Жер сілкінсе де «сілкінбейтін» елге айналып барамыз

Жер-ана мінез көрсетіп, 28 қаңтар күні түнгі сағат 22:38 шамасында Алматыдан 227 шақырым қашықтықта күші 6,3 магнитуда болатын жер сілкінісі тіркелді. Жер асты дүмпу­лер қуаты Алматы қаласында 4,5 балға жетіп, жұрт­ты біраз әбігерге салып кетті. Еуропа-Жер­ор­­та теңізі сейсмо­логия­лық орталығы мәліметіне сүйен­сек,  зілзаладан кейін магни­тудасы 4-ке жететін 11 афтершок тіркелген. Ол аздай, кеше еліміздегі «Сейсмо­логия институты» күшті зілзаладан кейінгі дүмпулер апта, тіпті бір ай бойы жалғасуы мүмкін екенін айтты. Сонымен қатар ресми дерек көздері жер сілкінісінің эпицентрінде, яғни Алматы облысына қарасты Райымбек ауданында қайтыс болғандар мен зардап шеккен­дер туралы ақпарат жоқтығын жариялады. Шүкір, делік! Десек те, бұл зілзала біздің төтенше жағдайларға қарасты құзыретті орындардың бейқамдығын байқатқандай болды.

Бейқамдық – 1
Мысалы, біріншіден, «Сейсмология институты» ЖШС-нің seismology.kz сайты  16-22 қаңтар ара­лы­­ғын­­дағы сейсмологиялық қадағалаулардың ма­те­риал­дарын қарастырып және талқылай келе Ал­маты бол­­­жамдық по­ли­гонының аумағында 2013 жылғы 24-30 қаң­тар аралығында MSK-64 сейс­микалық шка­ла­сы бойын­ша I≥7 балл қар­қынды жер сілкіністері бол­­майды деп қорытын­ды­лаған бо­ла­тын. Бірақ бұл бол­­жам жоққа шығып, жер дүм­пуі­нің магнитудасы 7-ге жет­песе де, 6,6 балл деңгейінде жер сілкінді. Яғни біз сенім артқан «Сейс­мология институты» нақ­ты болжам жасай алған жоқ. 16 қаңтар күні Алма­ты­дан 331 шақы­рым қашықтықта, яғни Алматы облысы Ұй­­ғыр ау­данының Кетмен ауылында жер сілкінгені бел­­гілі.
Біздің ойымызша, осы деректің өзі олардың жауапкершілігін арттырып, дұрыс болжам жасауға септесуі керек еді. Сонымен қатар жер сілкінісі туралы алғашқы ақпаратты халық­аралық Еуропа-Жерорта теңізі сейсмологиялық орталығы таратқанын да айта кетуіміз керек. Содан кейін ғана Қазақстан Білім және ғылым министрлігінің сейсмологиялық тәжірибе­лік-әдістемелік экспедиция комитеті ар­найы мәлімет таратып, өз ақпараттарын ортаға салды.
Бейқамдық – 2
Екіншіден, жер сілкінісі кезінде тұрғын­дарды хабарландыратын сирена (дабыл) қосылмады. Бұл – халықтың қауіпсіздігі үшін дер кезінде хабар берілмеді деген сөз. Бірақ артынша ҚР Төтенше жағдайлар министрі Владимир Божко Алма­тыдағы жер сілкінісі кезінде неліктен дабыл қосыл­­мағаны жөнінде мәлімдеме жасап: «Бұ­дан бір жыл бұрынғы 1-мамырдағы жағдай қай­таланбады, халық үрейленген жоқ. Сон­дық­тан сиренаны қосқан жоқпыз» деп ақталды.

