ибн әл Асир жазбасынан ІХ ғасырда Ислам дінін қабылдамаған дала қазақтарының бір тобы бөлініп қалғанын (Қазақстанның солтүстік аймағы), алайда олар да ХІ ғасырдың басында толық мұсылман болып мемлекет билігіне мойынсұнғанын көреміз.
Билеуші әулет – Афраси Тюрки династиясы («Афраси-аба» сөзіндегі «аба» – орыстық жалғау). Осы атау дұрысында – Асұяшы, екі атаудың арабша жазылуы бірдей: افراسئ – афраси, اثواشئ – асұяшы (әріптерінің кей жері өшіп, ескірген көне жазбадағы қазақы атауларды бұрмалап, өзгеше еткен Ресей аудармашылары. Бұл – жай қателік емес, олар шын тарихты бұрмалау ниетімен жоспарлы түрде еңбек еткен). Ал «Тюрки» атауы қазақша «төргі» екенін алдыңғы мақалаларымызда айттық. Демек, мемлекетті билеген династия – Төргі Асұяшы, ол тарихқа «Тюрки Ашина» болып енген және Түргеш қағанатын билеген де солар екенін нақты деректермен дәлелдедік деп ойлаймыз.
Мемлекет билеушілері – Шабук Каракахан ұрпақтары, олардың арабша және түркілік есімдері қатар қолданылған. Сонда Шабук Каракахан – Асылұя тайпасының өкілі, Төргі Асұяшы (Тюрки Ашина) династиясынан. Мемлекет билігі ХІІ ғасырдың басына дейін осы әулетте болыпты, соңғы ханы – Арысұлан, ол басына түскен қиын жағдайда Санжар сұлтанның көмегіне жүгінген. Санжар сұлтан – Тюрки Селджук династиясының ұрпағы, ол династия да Шабук Карахаканның туыстары екені Ибн әл Асир деректерінен анық аңғарылады. «Тюрки Селджук» дұрысында – Төргі Асылжік династиясы, сондықтан династия адамдарын халық «асылдан» деп атаған. Ол атауды «султан» еткен арабша жазбалардың ықпалы екенін алдыңғы жарияланымдарымызда айтттық. Яғни, Х ғасырда қазіргі Түркіменстан аумағында оғыз елін билеп, оларға ислам дінін үйреткен, сосын ХІ ғасырда Закавказье мен қазіргі Түркия аумағын билеген, мұсылман әлеміне жасалған Крест жорығына тойтарыс берген, кейін Осман империясының негізін қалаған Төргі Асылжік (Тюрки Селджук) династиясы ІХ ғасырда Шабук Карахакан әулетінен тарайды.
Енді Шабук Карахакан есімін талдап көрейік, оның есімі дұрысында Шаттық болуы мүмкін. Орыстардың оны біресе Шабук, біресе Сатук деп көрсетуі соны аңғартады. Ибн әл Асир түркілерде билеушіні «хан» деп атайтынын анық жазған (келесі ақпаратта), яғни «хакан» деген атауды қолданбаған. Негізінен «хан» атауын «каган» деп көрсететін қытай жазбалары, себебін қытай тілі заңдылығынан іздеген жөн. Сол қытайлық бұрма атауды қолданып, арабша жазбалардағы «хан» атауын ыңғайы келсе «хакан» деп орысшалаған – орыс ғалымдары. Сондықтан «Карахакан» дұрысында «Казахкан» деп білеміз. Өйткені Х ғасырда парсы тарихшысы Фердауси ол мемлекетті билегендер Казах хандары екенін, халқы «көшпелі жауынгер казах» деп аталатынын анық жазған. Орыстар осы жазбадағы «Казахкан» атауын «Карахан» деп бұрмалау арқылы «Караханиды» атауын тарихқа енгізген. Ибн әл Асир жазбасын орысшалағанда «Карахкан» атауын әдейі «Кара-хакан» деп орыстық «-» белгісі арқылы өзгертіп жіберген. Арабша жазылуында екі атау бірдей десе де болады, тек «з» үстінде ноқат бар, ал «р» үстінде жоқ: كارحكن – карахакан, كازحكن – казахкан. Демек, билеушілердің арғы атасы Шабук Карахакан емес, ол Төргі Асұяшы (Түркі Ашина) династиясыың өкілі – Шаттық Қазақ хан.
