Жетімдер үйі жоқ ел болсақ...

Жасыратын несі бар, бү­гінгі қазақ «жетімін жы­лат­па­ған, жесірін қаңғытпаған ха­лық» дәрежесінен, «жетім көрсең, жебей жүр» деген ата­лы сөзден алыстап кеткен сы­ңайлы... Себебі интернат-мек­тептердегі табаны тесілген тас жетім – тұлымды ұл мен бұ­рымды қыздар жөніндегі де­ректер мен мәліметтерге кө­ңіл аударсаңыз, жоғарыда ай­тылған жүрек қылын шер­тер ұлы сөздерге бас имей отыр­ғандығымызды көресіз. Өкі­нішке қарай, тағдырдың тәлкегіне ұшыраған тұл же­­тімектерді айтпағанда, өзе­гін жарып шыққан өз баласын қорғансыз қалдыратын, жиі ұрып-соғатын ата-аналардың ке­сірінен қоғамда тірі же­тімдердің қатары көбеймесе, азай­май отыр. Ең сорақысы, жең ұшынан жалғасқан жем­қорлықтың жегіқұрты осы қорғансыздардың еңбегін пай­далану, жетімдердің не­сібесін жымқыру ауанына да ауысып, араны ашылып ба­ра жатқанға ұқсайды. Бұ­лай демей көріңіз, соңғы жеті жылдың көлемінде пәтер кезегіне тізілген 14 мыңнан астам жетімнің небәрі 800-ге жуығының ғана қолына пәтер кілті тиген. Пайызға шақ­қан­дағы көрсеткіш – 5 пайыз. Осы­дан кейін жетімдерімізді же­беп отырмыз дегенімізге кім сенеді?
Жетімін жылатпаған жұрттың дүние­та­ны­мында ата-анасынан көз жазып қалған тұл жетімді тағдырдың тәлкегіне тентірет­пей, ағайын арасында жылатпай өсіріп, қо­ғам назарынан тыс қалдырмауға ты­рысты. Қазір сол қалыптасқан дәстүрлі үр­діс пен қазақ арасындағы нәзік жіп үзіл­гендей. «Бір қызым бір қызымнан сорақы» де­мекші, түсінігімізге мүлдем жат тірі же­тім­дер, қазіргінің тілімен айтқанда, «әлеу­мет­тік жетімдер» деген топ пайда бол­ған. Дә­лірек айтқанда, ата-аналары көз­дері тірі бола тұра, түрлі әлеуметтік се­бептерге бай­ла­нысты бас тартқан жәудір көз­дер. ҚР Бі­лім және ғылым министрлігіне қа­расты Ба­­лалар құқығын қорғау ко­ми­тетінің мә­лі­­меттеріне сүйенсек, 2011-2012 жылғы оқу жылына арнайы жүр­гі­зілген санақ бойынша елде 36 800 мың жетімек тір­келген. Оның ішінде 21 600-і қам­қор­шы­лар үйлерінде тәлім алып жатса, 2300 ба­ла патронаттық тәрбиеде көрінеді. Ал 13 мың бала интернат-мектептерде кү­нел­туде, 1600 бала денсаулық сақтау ме­ке­мелерінің қарауында (бұлар 1-4 жас ара­лығындағы сәбилер – авт.). Сондай-ақ, 800-ге жуық мүгедек бала ҚР  Еңбек жә­не халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрлігінің қа­рауына берілген. Ресми де­рек­тер  бо­йынша, мемлекет бюджетінен әр же­ті­мек­тің бір жылдық қамы үшін 1 млн тең­генің кө­лемінде қаржы бөлінеді екен. Алайда ешқандай қомақты қаражат баланың от­ба­сынан алған тәлім-тәрбиесін де, өзге құн­дылықтарды да өтей ал­май­тынын ма­ман­дар жарыса айтады. Сон­дық­тан күн өткен сайын күрделеніп, күрмелене түс­кен әлеуметтік жетім сынды әлеуметтік мә­селенің алдын алып, томардай түйінін тар­қатар жауапкершілігін ең алдымен әлеу­меттің өзіне жүктеген жөн бе?! Ма­­­­ман­дардың пікірінше, елдегі интернат-мек­­­тептердегі, әсіресе 18-23 жас ара­лы­ғындағы жасөспірімдер үйінің жұ­мыс тәр­тібі көпшіліктің көңілін көншітпейді. Се­бебі қағаз жүзінде жұмыс істеуге әдет­тенген балалар үйінде балаларға күш көрсету, зорлық-зомбылық жасау, тамақтану ба­ры­сында санитарлық талаптардың сақ­тал­майтындығы жөнінде фактілер жиі тір­кел­ген. Сол себепті тығырықтан шығаратын жол біреу деседі, ол – елде ба­ла асырап алу, қамқорлыққа алу, па­тро­нат­тық тәрбие жүйесін дамыту арқылы же­тімдердің отбасында тәрбие алып, өсуіне жағдай туғызу.