                   Абай ОМАРОВ (коллаж)

Бейқамдық – 3
Бұған дейін төтенше жағдай министрі Вла­димир Божко жер сілкінісі туралы ақпа­раттарды тұрғындарға SMS арқылы жеткі­зетіні туралы айтқан еді. Бірақ нақты тәжі­ри­беде бұл сақтан­ды­ру шарасы нәтижесіз бо­лып шықты. Бұл жолы зілзала жайлы тұр­ғындарға SMS хабар­лан­дыру арқылы құ­лақ­қағыс жасай алмады. ҚР Төтенше жағ­дай­лар министрлігі бұл мә­селе тө­ңірегінде қиындықтар туындағанын мәлімдеп, SMS хабарлама үшін жеке опе­ра­тор ақы талап еткендігін де жеткізді. Халық бұл жерде кімді кінәларын білмей қалды. Нәтижесінде, мем­лекет аумағында жұмыс жасай отырып, халыққа қол ұшын созбаған байланыс ком­панияларының ісі де, не олармен дұрыс келі­сімге келе алмаған құзы­ретті органдар­дың жұмысы да көңіл көн­шіт­­пейтіні белгілі болды. Десек те, ҚР Тө­тенше жағдайлар министрлігі оқи­ға болысымен, же­дел топ құрып, Ал­ма­тыда баспасөз мәслиха­тын өткізгенін, же­дел түрде теле-радиоком­па­ния­ларға ақ­па­рат жіберіліп, титр арқылы жүгірт­пе жол­дарын орналастырғанын айта кет­кен жөн. Бірақ ақпараттық технологиялар қар­қын­ды дамыған кезеңде бұл аздық етеді. Мұндай табиғи апат жағдайында мемле­кеттік ақпарат құралдары ары кетсе 5 минут уақыт бөліп, халықты ақпарат­тан­дыруы керек еді.
Бейқамдық – 4
Біздегі ақпарат құралдары жер сілкінісі кезінде халық та бейқамдыққа салынғанын жазып жатыр. Бұл зілзала Алматы тұрғын­дар­дың санасына зіл сала алмаған сынды. Алматы халқының көп бөлігі жер сілкінісі кезінде ұйқы құшағында жатса, енді біреу­лері далаға шығып, қауіпсіздік шараларын орындауға да ерінген.
Мәселе мынада…
Біз бұл бейқамдықтарды неге ерекше­леп айтып отырмыз? Біздің сейсмолог ма­мандар апат­ты алдын ала болжай алмаса, жа­уапты құзы­ретті орындар дер кезінде ха­лық­­ты түрлі жол­дар арқылы құлақтан­дыра ал­маса, ән­шейін­­де жер сілкінісі десе, үрей­ленетін бұқара да сылбыр қимылдаса, мұның арты жақсы­лық­қа апармақ емес. Құдай сақтасын, Алматыдағы 1887, 1989, 1911 жылдарда орын алған зілза­ла бола қал­­ған жағдайда не болар еді?. Та­рих­қа үңіл­­сек, 1889 жылғы зілзала апа­тынан 236 адамның өмірі қыршыннан қиы­лыпты, ал 1911 жылы 22 желтоқ­са­нында 9 балдық жер сілкінісі 44 жанның жа­нын о дү­ниеге алып кете барған. Ма­мандар сейс­ми­калық қауіпті аймақ сана­латын Алматы қаласында 9 балдық жер дүмпуі болса, орны толмас шығынға ұшы­рай­ты­ны­мыз­ды айтады. Мұны интернет парақша­ларында жапон ғалы­мы Сэгава Сюке де жоққа шығармай, 9 балдық зілзала бола қалған жағдайда қала­мызда 25 000 ғимарат құлап, 100 000-нан астам адам шығыны болуы мүм­кін еке­нін айтыпты. Құдай сақтасын, осы дерек­тің 1/4 бөлігі орын алса, біздің сейс­мо­лог­тар, біздің төтенше жағдай қызметі не дер еді?

Сіз не дейсіз?