Түркі Ашина (Төргі Асұяшы) руы таулы Алтайдан шықты, олар VІ ғасырда әуелі қазіргі Қазақстан аумағында Түркі қағанатын орнатқан. Қазақ халқы ол заманда өз атауымен қалыптасып қойғанын алдыңғы жазбаларымызда дәлелдегенбіз. Түркі қағанатының халқы қазақтар болды, сол себептен билеуші династия адамдарын Орта Азия халықтары (үзбек, тазжік, парсы, үйқыр) «қазақ» деп таныған. Мемлекет билеушісі есіміндегі «Қазақ хан» атауы соның айқын дәлелі. Тараздағы ескі қорымды «Қарахан баба жатқан жер» деп ХІХ ғасырда кесене салдырғандар, «Караханиды мемлекетін билеген қожалар» дейтіндер мүлде қателеседі. Мұның жалған екенін Ибн әл Асир жазбасы дәлелдейді. Қазақ мемлекетін ертеден тек қазақ хандары билеген, қожа немесе араб ешқашан қазақты билемеген.
Өте иманды мұсылман болған Шараф ад-Даула (Әбу Шуджа Арысұлан хан) қазіргі Қазақстан аймағын («страна тюрков») Арысұлан тегің (арслан тегин) деген бауырына, Шымкент (испиджаб) пен Тараз аймағын бауыры Богра ханға, Ферғана аймағын әкесінің бауыры Тоға ханға (туга хан), Бұхара мен Самарханд аймақтарын Ибн Әли тегіңге таратып беріпті. Өз билігінде Қашқар аймағы мен Таласағын (Баласағұн) аймағын ғана қалдырған. Қашқар аймағы қазіргі Қырғызстан, Шыңжан, Алматы, Талдықорған жерлерін, ал Таласағын (Баласағун) қазіргі Шу, Мойынқұм, Талас, Созақ аудандары аумағын қамтыған дегеніміз орынды. Анығында, ол мемлекеттің ең қауіпті аймақтарын өз жауапкершілігіне алған. Өйткені, Қашқар мен Таласағын (Баласағұн) аймақтары шығыстағы дінсіз түркілер (қазақ пен татар) мекендеген Шың (Син) елімен шекаралас болған.
Сонымен Шаттық Қазақ хан әулеті билеген ортаазиялық империя – Түргеш қағанатынан бері тұтастығын сақтаған. Ислам діні келген VІІІ ғасырдан бастап Қазақ хандығы деп аталған және соңғы ханы Арысұлан заманында – ХІІ ғасырда ыдыраған. Оны жойған – қазіргі Маңғолия аймағынан келген дінсіз қазақтар, яғни мұсылман қазақ елін шығыстан келген кәпір қазақтар жаулап алған.
Енді сол «мұсылман емес» қазақтар туралы зерделесек, «В этом году (1046 г) из области Тибет вышло бессчетное множество тюрков. Они обратились к Арслан-хану, владетелю Баласагуна, благодаря его за хорошее отношение к подданным. От них не было противодействия его государству, однако же они остановились здесь. И он послал к ним и призвал их принять ислам, и они не согласились, но и не бежали от него, ...находились на службе ханства владетелей Туркестана. Арслан-хан Мухаммад ибн Сулайман заставил переселиться свыше 16 тысяч кибиток. Их кочевье — у проходов, которые отделяют его от Сина. Они препятствовали любому из царей проникнуть в его страну, за это им следовали награды и наделы. Случилось, что он рассердился на них в один из годов и отлучил их от жен, чтобы они не размножались. Для них это была тяжело, они неотступно добивались этого, но пребывали в нерешительности. Случилось, что мимо них следовал большой караван с многочисленным богатством и драгоценной утварью. Они его захватили, привели купцов и сказали им: «Если хотите свое имущество, укажите нам область, обильную пастбищами, широкую, чтобы вместила нас и вместила наш скот». Мысли купцов сошлись на области Баласагун, и они им описали ее. Те вернули их имущество, взяли надсмотрщиков, которые были при них, чтобы удержать их от жен, и связали их, забрали своих жен и отправились в Баласагун. Арслан-хан делал набеги на них и много раз вел с ними джихад, и они его очень боялись».