Дариға НАЗАРБАЕВА, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрайымы:
– Жетім балалардың тағдырына жа­уап­ты шенеуніктер мен мекемелер же­тім­дердің мәселесін қашан шешеді екен деп, қол қусырып отыра беруге бол­майды. Жыл сайын балалар үйінен тұр­мыс-тіршілікке бейімделмеген жүз­деген жастар өсіп шығып жатыр. Бұған бей­жай қарауға болмайды. Қа­зақ­станда бүлдіршінге қамқор қолын соза ала­тын қаншама азаматтар бар, әр ба­ланың отбасында тәрбиеленуіне жағ­дай тудыру керек. Өкінішке қарай, әлі күнге дейін әр баланың отбасы жағ­дайында өсуіне мүмкіндіктер ту­ды­ратын жүйе қалыптаспай келеді. Бұл – елдегі әлеуметтік қорғау саласындағы жүйенің шалалығы. Бала мен отбасыға бағытталған әлеуметтік қызмет көрсету саласының дамымағандығын көр­се­теді. Елде балалар құқығын қорғауда бірыңғай саяси жүйенің қалыптасып, же­тімдер мәселесі мемлекет дең­ге­йінде, жалпыұлттық стратегия дең­ге­йінде шешілуі тиіс. Жетімдердің құ­қығын қорғау жауапкершілігіне кел­­генде  мекемелер арасында бір­із­ді­лік жоқ, олар қағаз жүзінде ғана жұмыс іс­тейді. Сондықтан жетімдердің тағ­ды­рын бастан-аяқ жауапкершілігіне ала­тын бір-ақ ведомство болуы керек. Ол – ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі.
Тағы бір соны мәлімет, Қазақстанда же­тім балаларды қамқорлығына алу­шы­лар мен патронат тәрбиешілер қатары артпай отыр. Мұның бір ғана себебі бар – қам­қор­шылар мен патронаттық тәрбие беру са­ласына бөлінетін қаржының мар­дым­сыздығы. Мұның қасында интернат тәр­бие­шісі ай сайын 70 мың теңге көлемінде жа­лақы алса, ал бір бала үшін қам­қор­шылар 17 мың теңге, патронат тәр­бие­леушілер 27 мың теңге алады екен. Жетім балаларды асырап алу мәселесіне келсек, көбінесе қолжетімді ақпараттың болмауы асырап алушылардың қолын тастай байлайды. Себебі – шынайы ақпарат беру­ге интернат мекемелерінің қыз­мет­шілері де мүдделілік танытпайды екен.
Аружан САИН, «Қайырымдылық» еріктілер қоғамының бас директоры:
– 2012 жылы «Қайырымдылық» ерік­тілер қоғамы Балалар құқығын қор­­ғау комитетімен біріге отырып, ата-ана қамқорлығынсыз қалған жетім ба­ла­лардың мәліметтері жинақталған онлайн-банк ашқан болатынбыз. Се­бе­бі елдегі жетім балаларды есепке алу ісінде жариялылық пен ашықтық болуы керек. Ресей бұл жүйені 2001 жылы қол­ға алды. Бала  асырап алуға, қам­қор­лық жасауға ниет білдірген адамдар қол­жетімді ақпаратты онлайн-банктен ала­ды. Қазақстанда үгіт-насихат жұ­мыстарының жеткіліксіздігінен жомарт аза­маттар тиісті деңгейде жетім ба­ла­ларға қамқорлық көрсете алмай ке­леді. Мәселен, біз бір жылдың кө­ле­мінде онлайн-банк базасына 2200 ан­кета жинап үлгердік. Есесіне, 57 жетім ба­ла осы портал арқылы өздеріне от­басы тапты.  Өкінішке қарай, анке­та­лар­ға қол жеткізу қиямет-қайым. Осы тығырықтан шығу үшін ауқымды дең­гейде  интернет-банк ашсақ деген ойы­мыз бар. Қазақстанда 13 мың бала бол­са, базаға сол 13 мың баланың бар­лығының мәліметі жинақталуы керек.
Жетімдер үшін ең өзекті мәселенің бі­ре­­гейі – баспаналы болу. Дәл қазіргі таңда ке­зекке тұрған 8000-ға жуық жетім бас­панадан дәмелі. Алайда бюрократиялық се­бептердің салдарынан 2000-нан астам жетім баспана кезегіне тіркеле алмаған. Жетімдердің баспаналы болуы өз алдына бөлек әңгіме, қазір кейбір жетімдердің иелігінде бар үйлерді сақтап қалудың өзі мұңға айналып отыр. Ресми деректерге сүйенсек, соңғы жеті жылда республика бойынша 14 мың баланың 832-сі ғана өздеріне тиесілі пәтердің кілтіне ие болған.