Асқар МАЙЛЫБАЕВ, ҚР Төтенше жағдайлар министрлігі Төтенше жағдайлардың алдын алу департаментінің директоры:
– Біз өзіміз мұндай болатынын білген жоқпыз. Бізге бұл туралы алдын ала ақпа­рат түскен жоқ. Сейсмология институтының мамандары «алдағы уақытта қатты жер дүм­пуі болмайды» деп мәлімдеген бола­тын. «Тек әлсіз жер сілкіністері тіркеледі, бірақ қуатты дүмпу болмайды» делінді. Бұл туралы Алматы қалалық Төтенше жағдайлар де­пар­таменті SMS арқылы халықты ақпарат­тандырғысы келген. Деген­мен 4 балл деген соншалықты қауіптенетіндей жағдай емес. Егер 6 балдан жоғары болса, онда Сейсмо­ло­гия институты алдын ала ақпарат тара­тады. Ал одан төмен болса, онда елді дүр­лікт­ірмеу қажет. Алматыда төтенше жағдай құрбан­дарына арнап 300 мыңға жуық адам­ға бауырластар зираты салын­ғандығы жалған ақпарат емес, ол – шындық. Өйт­кені біздің министр­лік барлық жағдайға дайын болуы тиіс. Егер Алматыда жойқын жер сілкі­нісі болса, адамдарды жерлеу­дің өзі үлкен проблемаға айналады. Оның үс­тіне, Алматының айнала­сын­дағы жерлер­дің көбі сатылып кеткен, жекемен­шік­ке айналған. Ал мұндай кезде жеке біреудің жеріне мәйіт­терді көме алмаймыз. Сон­дық­тан біз кез келген жағдайға алдын ала дайындаламыз. Сондық­тан біз әкімдікке тапсырма беріп, ар­найы жер бөлдіріп, оны ешқан­дай жеке­мен­шікке өткізбеуді қа­рас­тырғанбыз. Ба­уыр­ластар зираты дегенге көпшілік үрей­леніп жатады, бірақ тосын жағдай болса, адам­дар­ды жерлеудің өзі үлкен мәсе­ле­ге айналады. Сондықтан бұдан шошудың ке­регі жоқ, түсіністікпен қарағанымыз абзал.
Таңатқан АБАҚАНОВ, ҚР Білім және ғылым министрлігінің Сейсмология институтының директоры:
– Қаңтардың 28-і күні сағат 22.38-де Ал­маты облысы аумағын­да Кеген, Нарынқол елді мекендері аралығында мейлінше күшті жер сілкінісі болды. Магнитудасы 6,6-ға тең. Зілзала ошағында сілкініс күші 7 балл болған. Алматы қаласы ау­мағында жер сілкінісі 4 балға жуық күшпен жіті сезілді. Ал­ғ­ашқы дүм­пуден кейін афтершоктар бас­талды, бұл дүмпулердің сейілетінін көрсе­те­ді. Олардың ең қуаттысы­ның магни­ту­дасы 5,1 болды. Эпицентр ай­мағында аф­тер­­шоктар әлі бірнеше тәулік бойы байқа­лады. Қазіргі мезгілде ондаған дүмпу тір­кел­ді. Алматы қаласы мен облысы тұр­ғын­дарын үрей мен арандатушылыққа беріл­мей, ресми ақпараттарды басшылыққа алуға ша­қырамыз.
Мәдени НҰРДӘУЛЕТОВ, Алматы облысының Райымбек ауданы әкімінің орынбасары:
– Жер сілкінісі болған соң, бес минут ішінде аудан әкімі бүкіл штабты жинап, же­дел жиын өткізді. Нақты тапсырмалар беріп, түнімен ауылдық округ әкімдеріне телефон шалдық. Ауыл әкімдері әлеуметтік объекті­лер­ді: мектеп, балабақша, дәрігерлік амбу­ла­торияны түгел аралап, ешқандай қи­раған ғимараттар­дың жоқ екендігін анықтады. Таңертең аудан әкімі тағы да шұғыл жиналыс өткізіп, оған облыстық төтенше жағдайлар департаменті бастығының орынбасары бір топ қызметкер­лері­­мен қатысып, жер сілкінісі болған аймақ­тар­дағы елді мекендерді: Қарасаз, Шалкөде, Тұзкөл, Талас, Қайнар, Текес, Сарбастау ауылдарын аралап шықтық. Ешқандай қираған үйлер, зардап шеккен адамдар тіркелген жоқ. Қазір комиссия үш бағытқа бөлініп, тағы да елді мекендерді аралап отырмыз. Бүлінген, қираған, жарам­сыз болып қалған ғимараттар, үйлер жоқ. Енді жер сілкін­геннен кейін кейбір мектеп­тердің қабырға­ларына сызат түскен. Бірақ оның бәрі ғимарат­ты пайдаланусыз қал­дыру­ға, адам өміріне қауіпті деп айтуға кел­мей­ді. Негізі дауыл, тасқын, қар қалың жауа­тын кезде төтенше жағдайлар департа­менті, «Казгидро­мет» орталығы бізге алдын ала болжам жасап, айтып отырады. «Мына күндері ауыл адамдарын сыртқа жіберуге болмайды» деп ескертеді. Дегенмен жер сілкінісіне алдын ала ешкім болжам жасай алмайды. Қалай десек те, қазір ауданда жағдай қалыпты, ешқандай адам зардап шеккен жоқ, үй, ғимараттар құлап, жарам­сыз деп танылмаған. Жергілікті халықпен де сөйлестік, барлығы толық бақылауда деп айтсам да болады.