Тибеттен келген сансыз түркілерді Баласағұн билеушісі Арысұлан хан Ислам дініне шақырған екен. Олар келіспегенімен ел аймағынан кетпей, орындарында отырған. Арысұлан хан олардан 16 мың үйді Шың (Син) елімен байланыстыратын тау шатқалына көшірген, олар шекара күзетшісі қызметін атқарған екен. Осы жердегі атау Тибет емес Тарбағатай болуы мүмкін, арабша жазбасын әдейі бұрмалап, «Тибет» деп көрсеткен тәрізді: تربعتى – Тарбағатай. Тарбағатай тауы Қазақстанның шығысында орналасқан және негізгі бөлігі қазіргі Қытайдың батыс-солтүстік аймағында жатыр. Ол – қазіргі Маңғолия аймағына көрші өлке. Осы жерде Қазақстан мен Қытайды ертеден байланыстырып келе жатқан Бахты-Чугучак тасжолы бар. Чугучак аймағы ертеде «Тарбағатай» деп аталған. Таласағын аймағын (Баласағұн) билеген Шараф ад-Даул ханның бір есімі – Арысұлан, алайда түркілердің одан қашып Баласағұнға (Таласағын) барып тығылуы ақылға симайды. Соған қарағанда, әңгіме басқа Арысұлан ханмен байланысты тәрізді. Осы дінсіз түркілер келерден сәл бұрынырақ Шараф ад-Даул қазіргі Қазақстан даласын («страна тюрков») бауыры Арысұлан тегиңге бергенін жаздық. Ол аймаққа Семей-Аягөз-Балқаш аймақтары да кіргені түсінікті. Ал Тарбағатай сол аймаққа көрші және онда Қытаймен жалғастыратын тау арасындағы жол да барын айттық. Ибн әл Асир осы түркілерді «Тюрки-китаи» деп деректеген. Ал «китаи» атауы арабшасында «казақ» екенін жоғарыда дәлелдедік, шындықты жасыру үшін орыс ғалымдары оны «китаи» деп аударған.
Сонымен Тарбағатай тауынан түскен сансыз халық – дінсіз қазақтар, олар қыпшақ тайпасы сияқты. Өйткені, қазіргі Маңғолияда VІІІ ғасырда Үйқыр қағанаты болған (үйқыр – қырғы елі деген мағынада, яғни қырғы тайпасы басым болған). Артынан ол елдің билігін Қыпшақ елі иеленгенін Селенгі тасындағы таңбалар растайды. Ондағы қырғы тайпасының үлкен тобы ІХ ғасырда қазіргі Шыңжанға кетіп, мұсылман үз-үйсүн елімен араласып, «үйқыр» атауымен халық қалыптастырған (ұйғыр). Сол Қыпшақ елі билеген мемлекет ІХ ғасырдың ортасында біржолата жойылды. Ал Х-ХІ ғасырларда қазіргі Қытайдың батыс-солтүстігінде (Маңғолияға көрші аймақ) аса қуатты Асұя (Ся) мемлекеті пайда болғаны Қытай тарихында қамтылған. Ибн әл Асир ХІ ғасырда түркілердің Ислам дінін қабылдамағандары тек сол аймақта екенін және олардың татар мен қазақ (хитаи) деп аталатынын жазғанын жоғарыда көрсеттік. Асұя (Ся) мемлекетін орнатқан сол татар елі деп білеміз (құрамында тама, жағалбайлы тайпалары болған тәрізді). Қыпшақ тайпасы билеген Үйқыр қағанатын жойған сол Асұя (Ся) мемлекеті деген жөн. Ол аса қуатты мемлекет болды және Қытай империясы мен Манжур журжэндері оған тәуелді еді. Жеңілген қыпшақтар Х ғасырда Тарбағатай тауында орныққан, ал мемлекетің солтүстігінде қалған қырғы тайпасы Байкалға кетіп, кейін – ХV ғасырда қырғыз ұлтын қалыптастырған (Сібірге барғаны ондағы мұсылман қазақтармен араласып, башқыр деген мұсылман ұлты болып қалыптасты). Ал ХІІ ғасырда манжур журжэндері Асұя (Ся) мемлекетін ыдыратып, қуатты Цзинь (Шың) империясын құрды. Манжур журжэндерден жеңілген Асұя (Ся) елінің түркі-татарлары Тарбағатай тауына орнығып, ондағы қыпшақтарды қазіргі Қазақстанға көшуге мәжбүр еткен.
Демек, дінсіз қазақтар (қыпшақ тайпасы) Тарбағатай тауынан түсіп, қазіргі Аягөз аймағына келген және ел билеушісі Арысұлан ханнан орнығуға рұқсат сұраған. Олар ислам дінін қабылдамаған, Арысұлан олардың бір тобын Шың елімен (Син елі) байланыстыратын тау арасындағы жол бойына орналастырған (Бахты бекеті). Артынша Арысұлан хан олардың көбеймеуі үшін әйелдерін бөлектеп тастаған екен, оған шыдамаған дінсіз қазақтар (қыпшақтар) бір керуеншілер арқылы өздеріне қолайлы болатын Таласағын (Баласағұн) аймағын анықтап, бала-шағаларын алып сонда қашып барыпты (шамасы, қазіргі Мойынқұмының Созаққа жақын аймағы тәрізді, өйткені қыпшақ тайпасының үлкен тобы Созақ пен Түркістан аймақтарында отыр). Таласағын (Баласағұн) аймағы Шараф ад-Даул хан билігінде, оның да бір есімі Арысұлан екенін ескерттік. Өз билігіндегі Таласағынға (қалың құмға) тасаланған дінсіз қазақтарға (қыпшақтарға) талай жорық жасағаны, олардың ханнан қатты қорыққаны көрсетілген тарихи құжаттарда (Тарбағатай мен Аягөзден біз айтып отырған Таласағын (Баласағұн) аса алыс емес).
Сонау VІІІ ғасырдан бастап мұсылмандыққа өткен, соңы ХІ ғасырдың басында Ислам дінін қабылдаған қазақ елін және мұсылман қазақ хандары билеген мемлекетін ХІІ ғасырдың басында кәпір түркілер басып алды. Ол кәпірлер де қазақ екенін аңғарамыз деректерден. Олардың қазіргі Маңғолия аймағынан келген дінсіз қазақтар екенін Ибн әл Асир анық жазады. Сол оқиғаларды оқи кетсек. «В 522 (1128) г., Кривой, а это Кур-хан ас-Сини, достиг границ Кашгара с большим числом, какое знает только Аллах. Против него вооружился владетель Кашгара. Он собрал свои войска и вышел к нему. Они встретились, сразились, и Кривой Гурхан, был разбит, и много его сторонников было убито. Затем он умер, и его место занял Гурхан. «Ку» – на хитайском языке — прозвище величайшего из их царей, а «хан» – прозвище тюркских царей, так что это значит: «величайший из царей». Когда он вышел из Сина в Туркестан, к нему присоединились тюрки- хитаи. Они прежде него вышли из Сина ... и отправились в Баласагун... Так у них долго продолжалось, и, когда вышел Гурхан, они также присоединились к нему, их положение возвеличилось, а полчище удвоилось. Они завладели страной Туркестан... Каждый из царей, кто подчинился им, прикреплял на своей груди подобие серебряной дощечки: таков знак того, кто им подчиняется».
«Кур хан Ас Сини», мұндағы «Ас» сөзі Асылұя династиясын білдіреді. Ал «Син» дұрысында «Шың» дедік. «Кур» деген хитай тілінде «аса ұлы» деген мағына беретінін айтады. Жоғарыда «хитай» атауы дұрысында «хазақ» екенін көрсеттік. «Кур» – «Куз», дәлірек айтсақ «Құз» деген қазақы атау. Қазақ тілінде аса биік шың – «құз» деп аталады. Сонда «Кур хан ас-Сини» деген «Құз хан Ас Шың» болып шығады. Арабша жазылуында «Кур» мен «Куз» айырмасы «з» үстіндегі ноқатта ғана: قور – қур, قوز – қуз. Осы қысқаша атаудың өзі Түркі-хитаи дегендер қазақ екенін керемет дәлелдеп тұр, оларды дені сау адам қидан дей алмас.