Апаттың арифметикасын білеміз бе?
Алматы қаласының тұрғындары, қала берді бүкіл қазақстандықтар зілзаладан сақтану жол­дарының арифметикасын аса мең­гере қойма­ған. Қазір кез келген азамат­т­ан «жер сілкінісі кезін­де не істеу керек?» деп сұрасаңыз, есіктің жақ­тауы мен үйдің бұрышына тұра қалу керек­тігін айтқанымен, одан ары дендете жауап бере алмайды. Десек те, зілзала кезінде газ, су және жа­рық­ты сөндіру, алдын ала таңдалған орында (іргелі ішкі қабырғалардың арасы, іргелі ішкі қабырғалардың бұрыштары, колонна жанын­дағы және каркас астындағы орын­дары) ты­ғылу, терезеге жақындамау, лифтіні пай­даланбау, көшеде келе жатқанда ғима­рат­тардан алысырақ ашық жерге бару, үзіл­ген сымдардан абай болу, ғимараттарға кірмеу, көлікте келе жатса, мүмкіндігінше тез арада ашық жерде тоқтау, дүмпулер аяқтал­ғанша көліктен шықпай отыру, автобус жүргізушісі есікті ашып қою қажеттілігін біле бермейді. Бұқара зілзаладан кейін зардап шеккендерге көмектесу, радиоқабыл­да­ғыш­ты қосып, жер­гілікті биліктің, азаматтық қорғаныс штабының нұсқауларын орындау қажеттілігін де есте сақтай бермейді. Соны­мен қатар ел Алматы қаласы бойынша жер сілкінісі кезінде тұрғын­дардың шоғыр­ла­нуына арналып бекітілген орындардың тізімі жайлы да хабарсыз. Бұл туралы мәлі­метті ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің ресми сайтындағы «Аман қалу әрекеті» атты бөлімнен алуға болады. Әрине, ауызбен айтуға оңай. Десек те, жалпы халықты үрей­лендірмеу қажеттілігіне мән бере отырып, сақтық шараларын жиі өткізу керек. Ол үшін…
Сейсможаттығу өткізіп тұру қажет
Әрине, бұдан шығатын қорытынды елі­мізде әрдайым да «жер сілкінісіне дайын­дық мәсе­лесін тексеруге арналған сейсможаттығу өткі­зіп тұру қажет. Ол үшін жиі-жиі әскери дала қоста­рын (оның ішінде дала емханасы, ауру­хана, асхана т.б. орындар бар) жасап, төтенше жағдайлар мамандары, өрт сөндірушілер, ақ халатты абзал жандар мен полицейлерден жасақ­талған топ құрып, халықтың апатқа да­йын­дығын пысықтап тұрғанымыз жөн. Нәти­жесінде, бұқара да тосыннан келген түрлі апатқа сақадай-сай әзір болар еді.