Ресей ғалымдары қазақ сөздерін зерттемеген, білмеген дегенге сенбеймін. Олар қазақтың ертеден бар халық екенін шамалары келгенше жасырумен болған және әлі де ссаясатты жалғастыруда. Алайда, оны түсінер қазақ тарихшысы көрінбейді. Жоғарыда Манжур журжэндердің ХІІ ғасырдың (1115-1234 ж.ж) басында Цзинь империясын орнатқанын айттық. Сол Цзинь қытайша бұрмаланған «Шың» дегеніміз орынды. Шыңғысхан әулеті мен Манжур журжэндері ертеде Журжан (жужан) қағанатын билеген Шивей ұрпақтары екенін айтып өттік. Демек, Манжур журжандары ХІІ ғасырда өздерін қазақ халқынан деп таныған. Кешегі ХVІІ ғасырда Қазақ хандығын жаулауға жіберілген Цин империясының Манжур қолбасшысы: «Бұл бізге туыс халық екен» деп басып алудан бас тартқанын қазіргі Қытай қазақтары айтып жүр (бұл шынымен болған оқиға деп білемін). «Құз хан Ас Шың» лауазым-есіміндегі «Ас Шың» атауы «ШыңАсХан» (Шыңғысхан) есімінде де бары бекер емес. Құз ханнның өзіне бағынған патшалардың кеуделеріне күміс тақташа тағу дәстүрін Шыңғысхан да ұстанғаны белгілі факт. Яғни, Құз хан – Асылұяның Шибөраш династиясынан, ал ол жаулап алған мұсылман Қазақ хандығын Төргі Асұяшы (Тюрки Ашина) династиясы билеп келгенін жоғарыда дәлелдедік. Әуелде 1128 жылы Қашқар аймағына барған Құз хан жеңіліске ұшыраған екен. Ол өлген соң орнын басқан келесі Құз ханның жорығы айтылып отыр осы деректерде. Тарбағатайдан Х ғасырда келіп, Таласағын (Баласағұн) аймағына орныққан дінсіз қазақтар да (қыпшақ тайпасы) Құз хан Ас-Шың әскеріне қосылып, мұсылман Қазақ хандығын жаулауға ат салысыпты. Ибн әл Асир «саны аса көп» деп көрсеткен қыпшақ тайпасының үлкен тобы ХІІ ғасырда жаулаушы болып барып Торғай даласына орныққан деп тұжырымдағанымыз жөн.
«Затем они отправились к стране Мавераннахр. Они сразились, и хакан Махмуд ибн Мухаммад был разбит и вернулся в Самарканд. Хакан Махмуд послал к султану Санджару, прося у него поддержки... Махмуд ибн Мухаммад-хан пожаловался ему на тюрков-карлуков, и Санджар напал на них. Те прибегли под защиту Гурхана и тех из неверных, кто с ним. Санджар остановился в Самарканде. Гурхан написал ему письмо, которое заключало ходатайство за тюрков-карлуков и требование простить их.... Они сразились 5 сафара 536 г. (1141 г.). Тюрки-карлуки, которые бежали от султана Санджара, были сильнейшими из людей в бою. Султан Санджар ушел разбитым... Государство хитаев и тюрков-неверных утвердилось в Мавераннахре. Гурхан прожил до раджаба 537 г (1143 г), в котором он умер. После него царствовала одна из его дочерей, но ее период был недолгим, так как она умерла. После нее царствовала ее мать, жена Гурхана, и его сын Мухаммад». В этом году, зу-л-хиджже (1156 г) тюрки-карлуки убили Тамгадж-хана в Мавераннахре и обвинили его в дурных поступках, «и отнесли его по родословию к худым вещам». Хан ханов ас-Сини, царь хитаев, поручил управление Самаркандом и Бухарой ильхану Джагры-хану, сыну Хасан-тегина, и сделал его сборщиком податей у них. Он из царского рода древнего происхождения и проживал в Самарканде, руководя там его делами. В настоящее же время царь хитаев послал ему выселить карлукских тюрков из областей Бухары и Самарканда в Кашгар, чтобы они перестали носить оружие и занялись земледелием и другими делами. Джагры-хан отдал им приказание об этом, но они отказались... Тюрки-карлуки заметили это только тогда, когда Джагры-хан внезапно настиг их со своими отрядами и войсками и обратил против них меч. Они бежали и рассеялись, многих из них перебили и ограбили. Одна часть из них укрылась в ямах и зарослях, но затем соратники Джагры-хана их поймали и истребили до последнего».
Құз хан Ас-Шың қазіргі Қазақстан аумағынан соң, Орта Азияны толық жаулап алыпты (тек қазіргі Түркіменстан аумағы Төргі Асылжік (Тюрки Селджук) династиясынан болған Санжар сұлтан билігінде қалған). Санжар сұлтан өз династиясынан болған мұсылман қазақ хандарын қолдаған, яғни Орта Азияны билеп келген Шаттық Қазақ хан ұрпақтарына көмектескен. Алайда, сол хандардың әскерлері – мұсылман қазақтар («карлук» дұрысында қазақ екенін жоғарыда көрсеттік) Құз хан жағына шыққан. Демек, карлук-қазақтар мен хитай-қазақтар бір ұлт болғандықтан, тез тіл табысқан. Осы деректің өзі орысша аудармадағы «карлук», «хитай» дегендер шынында қазақтар екенін анық аңғартады.
Мауренахр билеушісі (Бұхара мен Самарханд) Тамхадж ханды мұсылман қазақтар (карлук) өлтіріп, оның династиясын жазғырып-жамандағаны жазылған тарихи құжатта. Құз хан оның орнына қойған адам да ежелгі хандар династиясынан екен (Тюрки Ашина). Қазақта «Ханның басын хан алар» деген тәмсіл ертеден бар, қарапайым қазақтың хан тұқымын өлтіруге құқы болмаған. Оны істеген адам үрім-бұтағымен өлтірілген. Ол адам Құз хан династиясына (Шибөраш) бақталас династиядан (Төргі Асұяшы) болғандықтан өлтіргендер жазаланбағанын, алайда оларға қару ұстауға тыйым салынып, Қашқар аймағына жер аударуға бұйрық берілгенін көреміз. Оған көнбегендіктен оларды түгелдей қырып салғаны баяндалған (жауы болса да хан тұқымын өлтіру жазасыз қалмайтыны өзгеге сабақ болсын дегені). Осылайша мұсылман қазақ еліне, мұсылман қазақ хандары билеген қазіргі Қазақстан мен Өзбекстан аумақтарына дінсіз қазақтар ие болғанын Ибн әл Асир қамтиды. Құз хан өлген соң орнына қызы, содан кейін әйелі, содан кейін Мұхаммед есімді ұлы отырыпты. Мұхаммед есімі оның мұсылман екенін айғақтайды. Демек, көп ұзамай қалың мұсылман қазақтың ықпалымен жаңа келген дінсіз қазақтар да мұсылмандықты қабылдай бастаған. Құз ханның әскері негізінен қоңырат тайпасы екені, одан басқа арғын, керей, уақ, барлас тайпалары да болғаны байқалады жазбадан. Сонау Аягөзден бастап Қарақалпақстанға дейінгі аймақтарда кездесетін «Қоңырат» атаулы жерлер сол заманнан қалуы мүмкін. Өзбек, қарақалпақ, қырғыз ұлттарындағы және оңтүстік қазақтары құрамындағы қоңырат, қыпшақ, арғын, керей, уақ рулары сол Құз хан жорығы заманында келгендер деп білеміз.
Ал Санжар сұлтанның жеңіліске ұшырауы қазіргі Түркіменстан аймағын билеген Түркі Селджук (Төргі Асұяшы) династиясы орнына Хорезмшах династиясы келуіне ықпал етті. Ибн әл Асир деректерінде Хорезмшахтың арғы атасы Түркі Селджук сұлтанының құлы болғаны, кейін оның бір ұрпағы Хорезм қаласының басшысы болып тағайындалып күшейгені, сосын Құз ханмен соғыста әлсіреген Түркі Селджуктерден қазіргі Түркіменстан аумағы билігін тартып алғаны жазылған (Түркі Селджуктер өз билігін қазіргі Түркия мен Закавказьеде жалғастырған).
Одан кейінгі оқиғалар былай өрбиді: «В этом году (1207г) Ала ад-Дин Мухаммад, сын хорезмшаха, переправился за реку Джейхун для войны с хитаями. Причина этого в том, что хитаи уже давно жили в стране Туркестан и в Мавераннахре и тяжело попирали их народы. У них в каждом городе наместник, который доставляет им деньги, а они проживают в кибитках по своему обычаю...Когда хорасанские дела утвердились в пользу хорезмшаха Мухаммада, он переправился за реку Джейхун.... Они и хитаи сошлись друг с другом в 606 (1209-10) г. Между ними произошли битвы, подобных которым по силе и стойкости не было, и хитаи потерпели страшное поражение... Затем хорезмшах направился в страну Мавераннахр и занял в ней каждый город и каждый край вплоть до Узгенда и поставил в них своих наместников. Когда хорезмшах сделал с хитаями то, о чем мы рассказали, уцелевшие из них ушли к своему царю, который в войне не участвовал, и собрались у него. Большое племя татар в древности вышло из своей страны у границ Сина и поселилось в тылу страны Туркестан. Между ними и хитаями была вражда и войны. Когда они услыхали о том, что сделал хорезмшах с хитаями, они напали на них со своим царем Кушлу-ханом. Хитайский царь, увидев это, послал к хорезмшаху, говоря ему: «Что касается того, что ты захватывал нашу страну и избивал наших людей, то этому — прощение. Но к нам пришел враг, которому мы не можем противостоять. Ведь если они победят нас и завладеют