Маман пікірі                                                                                                                                         
Мэлс ЕЛЕУСІЗОВ, «Табиғат» экологиялық одағының төрағасы:
–Мен мұндай жер сілкінісінің болатынын алдын ала айтқанмын. Алдағы мамыр-мау­сым айларында да Алматыда 6 балдық жер сілкінісі болуы мүмкін. Мен мұны халықара­лық ұйымға сілтеме жасап айтып отырмын. Жалпы, жер сілкінісінің нақты болатын уақытын дәл тауып ешкім айта алмайды. Тіпті дамыған Жапонияның өзі нақты болжам жасай алмады. Бірақ жер сілкінісінің қаупі бар. Ол жылдан-жылға көбейе береді. Себебі климат жылынып келеді, ауа райы өзгеруде. Қайта 4-5-6 балл болып тұрғаны жақсы деп есептеймін. Ал егер 11 балға дейін болса, онда нағыз қауіп сонда болады, биік ғимараттардың барлығы жермен-жексен болады. Кез келген жағдай­ға дайын болуымыз қажет. Өкінішке қарай, қазір мұндай төтенше жағдайдың алдын алуға, тиянақты дайындалуға, адамдарды аман алып қалуға әкімдіктің де, төтенше жағдайлар департаментінің де шамасы жоқ. Тек халық өз ынтасымен ғана жанын сақтап қала алады. Әр адам өзіне сақтықпен қа­рауы керек. Жойқын зілзаладан бас сауғалау үшін әр үйде бункер салынуы керек. Ол мық­ты темірден жасалынуы тиіс. Егер қауіп бол­са, ішіне сыйып кететіндей етіп жасалынғаны дұрыс. Оның ішінде су, құжаттар, тағамдар, ақша болуы қажет. Халықтың ең қымбат заттары сонда сақталынғаны жөн. Бұл ретте төтеншеліктер мұндай кезде қиындықтан қалай шығу керектігін, қандай қарекет жасау қажеттігін халыққа түсіндіруі тиіс. Үгіт-насихат жұмыстарын ұдайы жүргізіп отыр­ғаны дұрыс.

Дамыған шетелдерде жер сілкінісі туралы азаматтардың ұялы телефонына алдын ала смс хабарлар келеді екен. «Қазір 15 минуттан соң пәленбай балдық жер сілкінісі болады, далаға қауіпсіз жерге шығуларыңызды сұраймыз» деген секілді. Ондай хабар бір емес, бірнеше рет келеді. 10 минут қалғанда, 5 минут қалғанда да солай ескертулер жасалып отырады. Бұл – халықты алдын ала ақпараттан­дыру. Ал бізде бұл қалай жүзеге асуда? Бізде өкініштісі сол, Алматы қалалық Төтенше жағдайлар департаменті баспасөз хатшысының сөзі­не сенсек, олар да жер сілкінісі туралы ақпаратты смс арқылы та­рат­қысы келген көрінеді. Бірақ олар Activ, Kcell, Beeline секілді бай­ла­ныс желілерімен ақшасына келісе алмапты. Демек, смс тарату қыз­меті төтенше жағдай кезінде халықты ақпараттандыру үшін қа­ра­жат талап еткен. Бұл сұмдық емей, немене?! Сонда олар халық­тың қырылып қалуын қалай ма? Түсініксіз. Әрі-беріден соң, бұлай бол­са, өздеріне де қауіп төнбей ме? Сондықтан, қалай десек те, тө­тен­ше жағдай кезінде БАҚ, байланыс желілері бірлесіп, халықты ақ­пара­ттандырудың жолдарын қарастыруы тиіс. Жауапкершілік бол­май, қауіптің алдын алу қиын.

• Түйін •
Әрине, Алматы облысына қарасты Райымбек ауданында тіркелген зілзала біздің санамызға зіл батпан ойды арқалатып кетті. Біз апатқа дайынбыз ба? Кемі 9 балдық жер сілкінісі бола қалса, тағдырымыз не болмақ? Бейресми деректерде айтылатын Алматының 2 млн тұрғыны тұяқ серіппей қырылып қалмай ма? Сұрақ көп. Жауап жоқ. Бір қызығы, жер сілкінісінен үрейленген бұқара дүрлігіп жатыр. Ал сейсмология саласының тізгінін ұстаған «Сейсмология институты» ЖШС-нің seismology.kz сайтында Райымбек ауданындағы зілзала жайында әлі де ешқандай ақпарат жарияланбапты. Қош, әйтеуір апаттан аман болайықшы!