нами, никто не отразит их от тебя. Полезно, если ты отправишься к нам со своими войсками и поможешь нам воевать с ними. А мы клянемся тебе, что, когда победим их, не станем оспаривать того, что ты захватил в стране, и удовлетворимся тем, что в наших руках». И Кушлу- хан, царь татар, послал к нему, говоря: «Те хитаи твои враги, враги твоих отцов и наши враги. Помоги нам против них, и мы клянемся, что, когда одолеем их, не приблизимся к твоей стране и удовлетворимся теми местами, в которых селились они». Он ответил каждому из них: «Я с тобою и помощник тебе против твоего соперника» — и выступил со своими войсками, так что стал лагерем поблизости от того места, где они выстроились друг против друга, но присоединился к ним, чтобы не дать понять, с кем из них он заодно, и каждый лагерь думал, что он вместе с ним. Между хитаями и татарами произошла битва, и хитаи потерпели великое поражение. Тогда хорезмшах напал и принялся убивать, брать в плен и грабить и никому из них не оставлял возможности спастись. Уцелел лишь незначительный отряд вместе с их царем, а одной из тюркских окраин, в одном месте, которое окружают горы и путь к которому только с одной стороны, в нем они и укрепились. А один их отряд пристал к хорезмшаху и пошел с его войском. Хорезмшах послал к Кушлу-хану, царю татар, извещая его, что явился к нему на помощь и если бы не он, тот не одолел бы хитаев. И Кушлу-хан некоторое время признавал это. Затем он послал к нему требование о разделе страны хитаев, говоря ему: «Поскольку мы объединились, чтобы погубить их, нам следует поделить их страну». Тот сказал: «У меня для тебя нет ничего, кроме меча, а вы храбростью не сильней хитаев и не славней царством, будь доволен и помалкивай, иначе я отправлюсь к тебе и поступлю с тобой похуже, чем поступил с хитаями». Он снарядился и начал передвигаться, пока не стал лагерем поблизости от них, и хорезмшах понял, что нет у него силы противостоять тому, и стал уклоняться от него. Но когда тот передвигался в какое-нибудь место, хорезмшах устремлялся на его народ и обозы и грабил их. И когда он слышал, что какое-нибудь племя снялось со своего стойбища, он направлялся к нему и нападал на них. Кушлу-хан послал сказать ему: «Так не делают цари, так делают разбойники. Если ты султан, как говоришь, нам следует встретиться: или ты разобьешь меня и завладеешь страной, которая в моих руках, или я сделаю это с тобой». Но хорезмшах был с ним груб и не ответил на то, чего тот добивался, однако приказал жителям Шаша, Ферганы, Исфиджаба, Касана и других городов вокруг них — более здоровых и более процветающих в этом мире не было — выселиться из них и присоединиться к мусульманским областям; затем он их все разрушил из страха, что татары завладеют ими... Потом на Кушлу-хана, первых татар, обрушилось нашествие других татар, которые опустошили мир и царь которых — Чингисхан Темучин. Они отвлекли Кушлу-хана от хорезмшаха, тот получил передышку и переправился за реку в Хорасан».
Құз хан жаулап алғаннан кейін Орта Азияны дінсіз қазақтар билеп-төстеген, яғни, қазақ даласын солар билегені, сондықтан қазақ мұсылмандығына шірік амалдар араласқаны түсінікті (талға шүберек байлап сиыну, тәуіп-бақсыға жүгіну, молаға түнеп бала сұрау тәрізді мұсылманға тән емес шірік амалдар). Орта Азияның әр қаласына билеуші болып тағайындалған қазақ хандары қалада сенімді салық жинайтын адамын қалдырып, өзі сол қала маңындағы киіз үйде өмір сүргені хатталыпты. Құз хан заманынан 60 жылдан кейін, ХІІІ ғасырдың басында Хорезмшах пен сол қазақтар (хитай) әскері Орта Азияда соғысып, Хорезмшах жеңіске жетеді. Хорезмшах Узгенд қаласына дейінгі аймақты өз иелігіне енгізеді. Қазақ әскерінің Хорезмшахтан жеңілгенін естіген татар ханы Кушлы қазақ даласына шабуыл жасайды. Жоғарыда қазіргі Қытайдың батыс-солтүстігінде (Маңғолияға көрші аймақ) Х-ХІ ғасырларда татарлардың Асұя (Ся) деген қуатты мемлекеті болғанын, оны жойған Манжур жүржэн қазақтары (Цзинь мемлекеті) екенін, яғни Құз хан екенін, жеңілген татарлар ХІ ғасырда Тарбағатай тауына орнығып, ондағы дінсіз қазақтарды (қыпшақ тайпасы) мұсылман Қазақ хандығына кетуге мәжбүр еткенін жоғарыда айттық. Ал Сина елі – қазіргі Маңғолия, ол жердегі дінсіз қазақтар билігі ХІІІ ғасырда Бөріжігің руында болғаны белгілі, яғни, Шивей-шибөраш Шыңғысханның ата-бабалары билеген және оның әкесі мен татар ханының жаулығы да белгілі. Ибн әл Асирдің: «Татарлардың үлкен бөлігі ертеде Сина еліне көрші жатқан өз елін тастап, Түркістан жұртының ту сыртына орныққан болатын» деген дерегі біздің тұжырымның дұрыстығын байқатады. Қазақ ханы Ас Шың татарларға қарсы Хорезмшахтан көмек сұрапты, Татар ханы да Хорезмшахты өз жақтасы етуге ұмтылған. Оның: «Ол қазақтар (хитаи) сенің ата-бабаңның жауы және біздің де жауымыз» деген сөздері Хорезмшах пен татар ханының Төргі Асұяшы (Тюрки Ашина) династиясынан екенін аңғартады. Ал Құз хан әулеті жужандық Асылұя Шивей-шибөраш династиясынан екенін жоғарыда айтып өттік. Хорезмшах әулетінің әуелден Түркі Селджук (төргі асұяшы) династиясы қамқорлығында болғаны, кейін солардың орнын басып билік алғаны да соны растай түседі. Міне, еуразиялық барша халықтардың тарихы осы Асылұялық екі династияның өзара бақталастығымен тығыз байланыста өрбіген. Хорезмшах қулық жасап қазақ пен татардың қайсысы жеңерін күткен, сосын жеңілген қазақ әскерін талқандауға ат салысыпты. Осылайша Хорезмшах пен татар ханы әскерлері Қазақ ханы әскерін толық жойып, қазақ елін басып алған.
Татар ханы Хорезмшахқа қазақ елін өзара бөлісіп алуға ұсыныс жасағаны, Хорезмшах оған келіспей татар ханымен соғысуға бел байлағаны қамтылған жазбада. Алайда, оған шамасы келмейтінін түсінген Хорезмшах ашық соғысқа бармаған, ол татарлардың ту сыртынан шабуылдап, әлсіретумен болған. Сол себептен татар ханы оны «Хан емес, қарақшы екенсің, хандар олай жасамайды» деп жазғырғанын көреміз. Уақыт өте келе Татар ханына Шың (Син) елінен шыққан, яғни, қазіргі Маңғолиядан Шыңғысхан шабуылдағаны айтылған. Татар ханы басымен қайғы болып жатқанын пайдаланған Хорезмшах тыныштық тапқан. Келесі мақаламыз сол Шығысхан мен Хорезмшах арасындағы оқиғалар жайында болады.
Осы жерде айта кетерлігі, Ибн әл Асирдің VІІ ғасырдан бастап ХІІІ ғасырдың ортасына дейінгі (өз уақытына дейінгі) мұсылман елдеріндегі елеулі оқиғалардың барлығын түгел қамтуға тырысқаны және оның деректері сенімді екені әлем ғалымдары тарапынан мойындалған. Ол осы еңбегіне сол замандағы баршаға белгілі араб-парсы жазбалары деректерін қолданған, бір оқиға жайлы қарама-қайшы дерек болса, екеуін қатар көрсеткен. Ибн әл Асир ХІІІ ғасырда өмір сүрді. Демек, оның Қашқари, Ибн Фадлан, Истахри жазбаларының парсылық нұсқасын білмеуі мүмкін емес. Алайда, тарихшының еңбектерінде олар жайында бір ауыз сөз айтылмаған, оларда бар деректерге ұқсас мәліметтер келтірілмеген. Керісінше, сол үш жазбада жоқ – қазақ халқының сонау Маңғолиядан Орта Азияға дейін жайылған алып халық екенін көрсетеді. Осы фактінің өзі Қашқари, Ибн Фадлан, Истахри жазбаларының парсылық нұсқасы дегендер қазақтың шын тарихын жасыру үшін дайындалған Ресей ғалымдарының жалған дүниелері екенін анық дәлелдейді.
(Жалғасы бар)
Бекжан ӘДЕНҰЛЫ
